ROLA ZABAWY W ROZWOJU DZIECKA

Zabawa jest uniwersalnym rodzajem aktywności dziecka, która ma wielostronne oddziaływanie poprzez łączenie w sobie trzech podstawowych odmian działalności ludzkiej, tj. uczenia się, pracy i różnych form aktywności społecznej. Chciałabym przekonać wszystkich czytających, że ważną sprawą jest: jak, czym, w jakich warunkach, jak często, jak długo, w jaki sposób, z jakim zainteresowaniem, w jakim stopniu samodzielnie, z jaką korzyścią dla rozwoju własnego umysłu bawią się dzieci.

Zabawa dziecięca to ważne, pozornie bardzo proste, a w rezultacie bardzo skomplikowane i trudne do zgłębienia zjawisko. Nasza wiedza o rozmaitych sposobach bawienia się dzieci oraz o wpływach, jakie zabawy wywierają na rozwój jego psychiki, jest jeszcze niedostateczna. W zabawie dziecko wyraża się całkowicie. Wypowiada swe uczucia, pragnienia, dążenia. Poznaje świat realny, świat rzeczy i świat stosunków ludzkich.
      W zabawach wyzwala się energia pobudzająca rozwój i wzrost różnych narządów. Kształcą się różne funkcje, mające poważne znaczenie w późniejszym życiu dorosłego. Zabawy usprawniają poszczególne narządy ciała, przyczyniają się do rozwoju fantazji i inteligencji, sprzyjają rozwojowi uczuć społecznych, a więc przygotowują do życia.
      Zabawa jest naturalnym zjawiskiem życiowym, oparta na aktywności własnej. Często jest ona nazywana „szkołą działalności”. Dziecko poddaje się tam regułom życia nie dlatego, że je ktoś narzuca, ale dlatego, że wypływają one z samej rzeczywistości i że w gruncie rzeczy odpowiadają chęciom dziecka i jego inicjatywie.
      W literaturze istnieje mnogość stanowisk, teorii, koncepcji i ujęć dotyczących zabawy. Można jednak wskazać na pewien zespół cech, które pozwalają na odróżnienie zabawy od innych form aktywności człowieka, takich jak nauka czy praca.
     Są to następujące cechy:

• Zabawa to aktywność podejmowana zawsze spontanicznie, z własnej woli, pobudzona motywem „chcę”.

• Zabawa to aktywność bezinteresowna, bezproduktywna, nie nastawiona na realizowanie zadań, osiąganie celów. Ważny jest proces - bawienie się, a nie jego rezultat. Dziecko bawi się dla samego bawienia, a nie bawienia się po coś. Nie wyklucza to oczywiście faktu, iż w rozumieniu dorosłych zabawa jest pod jakimś względem korzystna i wartościowa dla dziecka.

• W prawdziwej zabawie dziecko przebywa w innym czasie i innym miejscu. Czas przestaje dlań istnieć. Czasem trudno się z nim porozumieć, bo jest tak pochłonięte stworzoną przez siebie sytuacją, iż nawet groźba kary nic nie znaczy.

• W prawdziwej zabawie dziecko przejawia wiele różnorodnych bardzo silnych emocji. Nie jest to tylko radość, pogoda, wesołość, które to emocje tak często kojarzą się dorosłym ze słowem zabawa. Dziecko samo sobie stwarza sytuacje wywołujące te emocje, samo napędza sobie stracha, wymyśla różne przeszkody i niebezpieczeństwa, a wszystko po to, by znaleźć swoje własne miejsce między bezpieczeństwem a niebezpieczeństwem, by samemu odnaleźć równowagę, odzyskać spokój, czy zapanować nad sytuacją - jednocześnie dla niego realną i na niby.

• W prawdziwej zabawie istnieje ład, porządek, ogromne skoncentrowanie, skupienie dziecka. Dorośli często prawdziwe zabawy kojarzą z chaosem, bałaganem, bieganiną i krzykami. Jest to jednak bardzo często zgodne z logiką zabawowej sytuacji.

      Dziecko ma naturalną ciekawość świata, zdolność dziwienia się najprostszym sprawom, prawdziwego bawienia się i przekształcania obiektywnie istniejącej rzeczywistości we własny świat. Z punktu widzenia jego dalszego rozwoju wiek zabawy jest wiekiem przejściowym. Dorosły musi więc, tak zorganizować mu warunki do zabawy, aby w pełni wykorzystać tkwiące w tym okresie możliwości, aby w pełni rozwinąć postawy twórcze. Dziecko powinno zakończyć wiek zabawy doroślejsze właśnie dzięki zabawie.
       Jednocześnie powinno umieć się bawić. Nie może natomiast pozostać w świecie zabawy, odcinać się od świata realnego, szukać w zabawie schronienia przed zbyt trudnymi zadaniami. Zabawa nie jest więc - u zdrowego dziecka - ucieczką od realnego świata, ale jest sposobem działania, do tego świata prowadzącym. Zabawa zasługuje na szczególna uwagę pedagogów, rodziców - wszystkich dorosłych. Stanowi ona niezastąpiona formę aktywności zewnętrznej, dzięki której formuje się, rozwija i wzbogaca wewnątrzpsychiczną aktywność dziecka. Ukształtowanie się i różnorodność form tej aktywności jest nie tylko warunkiem rozwoju poznawczego kształtowania się aparatu psychicznego jednostki, ale decyduje też o jej wewnętrznym bogactwie lub jego braku.
      W toku zabawy dziecko opanowuje technikę planowania procesu pracy, racjonalnego wykorzystania materiału, poznaje rozmaite sposoby rozwiązań. Dzieci z zadowoleniem odkrywają rodzaj formy, materiały. Rozwija się u nich zdolności konstruowania, orientowania się, wytrwałości. Emocjonalne przeżywanie jest nie tylko warunkiem realizacji zabawowego pomysłu. Pobudza również dzieci do wzbogacania zabawy przedmiotami własnej pracy. Chodzi o to, aby dzieci były szczęśliwe i dobrze się czuły.
      Można więc, bez przesady powiedzieć, że aby się móc rozwijać dziecko musi się bawić, ale także aby pomagać dziecku stawać się człowiekiem, trzeba mu stworzyć warunki do aktywnej i twórczej zabawy.
      Ważne są więc słowa Schillera: „Człowiek nie jest w pełni człowiekiem, jeśli się nie bawi” i o tym musimy pamiętać.

Wyróżnić możemy następujące rodzaje zabaw: manipulacyjne, konstrukcyjne, tematyczne, dydaktyczne, ruchowe.
Jedną z pierwszych zabaw dziecka jest dotykanie, poruszanie zabawek pokazywanych przez rodziców, mogą to być pluszaki zawieszone nad łóżeczkiem czy grzechotka. W późniejszym okresie dziecko próbuje chwytać zabawkę, manipulować nią przez dotykanie, potrząsanie, stukanie, podrzucanie - wszystko to daje możliwość zbierania różnorodnych doświadczeń dotyczących właściwości przedmiotów oraz wzbogaca doznania dziecka. Ważne jest, by w tym procesie uczestniczyła osoba dorosła, która będzie koordynować jego przebieg na przykład przez oddalanie i przybliżanie zabawki tak, by dziecko doskonaliło odruch chwytania. Zabawy, w których rodzic bierze dziecko na ręce, podnosi do góry, huśta miarowym ruchem, oswajają dziecko z przestrzenią.
 
Zabawy konstrukcyjne polegają na budowaniu, konstruowaniu i wytwarzaniu (np. budowanie z klocków, rysowanie, lepienie z plasteliny, nawlekanie koralików). Zabawa konstrukcyjna zależy od rodzaju doświadczeń dziecka. Na jej rozwój wpływają warunki, w jakich dziecko się wychowuje, a w szczególności dostęp do materiałów i narzędzi, które odgrywają główną rolę w zabawach konstrukcyjnych. Kształcą precyzją ruchów, myślenie i wyobraźnię dziecka, rozwijają jego uwagę, wytrwałość, systematyczność i umiejętność pokonywania przeszkód. Dziecko powinno umieć cieszyć się własnym dziełem. Obserwacja zachowania dziecka w czasie zabaw konstrukcyjnych może dostarczyć materiału na temat indywidualnych cech jego charakteru i osobowości.
    
Zabawy tematyczne pojawiają się na przełomie 2 i 3 roku życia, polegają na bawieniu się „w coś” lub „kogoś”, w nich dziecko naśladuje zajęcia dorosłych, wciela się w różne postacie: jest mamą, tatą, lekarzem, odtwarza zaobserwowane sytuacje. Początkowo zabawy te są ubogie, gdyż dziecko naśladuje pojedyncze czynności z życia codziennego. Z czasem jednak treść ich staje się bardziej różnorodna, a dziecko odtwarza ciąg czynności związanych z daną sytuacją np. zabawa w szpital. W przypadku zabawy zbiorowej następuje podział ról. Dziecko bawiąc się, często włącza wyobraźnię i fikcję, wprowadzając wymyślone osoby i pozorne czynności. Rozwija to jego pomysłowość, wyobraźnię, umiejętność kojarzenia wiadomości i faktów.
 
Zabawy dydaktyczne (łamigłówki, gry planszowe, zręcznościowe, loteryjki, domina liczbowe i obrazkowe) - ich celem jest rozwijanie określonych czynności poznawczych. Powinny odbywać się przy pomocy i z udziałem dorosłych. Zabawy te uczą koncentracji uwagi, spostrzegawczości, refleksu, logicznego rozumowania, kojarzenia pojęć, różnicowania kolorów, kształtów. 

Zabawy ruchowe (np. bieganie, skakanie) mają duże znaczenie nie tylko dla rozwoju fizycznego, dzięki nim dzieci uczą się zasad współdziałania w grupie, odpowiedzialności, wytrwałości, rozwijają spostrzegawczość, orientację w przestrzeni, przyczyniają się do dobrego samopoczucia, pozwalają na rozładowanie napięcia emocjonalnego.

Gry i zabawy podejmowane przez dziecko przyczyniają się do rozwoju fantazji i inteligencji, sprzyjają rozwojowi uczuć społecznych. W zabawie dzieci poznają różne role społeczne (rodzinne, zawodowe), które jednocześnie są związane z płcią, co pomaga w zdobywaniu tożsamości płciowej.

Szczególną rolę w emocjonalnym rozwoju dziecka odgrywają zabawki do przytulania, pomagają przejść od emocjonalnego kontaktu z matką do autonomii emocjonalnej. Niekiedy taką rolę pełnią wyimaginowani towarzysze zabaw. Ponadto sytuacje zabawowe pobudzają dziecko do mówienia i dzięki temu wpływają na bogacenie się słownika, stopniowe przyswajanie form gramatycznych, usprawnienie narządów mowy i wzrost komunikatywności mowy. W kontaktach zabawowych dziecko przeżywa radość i zadowolenie, cieszy je pokonywanie trudności, rozwiązywanie problemów, satysfakcjonuje się sukcesem.
Na zakończenie pragnę zwrócić uwagę na następujące zagadnienia:

Zabawa powinna być działaniem swobodnym, podjętym dobrowolnie, z własnej woli, nie pod przymusem czy na skutek zewnętrznych poleceń.

Każda zabawa wymaga innych zabawek, ponieważ zaspokaja inne potrzeby i służy nieco odmiennym w szczegółach zadaniom.

Zabawy powinny przebiegać w wesołym, pogodnym nastroju.

Zabawa ma dawać dziecku możliwość zaspokojenia naturalnej potrzeby ruchu.

Literatura:
A. Brzezińska, M. Burtowy - Psychopedagogiczne problemy edukacji przedszkolnej.
M. Tyszkowa - Zabawa dziecka.
D.B. Elkonin - Psychologia zabawy.
W. Okoń - Zabawa a rzeczywistość.
S. Szuman - Psychologia wychowawcza wieku dziecięcego.

---