II. Metodologia badań w zakresie możliwości komunikacyjnych osób z Zespołem Downa
1. Cel, przedmiot i charakter podjętych badań
Zamiarem rozważań niniejszego podrozdziału będzie określenie celów, przedmiotu, jak również charakteru badań własnych. Każde badanie prowadzone jest w określonym celu. Określenie celów jest bardzo ważnym warunkiem właściwego postępowania badawczego. Poprawne określenie celów wpływa m.in. na użyteczność pracy badawczej.
T. Pilch i T. Bauman uważają, że "zasadniczym celem poznania naukowego jest zdobycie wiedzy maksymalnie ścisłej, maksymalnie pewnej, maksymalnie ogólnej, maksymalnie prostej, o maksymalnej zawartości informacji. Takie dopiero poznanie prowadzi do wyższych form funkcjonowania wiedzy, a są nimi prawa nauki i prawidłowości".
A. Maszke podaje, że "celem badań naukowych jest dostarczenie dającej się zweryfikować wiedzy umożliwiającej opisanie, zrozumienie i wyjaśnienie interesujących badacza zjawisk i procesów, jak i przewidywanie wynikających z nich następstw".
Z. Skorny twierdzi, że "każde badanie wyznacza sobie następujące cele:
teoretyczno - poznawcze,
praktyczno - wdrożeniowe"
"Cele teoretyczno-poznawcze wiążą się z poznaniem określonej kategorii zjawisk oraz wykryciem związków, zależności i prawidłowości. Cele praktyczno-wdrożeniowe łączą się natomiast z wykorzystaniem wyników badań w działalności wychowawczej, produkcyjnej, społecznej, kulturalnej lub innej formie działalności ludzkiej".
Celem teoretyczno-poznawczym w mojej pracy jest poznanie możliwości komunikacyjnych osób z Zespołem Downa i przestudiowanie literatury dotyczącej możliwości komunikacyjnych osób dotkniętych tym zespołem, zaś celem praktyczno-wdrożeniowym jest zaprojektowanie programu edukacyjno-terapeutycznego usprawniającego mowę osób z Zespołem Downa.
Przed przystąpieniem do badań należy również określić ich przedmiot. T. Pilch uważa, że przedmiot badawczy to "próba stwarzania pytań dotyczących zależności między zjawiskiem, a jego przyczynami".
A. Maszke pisze, że "przedmiotem badań określać będziemy wszelkie obiekty, rzeczy oraz zjawiska i procesy, którym one podlegają i w odniesieniu do których formułujemy pytania badawcze".
Przedmiotem moich badań uczyniłem możliwości komunikacyjne osób z Zespołem Downa, a więc sprawności motoryczne, percepcyjne oraz narracyjne poszczególnych osób dotkniętych tych zespołem..
W tym rozdziale konieczne jest także określenie charakteru badań, a więc modelu. W metodologii spotykamy pojęcie modelu, popularnie nazywanego procedurą badawczą. Według T. Pilcha model to: "układ, który stanowi narzędzie pośredniego poznania innego układu przez to, że jest do niego w istotny sposób podobny, lub większość cech obu układów jest analogiczna a układ modelowy jest bardziej dostępny poznawczo". Biorąc pod uwagę cel oraz przedmiot badań w pedagogice można wyróżnić kilka rodzajów modeli badań, m.in.:
badania teoretyczne,
badania weryfikacyjne,
badania diagnostyczne,
badania opisowe,
badania wyjaśniające.
W swojej pracy przyjąłem model badań diagnostyczno-opisowo-wyjaśniający o charakterze jednostkowym (studium indywidualnego przypadku).
Badania diagnostyczne to najpowszechniejsze badania, mające na celu diagnozę danego stanu rzeczy czy zdarzenia. W tym rodzaju badań poszukujemy przyczyn, źródeł, uwarunkowań danych objawów. W badaniach diagnostycznych poznajemy efekt "czegoś", więc szukamy odpowiedzi na pytanie "dlaczego?", "co jest przyczyną zdarzenia?".
Przedmiotem badań opisowych są pojedyncze zjawiska, indywidualne zdarzenia. Wynikiem tych badań jest opis sprawozdawczy. Badania opisowe to badania statystyczne zbiorowości oraz różnego rodzaju sondaże.
Badania wyjaśniające rozstrzygają problemy zawierające co najmniej dwie zmienne - szukają więc związku między cechami, zmiennymi. Ich problematyka jest bogata i ma szeroki zakres. Badania tego rodzaju dają różne możliwości wyjaśnienia, poszukują przyczyn głównych i wtórnych, dominujących i uzupełniających.
W praktyce badawczej rzadko badania diagnostyczne, opisowe i wyjaśniające występują w "czystej" postaci. W swojej pracy zastosowałem taki model, ponieważ celem tych badań jest poszukiwanie, odkrywanie, ustalanie i opisywanie pewnych istotnych właściwości czy zasad funkcjonowania danego konkretnego wycinka rzeczywistości, który jest przedmiotem poznania.
Cele, przedmiot oraz charakter badań są od siebie zależne, ponieważ łączą się w pewną strukturę, tworzą schemat organizacji badań. Czynniki te muszą być uwzględnione w każdym procesie badawczym, a prawidłowe zbudowanie tej struktury pozwala nam poprawnie zorganizować badanie.
2. Problematyka badań własnych i jej uzasadnienie
W toku każdego postępowania badawczego podstawą jest pojawienie się problemów badawczych. Właściwe ich sformułowanie przesądza o badawczym sukcesie.
Według M. Łobockiego, który podaje za S. Nowakiem "problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie".
T. Pilch i T. Bauman twierdzą, że "problem badawczy to pytanie o naturę badanego zjawiska, o istotę związków między zdarzeniami lub istotami i cechami procesów, cechami zjawiska, to mówiąc inaczej uświadomienie sobie trudności z wyjaśnieniem określonego fragmentu rzeczywistości, to mówiąc jeszcze inaczej deklaracja o naszej niewiedzy zawarta w gramatycznej formie pytania".
A. W. Maszke problematyką badawczą nazywa "zbiór pytań odnoszących się do przedmiotu badań i towarzyszących mu zjawisk, zdarzeń czy procesów".
W toku postępowania badawczego sformułowałem problem główny oraz problemy szczegółowe. Biorąc pod uwagę wszelkie sugestie metodologów dotyczące problemów badawczych problem główny ująłem następująco:
Jakie możliwości komunikacyjne posiadają osoby z Zespołem Downa i czym się one charakteryzują?
Ze sformułowanego problemu głównego wyprowadzam problemy szczegółowe, ujęte w następujące pytania:
Jak Zespół Downa wpływa na proces komunikacji?
Jak przedstawiają się poszczególne sprawności komunikacyjne badanych przeze mnie osób?
Jakie są możliwości komunikacyjne badanych przeze mnie osób?
Jakie oddziaływania edukacyjno-terapeutyczne należy podjąć, aby usprawnić proces komunikacji osób z Zespołem Downa?
Wybrałem taki problem ze względu na kryteria, które zdaniem T. Pilcha odgrywają ważną rolę przy wyborze obszaru badań naukowych. Są nimi: dostępność badawcza, koszty badań oraz emocjonalne zainteresowanie tematem. Problemami osób z Zespołem Downa zajmowali się m.in.: (A. M. Clarke i A. D. B. Clarke, 1971), (A. Sobolewska, 2002), (C. Cunningham, 1994), (E. Zasępa, 2002), (E. Minczakiewicz, 2010), (J. Kostrzewski, 1966). Wyniki tych badań wykazały, że mimo, iż osoby z Zespołem Downa są z góry skazane na niepowodzenia, to jednak każda z tych osób ma różne właściwe sobie możliwości. Z tego też względu uważam, iż problematyka ta warta jest dalszych badań. Biorąc pod uwagę ten fakt oraz emocjonalne zainteresowanie tym tematem w prezentowanej przeze mnie pracy przedstawię możliwości komunikacyjne osób z Zespołem Downa.
3. Zmienne i wskaźniki w kontekście realizowanych badań
Po uściśleniu problemów badawczych przechodzę do określenia zmiennych i wskaźników. Każde badanie naukowe, a także badanie pedagogiczne zawiera jakieś zmienne. "Są one próbą uszczegółowienia głównego ich przedmiotu".
M. Łobocki określa zmienne jako "podstawowe cechy, symptomy, przejawy charakterystyczne dla badanego faktu, zjawiska czy procesu albo też różnego rodzaju czynniki będące ich przyczyną lub skutkiem".
T. Pilch i T. Bauman zmiennymi nazywają "kilka podstawowych cech konstytutywnych dla danego zdarzenia".
"Jeżeli badana przez nas właściwość przybiera różne i co najmniej dwie wartości", to według A. W. Maszke jest to zmienna.
W literaturze metodologicznej istnieje wiele podziałów zmiennych. Najbardziej przydatny z punktu widzenia badań pedagogicznych jest podział na zmienne zależne, niezależne oraz zmienne pośredniczące, zaproponowany przez A. W. Maszke.
Dla moich badań przyjąłem układ zmiennych zaprezentowany przez tego autora. Według niego "zmienną niezależną jest ta, która wyjaśnia badane zjawisko i która powoduje zmiany w wartościach zmiennych zależnych", , "zmienne, które są przedmiotem badania i które badacz pragnie wyjaśnić nazywamy zmiennymi zależnymi". Na zmienną zależną mogą oddziaływać inne zmienne niezależne, na które badacz nie ma wpływu, a które sprzyjają lub utrudniają występowanie danego zjawiska. Są to tak zwane zmienne pośredniczące.
"Zmienne niezależne oddziałują na zmienną zależną: jedne silniej, inne słabiej. Te, które najsilniej oddziałują na zmienną zależną nazywamy zmiennymi niezależnymi głównymi, natomiast te, które oddziałują słabiej nazywamy zmiennymi niezależnymi szczegółowymi"
W moich badaniach zmienną niezależną globalną są osoby z Zespołem Downa; zmienną niezależną szczegółową jest poziom niepełnosprawności intelektualnej; zmiennymi pośredniczącymi są: wiek osoby, płeć, etap edukacji specjalnej, środowisko; zmienną zależną globalną są możliwości komunikacyjne osób dotkniętych tym zespołem; zaś zmiennymi zależnymi szczegółowymi są poszczególne sprawności komunikacyjne.
Wyliczenie zmiennych w badaniach wymaga dalszego ich uszczegółowienia, przełożenia na wskaźniki. T. Pilch za S. Nowakiem podaje, że "wskaźnik to pewna cecha, zdarzenie lub zjawisko na podstawie zajścia którego wnioskujemy z pewnością, bądź z określonym prawdopodobieństwem, wyższym od przeciętnego, iż zachodzi zjawisko, które nas interesuje".
A. W. Maszke przyjmuje, że "wskaźnikiem jest pewna cecha, na podstawie zaistnienia której możemy stwierdzić, że występuje jakieś zjawisko, czy zdarzenie, które nas interesuje". Autor ten wymienia trzy podstawowe typy wskaźników. Są to:
"wskaźniki definicyjne - wskazują, jaki jest rodzaj powiązania między wskaźnikiem a zjawiskiem wskazywanym; dobór tego wskaźnika do określonego zjawiska polega na zdefiniowaniu tego zjawiska, które ma być wyrażone przez wskaźnik,
wskaźniki empiryczne - mówimy o nich wówczas, gdy wskaźnik jako zjawisko obserwowalne jest różny od zjawiska wskazywanego, a związek pomiędzy nimi ma charakter empirycznej zależności, którą rozstrzyga się bezpośrednio na podstawie obserwacji,
wskaźniki inferencyjne - o tych wskaźnikach mówimy wtedy, gdy wskaźnik nie definiuje zjawiska wskazywanego oraz gdy zmienna nie jest bezpośrednio obserwowalna, a o występowaniu danego zjawiska wnioskujemy w sposób pośredni, czyli inferujemy na podstawie określonych symptomów, stanów czy też różnorodnych procesów".
Wskaźnikami w mojej pracy będą wyniki badań przeprowadzonych za pomocą Logopedycznego Testu Przesiewowego dla dzieci i młodzieży w wieku szkolnym w zakresie możliwości komunikacyjnych badanych przeze mnie osób. Są to wskaźniki empiryczne i definicyjne.
Po omówieniu podstawowych zakresów pojęć oraz po określeniu zmiennych i wskaźników w kontekście realizowanych badań przejdę w kolejnym podrozdziale do określenia metody badań, technik oraz narzędzi badawczych.
4. Metoda badań, techniki i narzędzia badawcze oraz ich charakterystyka
Uzyskanie odpowiedzi na sformułowane problemy badawcze wymaga posłużenia się określoną metodą badawczą. Według T. Pilcha i T. Bauman przez metodę badań rozumieć należy "zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu badawczego. Do najważniejszych metod według Autorów należą:
eksperyment pedagogiczny,
monografia pedagogiczna,
metoda indywidualnych przypadków,
metoda sondażu diagnostycznego".
A.W. Maszke podaje za S. Nowakiem, że "metody badawcze to typowe i powtarzalne sposoby zbierania, opracowywania, analizy i interpretacji danych, służące do uzyskiwania maksymalnie uzasadnionych odpowiedzi na stawiane pytania”.
Wyróżnia on takie metody jak:
metoda monograficzna,
metoda indywidualnych przypadków,
metoda porównawcza,
metoda sondażowa,
metoda eksperymentalna,
metoda socjometryczna.
Ze względu na temat moich badań oraz przyjęte problemy badawcze za najwłaściwsze uznałem zastosowanie metody studium indywidualnych przypadków. Metoda ta będzie służyć poznaniu możliwości komunikacyjnych osób z Zespołem Downa.
Według T. Pilcha "metoda indywidualnych przypadków jest sposobem badań polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze, lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych".
Realizacji określonej metody służą techniki badawcze. T. Pilch i T. Bauman uważają, że technika badawcza to "czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii i faktów".
W rozumieniu A. W. Maszke technika to "zespół konkretnych czynności praktycznych związanych ze zbieraniem materiałów niezbędnych do przeprowadzenia analizy i wysuwania na tej podstawie wniosków i uogólnień". Przez technikę badawczą rozumieć będziemy więc zespół czynności, które są wykonywane z myślą o uzyskanie informacji o przedmiocie naszych badań. Technika badawcza podporządkowana jest z reguły jakiejś metodzie, w związku z tym ma ona podrzędny charakter w stosunku do metody badawczej.
"Badania metodą indywidualnych przypadków posługują się dość nielicznym zestawem technik badawczych. Najbardziej użyteczną techniką w przypadku omawianej metody jest wywiad. Znakomicie uzupełnia go obserwacja i analiza dokumentów osobistych. Niekiedy pomocne być mogą techniki projekcyjne, testy. Zależy to od charakteru i złożoności poszczególnego przypadku".
W moich badaniach posłużę się "Logopedycznym Testem Przesiewowym dla dzieci w wieku szkolnym". Test ten opracowany został w Zakładzie Logopedii i Językoznawstwa Stosowanego UMCS w Lublinie przez S. Grabiasa, Z. M. Kurkowskiego i T. Woźniaka. Pozwala w ciągu kilkunastu minut pracy z dzieckiem zorientować się w jego możliwościach językowych i komunikacyjnych. Test zawiera szereg prób na badanie techniki mówienia. Logopedyczne Test Przesiewowy umożliwił mi ustalenie sprawności językowych i komunikacyjnych badanych przeze mnie osób z Zespołem Downa. Interpretacja materiału badawczego, który zebrałem przeprowadzając polecenia zawarte w tym teście umożliwiła mi ocenę mowy nie tylko w aspekcie sprawności realizacyjnych ale także percepcyjnych i narracyjnych.
W celu poszerzenia wiadomości o badanej grupie i terenie badań wykorzystałem technikę obserwacji oraz technikę, którą określa się mianem analizy dokumentów szkolnych. Technika obserwacji według A. W. Maszke jest to "zespół czynności badawczych polegających na gromadzeniu wiedzy drogą celowego spostrzegania zjawisk, z myślą o udzieleniu odpowiedzi na postawione pytania".
"Technika analizy dokumentów szkolnych odwołuje się do materiałów już zebranych i opracowanych przez inne osoby. Materiały te znajdują się w licznych dokumentach, a zwłaszcza w biografiach, pamiętnikach, listach, zapisach, notatkach, jak i w wielu rzeczach, eksponatach i wytworach ludzi". Dla pedagoga dokumentami będą dzienniki lekcyjne, świadectwa, księgi, rysunki uczniów, zdjęcia, nagrania, listy, rzeźby i wiele innych. Dokumenty grupowane są według różnych cech. Dla badań pedagogicznych najbardziej wartościowy wydaje się podział dokumentów na:
dokumenty urzędowe i osobiste,
dokumenty pierwotne i wtórne,
dokumenty pisemne, cyfrowe i obrazkowe.
Analiza indywidualnych teczek uczniów umożliwiła mi w lepszym stopniu poznać badane przeze mnie osoby.
"Przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki jest narzędzie badawcze. Ma ono znaczenie rzeczownikowe i służy do technicznego gromadzenia danych z badań".
W moich badaniach posłużę się "Logopedycznym Testem Przesiewowym dla dzieci w wieku szkolnym". Test ten opracowany został w Zakładzie Logopedii i Językoznawstwa Stosowanego UMCS w Lublinie przez S. Grabiasa, Z. M. Kurkowskiego i T. Woźniaka. Pozwala w ciągu kilkunastu minut pracy z dzieckiem zorientować się w jego możliwościach językowych i komunikacyjnych. Test zawiera szereg prób na badanie techniki mówienia. Logopedyczne Test Przesiewowy umożliwił mi ustalenie sprawności językowych i komunikacyjnych badanych przeze mnie osób z Zespołem Downa. Interpretacja materiału badawczego, który zebrałem przeprowadzając polecenia zawarte w tym teście umożliwiła mi ocenę mowy nie tylko w aspekcie sprawności realizacyjnych ale także percepcyjnych i narracyjnych. Test ten załączam a aneksie.
Zastosowana metoda, techniki i narzędzia badawcze umożliwiły mi zebranie materiału badawczego do dalszej analizy.
T. Pilch, T. Bauman: Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie "Żak", Warszawa 2010, s. 23.
A. W. Maszke: Metody i techniki badań pedagogicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2008, s. 28.
Z. Skorny: Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki. Przewodnik metodologiczny dla studiujących nauczycieli, WSiP, Warszawa 1984, s. 65.
Tamże
T. Pilch: Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo ŻAK, Warszawa1995, s.177.
A. W. Maszke: Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2004, s. 44.
T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Akademickie "Żak", Warszawa 1998, s. 29.
Tamże s. 19-22.
Tamże
Tamże
Tamże
Tamże
M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza "Impuls", Kraków 2003, s. 109.
T. Pilch, T. Bauman: Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie "Żak", Warszawa 2010, s. 43.
A. W. Maszke: Metody i techniki badań pedagogicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2008, s. 92.
T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Akademickie "Żak", Warszawa 1998, s. 173-174.
M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza "Impuls", Kraków 2003, s. 139.
Tamże
T. Pilch, T. Bauman: Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie "Żak", Warszawa 2010, s. 50.
A. W. Maszke: Metody i techniki badań pedagogicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2008, s 114.
Tamże s. 116
Tamże
Tamże
T. Pilch, T. Bauman: Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie "Żak", Warszawa 2010, s. 53.
A. W. Maszke: Metody i techniki badań pedagogicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2008, s 121.
Tamże s. 122-125.
T. Pilch, T. Bauman: Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie "Żak", Warszawa 2010, s. 71-79.
A. W. Maszke: Metody i techniki badań pedagogicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2008, s 157.
Tamże
T. Pilch, T. Bauman: Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie "Żak", Warszawa 2010, s. 78.
. Pilch, T. Bauman: Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie "Żak", Warszawa 2010, s.85.
A. W. Maszke: Metody i techniki badań pedagogicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2008, s 157.
Tamże
T. Pilch, T. Bauman: Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie "Żak", Warszawa 2010, s. 79.
A. W. Maszke: Metody i techniki badań pedagogicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2008, s 208.
T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Akademickie "Żak", Warszawa 1998, s. 196.
Tamże 196-197.
A. W. Maszke: Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2004, s. 44.