Główne czynniki rozwoju wychowania fizycznego w XIX wieku
Ważnymi czynnikami wyznaczającymi rozwój wychowania fizycznego w szkole były dwa:
pierwszy wypływał z zainteresowań kół wojskowych (militarnych) - wojny napoleońskie i ekspedycje walczące o rozwój kolonii w Afryce i Azji. Rekrut tym był cenniejszy im miał lepsze wykształcenie (przynajmniej elementarne) i był dobrze rozwinięty fizycznie. Stąd rosło zainteresowanie dla upowszechnienia szkół elementarnych i dla rodzących się systemów gimnastycznych.
Drugim czynnikiem był postęp wiedzy o człowieku, o prawach fizycznego i psychicznego rozwoju (rozwój nauk przyrodniczych, medycznych, psychologii i pedagogiki). Wszystkie podkreślały pierwszorzędną rolę wychowania fizycznego (gier, gimnastyki, aktywności ruchowej, rekreacji).
Na początku XIX w. wyraźnie zarysowało się dążenie do tworzenia swoistych systemów gimnastycznych.
W Szwajcarii podstawy dla rozwoju systematycznej gimnastyki tworzy Jan Henryk Pestalozzi (1746-1827). W jego rozległej twórczości pisarskiej jest książka pt.: O kształceniu ciała (1807). W części wstępnej pisze o ogólnych założeniach ćwiczeń fizycznych, a w części szczegółowej omawia szereg ćwiczeń. Tę drugą część opracował prawdopodobnie jego współpracownik Johannes Niederer.
Główną ideą jest troska o naturalny rozwój dziecka, zgodny z organicznymi prawami, które ten rozwój wyznaczają. Wychowanie fizyczne jest naturalną potrzebą organizmu dziecka i ma duże znaczenie dla aktywności człowieka w jego dojrzałym życiu. Ma więc charakter ogólnokształcący. Hołdował jedności wychowania fizycznego z innymi dziedzinami wychowania, głównie społeczno-moralnego i umysłowego.
W wychowaniu fizycznym usiłował dojść do sformułowania podstawowych sprawności, których ukształcenie warunkuje cały fizyczny rozwój człowieka, dąży więc do ustopniowania ćwiczeń - począwszy od ruchów najprostszych i najłatwiejszych, aż do najbardziej złożonych i skomplikowanych.
Za najprostsze formy ruchu Pestalozzi uważa: uderzanie, rzucanie, popychanie, ciągnienie, kręcenie, dźwiganie, mocowanie się i pływanie.
Drugim, propagatorem ćwiczeń gimnastycznych w Szwajcarii był Heinrich Clias (1782-1854, który zaczął uczyć gimnastyki w zakładzie wychowawczym w Bernie. Napisał też, opierając się głównie na GutsMuthsie podręcznik do nauczania gimnastyki Początki gimnastyki, czyli turnerstwa (1815). Ambicją jego było szerzenie w Europie idei powszechnych ćwiczeń fizycznych i budowy urządzeń turnerskich.
W Danii , która na początku XIX stulecia przeprowadziła szereg reform społecznych, a działająca w latach 1789-1814 Wielka Komisja Szkolna zdołała doprowadzić do takiego rozwoju szkolnictwo ludowe, że w 1814 r. wprowadzono obowiązek szkolny.
Ważną siłą napędową był rozwijający się w Kopenhadze tzw. Ruch nordycki, nawiązujący do tradycji skandynawskich, do mitycznych bóstw skandynawskich.
Dla upowszechnienia wychowania fizycznego zasadnicze znaczenie miała podjęta w 1809 r. decyzja Wielkiej Komisji Szkolnej o wprowadzeniu do szkół średnich wychowania fizycznego jako przedmiotu nauczania oraz zalecenie, by także w szkołach ludowych było ono uwzględniane w miarę możliwości.
W umocnieniu pozycji tego przedmiotu w szkole wielką rolę odegrał Franz Nachtegall (1777-1847), który był nauczycielem wychowania fizycznego i optował idei niemieckich filantropistów. Już w 1799 r. z jego inicjatywy przetłumaczono na duński i wydano książkę GutsMuthsa Gimnastykę dla młodzieży oraz zorganizowano w Kopen-hadze wg wzorów Basedowa szkołę, w której wychowanie fizyczne prowadził Nachtegall. Obok niej - sam założył zakład gimnastyczny cieszący się z roku na rok coraz większą popularnością. W 1803 r. miał już 150 uczniów.
W 1808 r. w Wojskowym Instytucie Gimnastycznym zaczęto kształcić cywilnych kandydatów na nauczycieli gimnastyki, co przyczyniło się do szerokiego upowszech-nienia tej formy wychowania fizycznego.
W 1821 r. utworzono urząd dyrektora gimnastyki, który miał czuwać nad jej stanem w armii i w szkole. Na stanowisko to powołano Nachtegalla (pełnił ten urząd przez 20 lat). Z jego inicjatywy w 1827 r. utworzono Komisję Pięciu, która opracowała Przewodnik gimnastyczny stanowiący podstawę programową i metodyczną dla szkół.
Nowa fala wzrostu zainteresowań sprawami wychowania fizycznego w Danii nastąpiła w początkach II poł. XIX w. pod wpływem uniwersytetów ludowych i klubów strzeleckich.
Twórcą uniwersytetów ludowych był Nikolai Frederik Grundtvig (1783-1872). Pierwsza taka placówka dla dorosłych powstała w 1844 r. w R*dding. Obok działalności oświatowej i popularno-naukowej szczególne miejsce w ich zajmowała praca wychowawcza. Usiłowano przepoić młodzież idealizmem, zapalić ją do społecznego współdziałania i do aktywnego uczestnictwa w kulturze własnego narodu.
W programie tym z czasem zaczęto uwzględniać wychowanie fizyczne. Powstają przy nich boiska sportowe, a gimnastyka (wg wzorów Linga) jest się integralną częścią ich programu wychowawczego.
Działalność uniwersytetów ludowych dopełniały kluby strzeleckie, które wyrosły z dążenia do wzmocnienia obron-ności kraju przed Niemcami (po utracie w 1854 r. Schleswigu-Holsteinu i Lanenburga). Bezpośrednim ich zadaniem było ćwiczenie młodzieży w strzelectwie. Kluby te prowadziły także szeroką działalność ogólnosportową. Świadectwem ich żywotności były m. in. festiwale sportowe. W 1878 r. taki festiwal w Svendburgu zgromadził ponad tysiąc zawodników ze 110 parafii. W 20 lat później kluby strzeleckie posiadały ok. 300 własnych boisk, na których ćwiczyło w różnych dziedzinach sportu ok. 10 tys. chłopców i dziewcząt.