Treny na tle starożytnych i renesansowych konwencji epicedialnych
TREN - słowo to wywodzi się od greckiej nazwy śpiewu kultowego poświęconego opłakiwaniu zmarłych; threneo znaczyło dosłownie: żalę się, zawodzę, opłakuję; pochodne zaś - threnos - określało lament nad zmarłym, a dalej pieśń żałobną. W szerszym znaczeniu pojęcie to oznaczało także w sensie ogólniejszym lament, lamentowanie, żal. W tym też znaczeniu słowo to przeniknęło do greckiej, a potem także łacińskiej wersji Starego Testamentu jako określenie lamentacji Jeremiasza. Utwory tego gatunku pisali m.in. Symonides z Keos i Pindar, a w poezji rzymskiej - Owidiusz. Do tych tradycji nawiązywali poeci - humaniści w okresie renesansu, np. Petrarka, a w liryce polskiej przede wszystkim Kochanowski, którego Treny pisane po śmierci córki należą do arcydzieł europejskiej poezji żałobnej. Stworzył on formę cyklu trenologicznego, w którym motywy składowe antycznego epicedium stały się tematami oddzielnych utworów.
EPICEDIUM - z łac. epikedeion - pieśń żałobna - w greckiej liryce chóralnej pieśń żałobna śpiewana przy łożu zmarłego będąca opłakiwaniem jego śmierci, ale zarazem pochwałą cnót i osiągnięć oraz słowami pocieszenia. Pieśni tego gatunku miały charakter bądź elegijny, bądź narracyjny. W obu wypadkach wielką rolę grały w nich motywy mitologiczne. W sensie później przyjętym epicedium oznaczało mowę wygłaszaną nad grobem lub utwór (niekoniecznie poetycki) napisany na cześć osoby zmarłej. Podstawę teoretyczną poetyki epicedium stworzono w starożytności, na wzór prozaicznej mowy pogrzebowej. Wedle Iuliusa Caesara Scalingera epicedium powinno być utworem zwartym, raz wypowiadanym (a więc nie cyklem czy zbiorem) o określonym układzie wewnętrznym:
1 - laudatio - pochwała zmarłego, a następnie jego rodziny i bliskich,
2 - comploratio - opłakiwanie,
3 - consolatio - pocieszenie, najczęściej o charakterze filozoficznym,
4 - iacturae demonstratio - ukazanie wielkości straty,
5 - luctus - żal
6 - exhortatio - napomnienie
Kochanowski, decydując się na kompozycję cyklu utworów, „operujących” poszczególnymi motywami epicedialnymi, odrzucił w sposób wyraźny konstytutywną cechę utworu „raz wypowiadanego”. Było to niewątpliwie posunięcie nowatorskie, jednak uczczenie jednej osoby (żywej lub zmarłej) kompozycją cykliczną nie należało wtedy już do rzadkości.
Jeśli Treny przedstawiają historię kryzysu filozoficznego, wywołanego nieszczęściem jakim była śmierć córki, nie znaczy to, że Kochanowski dokładnie tak przeżywał ten fakt, jak to przedstawił w poemacie. Sposób opowiedzenia bólu zależy od określonych konwencji literackich. Przeżycia istnieją poza konwencjami, ale wypowiedzieć przeżycie - to znaczy posłużyć się konwencjonalną artykulacją.
Literatura grecka i rzymska wyróżniała 3 odmiany funeralne:
a) naenia - pieśń żałobną, śpiewaną podczas pogrzebu przez rodzinę lub wynajęte płaczki,
b) epitafium - krótki wiersz nagrobkowy
c) tren - pieśń żałobną o charakterze elegijnym.
Gatunki te w praktyce mieszały się między sobą i stosowane były wymiennie. Często także na określenie utworu funeralnego używa się terminu epicedium. Tak więc w zasadzie naenia, epitafium i tren byłyby odmianami epicedialnymi.
Choć Kochanowski znał tradycję antyczną i przepisy poetyki renesansowej, Treny nie są zbudowane dokładnie w kolejności przepisanej przez poetyki normatywne. Mimo to można w nich, odnaleźć te elementy, które powinny złożyć się na klasyczne epicedium:
- I i II oraz VII i VIII to ukazanie wielkości straty,
- III, IV, V i XIV są wyrazem żalu,
- VI jest pochwałą zmarłej
- IX i X to napomnienie,
- XII i XIII to pochwała wraz z ukazaniem straty jaką jest śmierć dziecka,
- XVII i XVIII utrzymane w tonie psalmicznym prowadzą do kluczowego trenu konsolacyjnego - XIX.
Kochanowski połączył więc dwa typy poezji funeralnej: stworzył cykl; a zarazem nadał mu zwartość kompozycyjną. Stworzył nowość kompozycyjną, rozbijając epicedium klasyczne na szereg samodzielnych utworów, operujących poszczególnymi motywami epicedium.
Nawiązanie do epicedium jest sposobem polemiki z przepisami humanistycznych poetyk, które często kodyfikowały praktykę literatury dworsko-panegirycznej. Odmienność Trenów, ich odosobnione miejsce w poezji europejskiej, to przede wszystkim koncepcja bohatera. Według reguł, bohaterem powinna być persona gravis, postać ważna (osoba wysoko postawiona w hierarchii społecznej, bohater historyczny, heros mityczny) - Treny natomiast poświęcone zostały dziecku, z którego nie wiadomo, co by wyrosło. Ale w każdym epicedium występują trzy postaci:
- zmarły
- osoba bliska, której udzielone zostaje napomnienie i pocieszenie,
- osoba chwaląca zmarłego i udzielająca napomnienia i pocieszenie, a więc poeta.
W klasycznym epicedium, choćby we wczesnym utworze Kochanowskiego O śmierci Jana Tarnowskiego, najbardziej wyraziście rysuje się zmarły, natomiast stosunkowo słabo zaznaczona jest obecność adresata oraz samego poety. Tymczasem w Trenach wzajemny układ tych trzech osób jest szczególny. Mimo, że zmarła bohaterka została, może nawet ponad stan, uniezwyklona, na planie pierwszym znajduje się poeta w dwu rolach — pocieszanego i pocieszającego, napominanego i napominającego. Dzięki tej podwójnej roli poety liryczność i retoryczność Trenów tworzy niepodzielną całość dramatycznego napięcia.
Renesans J. Ziomek Słownik literatury staropolskiej
Podręczny słownik terminów literackich pod red. M. Głowińskiego
BN I 1 oprac. J. Pelc