Początki polityki kulturalnej Wspólnot
Polityka kulturalna Wspólnot jest stosunkowo nową dziedziną jej działalności. Wspólnoty Europejskie, dające początek Unii Europejskiej, powstały jako organizacje mające na celu uporządkowanie sytuacji gospodarczej i handlowej w Europie po zakończeniu II wojny światowej. W początkowej fazie ich istnienia twórcy Wspólnot skupili się na rozwiązywaniu problemów natury ekonomicznej, dopiero w późniejszym okresie okazało się konieczne budowanie poczucia wspólnoty obywateli Europy, czego podstawą stała się kultura i dziedzictwo europejskie. Wyrazem tego była uchwalona na szczycie w Kopenhadze w 1973 r. „Deklaracja Tożsamości Europejskiej", będąca pierwszą próbą definicji tożsamości europejskiej w oparciu o wspólne wartości takie jak prawa człowieka, demokracja, państwo prawa. Kolejnym krokiem na drodze budowania polityki kulturalnej Wspólnot była rezolucja Parlamentu Europejskiego o „Ochronie dóbr kultury europejskiej” z 1974, który to po wyborach w 1979 r. powołał do życia parlamentarną komisję ds. polityki kulturalnej.
Europejski Miesiąc Kultury - Europejskie Miasta Kultury
Przełomem w tworzeniu polityki kulturalnej Wspólnot okazała się dopiero jednak „Uroczysta Deklaracja w sprawie Unii Europejskiej” z 1983 r., w której postanowiono budować poczucie wspólnoty europejskiej przez odwołanie się do wspólnego dziedzictwa kulturowego. W tym samym roku utworzony został specjalny budżet na realizację inicjatyw kulturalnych, w tym także „Europejskiego Miasta Kultury” i „Europejskiego Miesiąca Kultury”. Tytuł „Europejskiego Miasta Kultury”, pośród 9 innych miast europejskich, piastował w roku 2000 Kraków. Również w Krakowie zrealizowana została pierwsza edycja przeznaczonego dla państw spoza UE „Europejskiego Miesiąca Kultury”.
Lata 80-te XX w
W latach 80-tych XX w. działania w sektorze kultury uległy pewnemu przyspieszeniu. Przyjęto w tym czasie zasadę subsydiarności, mającą zastosowanie także w dziedzinie kultury, oraz powoli zaczęto doceniać rolę kultury w życiu społecznym i gospodarczym obywateli. Na przełomie lat 80-tych i 90-tych rozpoczęto regularne spotkania Rady Ministrów Kultury, które odbywają się do dziś, zazwyczaj kilka razy do roku w państwach obejmujących prezydencję w danym półroczu. W tym samym czasie powołano do życia Komitet ds. Kultury, który stanowi grupę roboczą ekspertów ze wszystkich państw członkowskich, spotykających się regularnie w celu negocjowania poszczególnych elementów działań polityki kulturalnej Wspólnot.
Pierwszy program w dziedzinie kultury
Na początku lat 90-tych powołano także pierwszy program wspólnotowy w sferze kultury - Program Ochrony Dziedzictwa Architektonicznego. Warto dodać, iż w programie tym uczestniczyła również Polska, realizując szereg projektów z zakresu konserwacji i ochrony zabytków, np. restauracja Amfiteatru w Łazienkach Królewskich w Warszawie, konserwacja zachodniej ściany Zamku Średniego w Malborku, konserwacja Kaplicy Św. Trójcy na zamku w Lublinie.
Traktat z Maastricht - art. 151 TWE
Jednakże prawdziwe rozpoczęcie działań w ramach polityki kulturalnej Wspólnot pojawiło się dzięki zapisom traktatu z Maastricht, który wchodząc w życie 1 listopada 1993 dał formalny początek nie tylko Unii Europejskiej, ale także jej działalności w sferze kultury. Już art. 3 Traktatu mówi, iż jednym z celów Unii jest przyczynianie się do rozkwitu kultur państw członkowskich. Kulturze został poświęcony osoby artykuł, art. 151, w którym wyraźnie zaznaczono, iż w gestii zainteresowania Unii leży wspieranie różnorodności kulturowej Europy, przy równoczesnym podkreślaniu znaczenia wspólnego dziedzictwa europejskiego. Unia Europejska nie ma jednakże zastąpić państw członkowskich w kreowaniu polityki kulturalnej - zgodnie z zasadą subsydiarności Unia może uzupełniać działania państw narodowych w następującym zakresie
Pogłębiania wiedzy oraz upowszechniani kultury i historii narodów europejskich,
Zachowania i ochrony dziedzictwa kulturowego o znaczeniu europejskim,
Niehandlowej wymiany kulturalnej,
Twórczości artystycznej i literackiej, włącznie z sektorem audiowizualnym.
Kolejne paragrafy art. 151 umożliwiają Unii Europejskiej podjęcie działań w sferze kultury we współdziałaniu z państwami trzecimi a także organizacjami międzynarodowymi, np. Radą Europy. Konieczność uwzględniania aspektów kulturalnych w tworzeniu swoich polityk sugeruje Unii paragraf 4. Traktat z Maastricht jednakże nie narusza zasady jednomyślności podejmowania decyzji w sferze kultury przez Radę Ministrów Kultury (procedura współdecyzji z Parlamentem Europejskim). Dodatkowe zapisy mające zastosowanie w sferze kultury zawiera art. 87(3)(d) Traktatu, który umożliwia państwom członkowskim wspieranie finansowe operatorów kulturalnych w zakresie promocji kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego, pod warunkiem, iż takie działanie nie narusza zasad wolnej konkurencji.
Lata 90-te XX w.
Lata 90-te to rozwój programów w dziedzinie kultury. Powstały wówczas aż trzy:
Raphael (ochrona dziedzictwa kulturowego),
Kaleidoscope (twórczość artystyczna i sztuka),
Arianne (książka i czytelnictwo).
Polska jako państwo stowarzyszone z Unią Europejską mogła korzystać po wpłaceniu odpowiednich składek z wszystkich tych programów, jednakże zainteresowaniem polskich operatorów kulturalnych cieszyły się tylko te dwa pierwsze. W ramach projektów powstałych w owym czasie dokonano np. konserwacji ołtarzy barokowych w kościele oo. Franciszkanów w Kalwarii Pacławskiej, współfinansowano jedną z edycji Festiwalu Wratislavia Cantans czy Festiwalu Malta.
Sytuacja obecna
Obecnie środki finansowe na działania w sektorze kultury płyną z dwóch podstawowych źródeł. Pierwszym z nich są programy wspólnotowe - stworzone przez Dyrekcję Generalną ds. Kultury i Edukacji i przeznaczone bezpośrednio i wyłącznie na szeroko rozumiane działania kulturalne (Program Ramowy Kultura 2000 oraz Program Media Plus) oraz te programy, które aczkolwiek przeznaczone zostały w pierwszej kolejności na inne działania, mają pewien „potencjał kulturowy” (np. eContent, Life, Młodzież). Drugą ścieżką finansowania kultury, a przede wszystkim inwestycji w infrastrukturę kulturalną, są fundusze strukturalne. Warto także pamiętać o projektach realizowanych w ramach inicjatyw wspólnotowych (szczególnie Interreg) - tj. projektów współpracy regionalnej, transgranicznej, transnarodowej.