Upadki osób starszych
Dla dużej grupy osób starszych upadki są najbardziej niepokojącym objawem starzenia się, wyzwalającym strach przed poważnym urazem i utratą samodzielności. Upadek, z medycznego punktu widzenia, to zdarzenie polegające na nagłej, niezamierzonej zmianie pozycji ciała w wyniku utraty równowagi (bez udziału sił zewnętrznych) w czasie chodzenia lub wykonywania innej czynności, wskutek czego poszkodowany znajduje się na podłodze, ziemi czy innej nisko położonej powierzchni". Ta prosta, wręcz banalna definicja kryje setki tysięcy indywidualnych dramatów.
Upadki są jedną z poważnych przyczyn utraty sprawności przez osoby starsze, a jak wiemy z doświadczenia, czasem wystarczy jeden upadek, nie zawsze kończący się złamaniem, by życie osoby starszej oraz jej opiekunów uległo dramatycznej odmianie. Mimo że dzieci i ludzie młodzi upadają częściej niż osoby starsze, właśnie w tej ostatniej grupie wiekowej upadki są poważnym problemem społecznym, pociągającym za sobą istotne skutki medyczne i ekonomiczne, gdyż populacja ludzi w podeszłym wieku cechuje się największą niepełnosprawnością oraz śmiertelnością w następstwie upadków. Faktycznie, ryzyko upadku zwiększa się z wiekiem: na każde 100 osób przypada rocznie 47 upadków wśród ludzi w wieku 70-74 lata, ale dużo więcej wśród 80 - latków.
Jakkolwiek zabrzmi to nieprawdopodobnie, jest dowiedzione, że najczęściej, bo w 45-67 proc., przewracają się osoby starsze - pensjonariusze zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych, zakładów opiekuńczo-leczniczych i domów pomocy społecznej. Aż 20 proc. tych upadków kończy się poważnym urazem, a śmiertelność w ciągu roku wskutek złamania w obrębie nasady bliższej kości udowej sięga w tej grupie 20-40 procent. Dla porównania: przynajmniej jeden raz w roku upada 33 proc. osób po 65 roku życia, mieszkających we własnych domach oraz 20 proc. osób hospitalizowanych.
Do większości upadków dochodzi podczas wykonywania tak prostych czynności jak np.: wstawanie, siadanie, pochylanie się, czy chodzenie. Jedynie ok. 5 proc. upadków zdarza się w czasie czynności potencjalnie niebezpiecznych, jak wchodzenie po drabinie, czy uprawianie sportu. Upadki, które nie kończą się poważnymi urazami, często prowadzą do rozwoju zespołu poupadkowego (unieruchomienia) i w konsekwencji do pogorszenia się sprawności fizyczne! i psychicznej. Należy dodać, że upadki są powodem około 40 proc. przyjęć pacjentów do domów opieki.
Przyczyny upadków
Ponieważ upadki są powodowane więcej niż jednym czynnikiem, trudno jednoznacznie określić czy przyczyna jest natury wewnętrznej, czy zewnętrznej. Wśród najczęstszych przyczyn upadków wynikających z zaburzeń w obrębie organizmu (czynniki wewnętrzne) wymienia się: osłabienie siły mięśniowej, zaburzenia równowagi i chodu będące wynikiem schorzeń lub związane ze starzeniem, zaburzenia układu krążenia, (m. in. nagły spadek ciśnienia krwi po zmianie pozycji), które obserwujemy u dużej grupy pacjentów w wieku podeszłym. Upadki mogą być związane z zaburzeniami wzroku, słuchu i koordynacji ruchów. Prawdopodobieństwo ich wystąpienia zwiększa się znacznie u pacjentów z cukrzycą, zmianami zwyrodnieniowymi w kręgosłupie szyjnym i lędźwiowym, chorobami stawów nóg (np. pacjenci ze zmianami zwyrodnieniowymi, z zapaleniem stawów, czy ze schorzeniami stóp) oraz chorobą Parkinsona - ta ostatnia zwiększa ryzyko upadków aż dziesięciokrotnie. Na upadki narażone są także osoby z innymi zaburzeniami neurologicznymi, np. pacjenci po udarze, czy z demencją. Nie bez znaczenia dla ryzyka upadków jest również stosowanie leków, szczególnie przeciwdepresyjnych, uspokajających, nasennych czy obniżających ciśnienie krwi. Pacjenci zażywający dziennie 4 lub więcej rodzajów leków są szczególnie zagrożeni. Nie należy zapominać, że także alkohol jest czynnikiem zwiększającym ryzyko. Upadek może być także objawem wielu groźnych chorób, np. zawału serca czy zapalenia płuc. Istotny jest również fakt, że często pacjent nie pamięta o tym, że wskutek podeszłego wieku ma ograniczone możliwości wykonywania podstawowych czynności życia codziennego i przecenia swoje możliwości przy ich wykonywaniu.
Utrata równowagi jest wynikiem procesu starzenia się oraz częstego występowania przewlekłych schorzeń. W wielu schorzeniach występują poważne zaburzenia równowagi, o różnym nasileniu, spowodowane ortopedycznymi albo neurologicznymi uszkodzeniami, lub będące skutkiem zażywania pewnych leków. Należy pamiętać, że z wiekiem dochodzi również do zmiany sposobu chodzenia co niewątpliwie zwiększa ryzyko upadku.
Ryzyko upadków zwiększa także nagły spadek ciśnienia krwi, m.in. po zmianie pozycji (np. z leżącej na stojącą). Spadek wynika z jednej strony z powodu starzenia się organizmu, a z drugiej, z powodu pewnych leków.
Wśród czynników zewnętrznych, odpowiedzialnych za upadki, najczęściej wymienia się: śliskie podłoże, progi, podarte lub pozwijane na brzegach, nieprzymocowane do podłoża dywany, przewody elektryczne, bałagan, brak poręczy, nierówne stopnie, schody, niski sedes, śliską wannę, brak uchwytów w WC i łazience, nieodpowiednie oświetlenie. Powszechnie znaną sytuacją jest nagłe pogorszenie warunków atmosferycznych. Atak mrozu przy wilgotnej nawierzchni, pojawienie się śniegu i lodu na chodnikach - to czynniki zewnętrzne zwiększające w znaczny sposób liczbę upadających nie zapominajmy o tym.
Z badań wynika, że do większości upadków dochodzi w pomieszczeniach, np. pokoju, na korytarzu, w ubikacji czy łazience. Okazuje się, że bardzo często upadki zdarzają się w miejscu, które powinno być najbezpieczniejsze dla pacjenta, czyli w jego pokoju i najbliższym otoczeniu. Przyczyny tego są na ogół banalne, łatwe do skorygowania - nieodpowiedni sprzęt (np. za niskie krzesło), brak uchwytów (np. w toalecie), zbyt wysokie progi itp. Niejednokrotnie wystarczy zmodernizować pomieszczenie i sprzęty - zaopatrzyć je w poręcze, podpórki itp. - by znacznie ograniczyć ryzyko upadku.
Sytuacje i miejsca sprzyjające upadkom
Kilkuletnie obserwacje pacjentów objętych długoterminową opieką wykazały, że aż 53 proc. upadków zdarzyło się podczas zmiany pozycji z siedzącej na stojącą, 31 proc. w czasie chodzenia, a prawie 8 proc. podczas nocnego wstawania do ubikacji. Jak wynika z badań tych osób, zdecydowanie najwięcej upadków odnotowano w trakcie zmiany pozycji z siedzącej na stojącą (np. przy wstawaniu z łóżka lub krzesła). Dopiero na dalszym miejscu znalazły się upadki, do których doszło w trakcie chodzenia- zdarzały się one prawie dwa razy rzadziej niż podczas zmiany pozycji.
Analizując godziny, w których osoby starsze się przewracały, należy stwierdzić że największa liczba upadków wystąpiła między godzinami 22.00-10.00, co można tłumaczyć większym wpływem czynników wewnętrznych. Szacuje się, że około 80 proc. ludzi starszych oddaje mocz w nocy, a to w istotny sposób wpływa na liczbę upadków, gdyż związane jest ze wstawaniem z łóżka i pospiesznym podążaniem do toalety. Biorąc pod uwagę te fakty należy szczególnie i kompleksowo zabezpieczyć się na tę ewentualność by zmniejszać ryzyko upadków w tym okresie.
Rodzaje upadków
Upadki sporadyczne - odgrywają w nich ważną rolę czynniki zewnętrzne, do których możemy zaliczyć np. śliskie podłoże, nieodpowiednie schody, oświetlenie czy bałagan. Mogą one być związane z koniecznością np. schodzenia po schodach, co może przysporzyć niemałych kłopotów nie tylko schorowanym, starszym osobom, ale również będącym w dobrej kondycji psychofizycznej i mającym mniej niż 75 lat. Dlatego powinny o takich sytuacjach pamiętać szczególnie osoby bardzo aktywne, nie mające problemów z chodzeniem czy zmianą pozycji ciała - wstawaniem, siadaniem - bo nieoczekiwane zachwianie równowagi może prowadzić do upadku. Nie zapominajmy, sprawni też upadają.
Upadki spontaniczne - jak sama nazwa wskazuje, mogą się przydarzyć nagle i z reguły mają na nie duży wpływ zarówno czynniki wewnętrzne jak i zewnętrzne. Przeważnie dochodzi do nich podczas zmiany pozycji z siedzącej na stojącą lub odwrotnie. Często są one wynikiem upośledzenia sprawności funkcjonalnej. Z reguły zdarzają się wielokrotnie i dotyczą osób mających więcej niż 75 lat, osłabione mięśnie i wiele schorzeń.
Następstwa upadków
Częste urazy osób starszych w wyniku upadków są spowodowane między innymi spowolnieniem odruchów obronnych oraz występowaniem osteoporozy. Dlatego wielokrotne, pozornie niegroźne upadki, mogą mieć poważne skutki. Złamania, do jakich dochodzi wskutek upadków, dotyczą głównie: nóg (złamania w obrębie szyjki kości udowej), rąk (kości ramiennej, dalszego odcinka kości przedramienia) oraz miednicy. Złamania w obrębie szyjki kości udowej, które występują najczęściej w tej grupie wiekowej, pogarszają jakość życia osób starszych, ponieważ - jak wykazują badania - ponad 50 proc. pacjentów, którzy potrafili chodzić przed urazem, traci tę zdolność i wymaga stałej całodobowej opieki, natomiast powikłania, które równie często występują, są wielokrotnie przyczyną przedwczesnych zgonów. Rezultatem 10-20 proc. upadków są: krwiak, stłuczenie, naciągnięcie mięśni i tym podobne.
Kolejne miejsce zajmują urazy czaszki (wstrząśnienia mózgu, krwotoki śródczaszkowe), które w pierwszym momencie mogą nie dawać żadnych widocznych objawów, a ich konsekwencje pojawiają się dopiero po jakimś czasie.
Samo złamanie w dzisiejszych czasach nie nastręcza trudności medycznych, natomiast istotnym problemem są powikłania, przede wszystkim u osób starszych. Poważnym następstwem upadku jest unieruchomienie pacjenta, które szybko może doprowadzić do takich groźnych komplikacji, jak: zapalenie płuc, zakażenie układu moczowego, zaburzenia krążenia obwodowego, zakrzepica żyt głębokich, odleżyny Konsekwencje unieruchomienia pacjenta grożą więc pogorszeniem jakości jego życia, a opiekunom chorego przysparzają dodatkowej pracy. Każdy upadek powinien być zgłaszany personelowi medycznemu. Trzeba zdawać sobie sprawę, że każdy upadek osoby w wieku podeszłym jest groźny.
Często bywa tak: upadł, wstał, poszedł dalej. A więc nic się nie stało?! Ależ stało się! Upadł, wstał i poszedł dalej wcale nie oznacza, że za tydzień lub dwa nie ujawnią się fatalne skutki tego na pozór szczęśliwie zakończonego zdarzenia, A jak wiemy wiele upadków nie jest nawet zgłaszanych przez osoby starsze z obawy przed konsekwencjami - to błąd!
Należy pamiętać, że osoby starsze, które nie upadły wielokrotnie są zagrożone zespołem poupadkowym.
Co to jest zespół poupadkowy?
Jest to rezultat lęku pacjenta przed upadkiem. Osoba starsza ocenia negatywnie swoje możliwości poruszania się i utrzymania równowagi. Syndrom ten dotyczy zarówno osób, które uległy upadkowi, jak i tych, które obawiają się, że mogą upaść. To właśnie lęk, a nie obiektywna utrata sprawności funkcjonalnej, zmusza osobę starszą do przyjęcia postawy biernej, minimalizującej prawdopodobieństwo upadku. Tworzy się błędne koło: rezygnacja z aktywności prowadzi do pogorszenia funkcji układów oddechowego, krążenia, narządów ruchu i oczywiście stanu psychicznego pacjenta.
Zespół poupadkowy dotyczy 20-25 proc. osób starszych, które się przewróciły. Ale, co na pierwszy rzut oka może się wydać paradoksalne, odczuwa go dużo więcej, bo aż 20-46 proc. osób, które nie upadły a byty jedynie świadkiem upadku lub poznały jego skutki u innego pacjenta. Nie wolno tego zjawiska bagatelizować, bo zespól poupadkowy jest częstym zjawiskiem w opiece długoterminowej. Następstwa zespołu poupadkowego dla pacjentów oznaczają m. in. pogorszenie jakości życia. Osoby starsze ogarnia strach, a nierzadko wpadają w depresję. Do tego dochodzą zaburzenia w funkcjonowaniu organizmu, spowodowane ograniczeniem aktywności. Wskutek problemów z lokomocją i utrzymaniem równowagi pacjenci są całkowicie uzależnieni od personelu medycznego lub osób trzecich. Jak wiemy zapobieganie upadkom i zmniejszanie ryzyka jest możliwe, ale do zrealizowania tego celu ważna jest odpowiednia postawa osoby starszej i współpraca całego zajmującego się nią personelu.
W jaki sposób ograniczyć ryzyko upadku?
Osoba starsza powinna poinformować lekarza, rehabilitanta lub pielęgniarkę o upadku i dokładnie opisać towarzyszące mu okoliczności.
Jeżeli ma kłopoty ze zmianą pozycji ciała (wstawanie, siadanie), z chodzeniem, ze wzrokiem, nie może utrzymać równowagi - bezwzględnie musi o tym powiedzieć personelowi medycznemu. Koniecznie winna też powiadomić lekarza o wszelkich przyjmowanych regularnie lekach, łącznie z preparatami ziołowymi, a także o zażywanych doraźnie, dostępnych bez recepty.
Co może zrobić lekarz, rehabilitant, pielęgniarka?
Personel medyczny może ocenić ryzyko upadku pacjenta za pomocą wywiadu obejmującego:
dokładne przeanalizowanie wszystkich dotychczasowych upadków,
dokładne przeanalizowanie przyjmowanych przez chorego leków,
dokładne zapoznanie się ze stosowanymi przez pacjenta urządzeniami stabilizującymi chodzenie,
a także za pomocą kilku nieskomplikowanych badań (testów) ocenić:
stan równowagi oraz sposób przemieszczania się pacjenta,
ostrość wzroku i słuchu pacjenta,
oraz zbadać rytm serca, ciśnienie tętnicze krwi).
Po przeprowadzeniu takiej analizy personel medyczny może przekazać pacjentowi pewne zalecenia celem zapobieżenia ewentualnym upadkom w przyszłości.
Takie zalecenia mogą dotyczyć np.:
zmodyfikowania dawek regularnie przyjmowanych leków,
wprowadzenia zmian w wyposażeniu mieszkania, np. przystosowania oświetlenia, stabilizacji luźno położonych dywanów, wykładzin podłogowych, itp.,
ustalenia programu ćwiczeń fizycznych, ze szczególnym uwzględnieniem tych, które mają na celu poprawę równowagi,
opracowania programu ćwiczeń usprawniających chód oraz optymalne stosowanie pomocy ułatwiających poruszanie się (np. laska, balkonik).
Jeżeli konieczne jest rozpoczęcie leczenia schorzeń kardiologicznych (np. zaburzeń rytmu serca, niedociśnienia tętniczego itp.) lub innych schorzeń zwiększających ryzyko upadku należy niezwłocznie je podjąć.
Organizacja otoczenia - meble, sprzęt pomocniczy
Wspomniałem już o potrzebie przystosowania otoczenia pacjenta do jego funkcjonalnych możliwości: należy zadbać o właściwe wyposażenie pomieszczenia (prawidłowa wysokość krzeseł, foteli, muszli klozetowej, instalowanie poręczy, uchwytów, mat antypoślizgowych), trzeba zwrócić uwagę na wygodne i stabilne obuwie, sprzęt techniczny (np. laski, kule, balkoniki) potrzebny do bezpiecznego poruszania się.
Łóżko, krzesła, fotele
Ocenia się, że bezpieczna dla wstawania i kładzenia się wysokość łóżka (mierząc od górnej krawędzi materaca do podłogi) wynosi ok. 50 cm. Krzesła i fotele należy tak dobrać, by osoba, która na nich siedzi opierała obie stopy o podłoże (przy zgięciu w stawach kolanowych do kąta ok. 90°). Nogi krzesła powinny być solidne i stabilne, oparcie o odpowiedniej wysokości, a poręcze, w celu ułatwienia wstawania, zamocowane równolegle do siedziska. Meble i sprzęty powinny być ustawione tak by nie utrudniały przejścia.
Schody, podłoga
Schody powinny być dobrze oświetlone, a stopnie są lepiej wyczuwalne, kiedy na ich krawędziach jest przymocowana taśma antypoślizgowa. Nie bez znaczenia jest również zainstalowanie, po obu stronach schodów, mniej więcej 60-80 cm powyżej stopni, poręczy o okrągłym przekroju, by umożliwiały lepszy chwyt. Kształt zakończenia poręczy powinien pozwolić osobie starszej zorientować się gdzie jest pierwszy a gdzie ostatni stopień. Należy pamiętać, aby schody i podłoga nie byty nadmiernie wypastowane, ani zbyt mokre.
Łazienka, ubikacja
Osoby niepełnosprawne w podeszłym wieku są szczególnie narażone na upadki w łazience i ubikacji, ponieważ powierzchnia podłogi jest często śliska, a pomieszczenia z reguły ciasne. Bezpieczeństwo w łazience zapewnia odpowiednie wyposażenie, np. maty antypoślizgowe, uchwyty. Osobie starszej łatwiej jest korzystać z prysznica niż z wanny i na to powinno się zwracać szczególną uwagę. Koło wanny lub w kabinie prysznicowej należy zainstalować drążki o chropowatej powierzchni, dno wanny lub brodzika zabezpiecza się wkładając maty antypoślizgowe przymocowane przyssawkami. Osoby, które nie potrafią stać długo pod prysznicem ani samodzielnie wyjść z wanny, powinny myć się na specjalnych krzesełkach lub ławeczkach. Podwyższony sedes ułatwia przyjęcie odpowiedniej pozycji przy korzystaniu z toalety, a uchwyty zamocowane w ścianie pozwalają bezpiecznie wstać. To tylko niektóre przykłady udogodnień, w łazience i ubikacji, czyli w miejscach, w których bardzo często dochodzi do upadków.
Przedmioty codziennego użytku
Przedmioty, które są często używane należy tak rozmieścić, aby przy ich wyjmowaniu nie było konieczne wchodzenie na stołki lub nadmierne schylanie. Nisko i wysoko leżące przedmioty można bezpiecznie podnosić i ściągać przy pomocy chwytaka lub wysięgnika.
Należy również pamiętać, aby ludzi starszych nie raziło światło słoneczne wpadające przez okno lub odbijające się od nadmiernie wypastowanej podłogi. Nie bez znaczenie jest również zamontowanie wyłączników światła w taki sposób by byty dostępne dla osoby starszej natychmiast po wejściu do pomieszczenia (pokój, WC, itp.).
Programy rehabilitacyjne dla osób starszych zagrożonych upadkiem
Oprócz tych, absolutnie niezbędnych, podstawowych udogodnień, sprawą szczególnej wagi jest stała rehabilitacja. Programy takie powinny być opracowywane kompleksowo i zawierać zasady postępowania w celu zmniejszenia zaburzeń równowagi w czasie chodzenia jak i w innych pozycjach, a także przygotowywać osoby starsze do radzenia sobie po ewentualnym upadku.
Usprawnianie chodu
Jednym z elementów rehabilitacji jest usprawnianie chodu. Należy pamiętać m. in. o właściwym przyjmowaniu pozycji przed rozpoczęciem chodzenia, stawianiu odpowiednich kroków i unoszeniu stóp, a także korzystaniu ze starannie dobranych pomocy technicznych (balkonik, kule, laski). Wielokrotnie zdarza się, że osoba starsza ma odpowiedni sprzęt, ale nie wie, jak z niego korzystać.
Utrzymanie równowagi
Usprawnianie mechanizmów odpowiedzialnych za utrzymanie równowagi jest możliwe dzięki wykonywaniu przez pacjentów ćwiczeń równowagi w pozycji siedzącej, stojącej i w czasie chodzenia.
Pomoce techniczne - laski, balkoniki, trójnogi
Do kompensowania niedoborów siły mięśniowej, poprawy koordynacji ruchów lub zwiększenia wytrzymałości, osoby starsze powinny wykorzystywać pomoce techniczne zmniejszające ryzyko upadków, takie jak: laski, trójnogi, podpórki dwukołowe lub czteropunktowe, potocznie zwane balkonikami. Poruszanie się za pomocą laski lub trójnoga pozwala utrzymać równowagę i bezpiecznie pokonać dłuższy dystans. Należy jednak pamiętać, aby sprzęt miał odpowiednią wysokość, a rączka umożliwiała pewny chwyt. Zadaniem tego sprzętu jest zapewnienie stabilnej postawy w czasie pionizacji i chodu, co ułatwia samodzielne i bezpieczne poruszanie się.
Dobór obuwia
W bezpiecznym poruszaniu się osób starszych olbrzymią rolę odgrywa starannie dobrane obuwie, które powinno między innymi mieć podeszwy antypoślizgowe, być łatwe do włożenia i ściągnięcia, lekkie i ciepłe, dopasowywać się do zniekształceń w obrębie stopy, odpowiednio stabilizować kostkę.
Zapobieganie nagłym spadkom ciśnienia
Aby zmniejszać ryzyko upadku w wyniku nagłego spadku ciśnienia krwi po zmianie pozycji, powinniśmy ustalić ewentualną przyczynę zaburzeń oraz pamiętać o konieczności wolnego przyjmowania pozycji pionowej po leżeniu lub dłuższym siedzeniu oraz o wykonaniu przed wstaniem ruchów zginania i prostowania stóp w dwóch kierunkach - podeszwowym i grzbietowym, co wpływa korzystnie na obwodowy układ krążenia i akcję serca. Pomocne w zapobieganiu nagłym spadkom ciśnienia krwi mogą się również okazać elastyczne pończochy okrywające podudzia oraz uda, a czasami opaska na okolice brzucha.
Nauka postępowania po upadku
Z badań wynika, że większość osób, które upadły, ale nie doznały poważnych obrażeń, bardziej obawia się nie upadku, lecz tego, jak samodzielnie wstanie. Po prostu nie wiedzą one, w jaki sposób to zrobić. Nauczenie się tej umiejętności znacznie zmniejszy ryzyko wystąpienia zespołu poupadkowego, da większe możliwości samodzielnego poruszania się i zmniejszania ryzyka następstw upadków. Nauka podnoszenia się po upadku powinna stanowić stały element programu rehabilitacyjnego osób starszych. Przy nauce wstawania stosujemy odpowiednie metody, np. metodę konwencjonalną lub wstecznego uczenia się ruchów. Bez względu na to, którą metodę wybierzemy, będzie to zawsze dobry rodzaj ćwiczeń zapewniających bezpieczeństwo osobie starszej.
Konkludując: zmniejszenie ryzyka upadków i ewentualnych ich następstw zależy od dokładnego poznania ich przyczyn i sytuacji, w których osoby starsze są na nie najbardziej narażone, a także podjęcia działań zapobiegawczych. Odtworzenie tych sytuacji, w których do upadków dochodzi najczęściej, jest praktycznym sposobem monitorowania zaburzeń sprawności ruchowej i oceny ryzyka upadków.
Istnieją duże możliwości, aby przy niewielkich nakładach osiągnąć wymierne korzyści przede wszystkim dla osób starszych, ale również i pozostałej części społeczeństwa. Dlatego też osoba starsza ma prawo domagać się oceny ryzyka upadków, równowagi i chodu. Ocena taka powinna stanowić stały element rutynowego badania przedmiotowego, przeprowadzanego przez lekarza podstawowej opieki zdrowotnej, rehabilitanta i pielęgniarkę, pracujących z pacjentami w podeszłym wieku, Stosowanie tej oceny u pacjentów w wieku podeszłym przed rozpoczęciem leczenia lub usprawniania pozwoliłoby na zmniejszenie ryzyka upadków. Opracowanie odpowiedniego programu rehabilitacji, monitorowanie procesu leczenia oraz przekazanie istotnych informacji osobie starszej i jej rodzinie lub opiekunom o sytuacjach, w których występuje zagrożenie upadkiem, zapewne uchroniłoby wiele osób przed jego konsekwencjami. Nie warto odsuwać problemu upadków na margines zainteresowań - bo upadamy wszyscy i nie należy zapominać, że wystarczy jeden upadek i życie osoby starszej może zmienić się diametralnie.
dr Marek Żak Katedra Rehabilitacji Klinicznej AWF w Krakowie
Co może zrobić lekarz, rehabilitant, pielęgniarka?
Personel medyczny może ocenić ryzyko upadku pacjenta za pomocą wywiadu obejmującego:
dokładne przeanalizowanie wszystkich dotychczasowych upadków,
dokładne przeanalizowanie przyjmowanych przez chorego leków,
dokładne zapoznanie się ze stosowanymi przez pacjenta urządzeniami stabilizującymi chodzenie.
W ocenie ryzyka upadku pomocnych jest kilka badań (testów, np. test Berg), polegających na:
ocenie stanu równowagi oraz sposobu przemieszczania się pacjenta,
ocenie wzroku i słuchu pacjenta,
ocenie kardiologicznej (badanie rytmu serca, ciśnienia tętniczego krwi).
Po przeprowadzeniu takiej analizy personel medyczny może przekazać pacjentowi pewne zalecenia celem zapobieżenia ewentualnym upadkom w przyszłości. Mogą one dotyczyć np.:
zmodyfikowania dawek regularnie przyjmowanych leków,
wprowadzenia zmian w wyposażeniu mieszkania, np. przystosowania oświetlenia, stabilizacji luźno położonych dywanów, wykładzin podłogowych, itp.,
ustalenia programu ćwiczeń fizycznych, ze szczególnym uwzględnieniem tych, które mają na celu poprawę równowagi,
opracowania programu ćwiczeń usprawniających chód oraz optymalne stosowanie pomocy ułatwiających poruszanie się (np. laska, balkonik).
Test Berg - opis
Test Berg umożliwia ocenę zaburzenia równowagi, możliwości lokomocyjnych oraz pozwala rozstrzygnąć, z jaką pomocą techniczną powinien poruszać się pacjent.
W tym celu pacjent musi wykonać po kolei 14 czynności, ocenianych od O do 4 punktów.
Są to wielokrotnie czynności złożone, które pozwalają uzyskać całościowy obraz sprawności funkcjonalnej pacjenta niezbędny do przygotowania odpowiedniego programu rehabilitacyjnego i dobrania właściwej pomocy technicznej lub sprzętu do bezpiecznego poruszania się. W teście Berg pacjent może otrzymać maksymalnie 56 punktów:
41 do 56 punktów oznacza, że pacjent może poruszać się samodzielnie, bez pomocniczego sprzętu,
37 do 40 punktów: pacjent powinien poruszać się z laską lub inną pomocą techniczną,
21 do 36 punktów: pacjent powinien przy poruszaniu używać balkonika,
do 20 punktów: pacjent wymaga szczególnej opieki podczas poruszania się. Zalecane jest poruszanie się na wózku.
Test Berg
Punkty 0 - 4
Przejście z pozycji siedzącej do stojącej
Stanie bez podparcia
Siedzenie bez opierania się, stopy na podłodze
Przejście z pozycji stojącej do siedzącej
Transfery
Stanie z zamkniętymi oczami
Stanie ze złączonymi nogami
Skłon do przodu z wyciągniętymi rękami w kierunku ściany
Podniesienie przedmiotu z ziemi
Oglądnięcie się i patrzenie do tyłu
Obrót o 360 stopni
Stawianie naprzemiennie stóp na taborecie
Stanie bez podparcia jedną stopą przed drugą
Stanie na jednej nodze
Wynik końcowy: /56
Literatura:
Campbell A.J., Robertson M.C., et al.: Fall prevention over two years: a randomized controlled trial in women 80 years and older. Age Ageing. 1999, 28.
Galus K., Kocemba J.: MSD Podręcznik Geriatrii. Urban & Partner. Wrocław 1999.
Tinetti M.E.: Performance - oriented assessment of mobility problems in elderly patients. J. Am. Geriatr. oc.1986, 34.
Thornby M.A.: Balance and falls in the frail older person: a review of the literature. Top. Ger. Rehbil. 1995,11.
Żak M.: Rehabilitacja w procesie leczenia osób starszych, Gerontologia Polska, Nr 8 (1)2000.
Żak M.: Ocena ryzyka upadków u osób starszych i możliwości prewencji, Gerontologia Polska, Nr 8 (3) 2000.
Żak M.: Upadki osób starszych - analiza zagrożeń na podstawie obserwacji prowadzonych w latach 1994-2001. przegląd lekarski. T 59 , Nr 4-5, 2002
MEDI - Magazyn Pacjenta Opieki Długoterminowej nr 4/2003 7