Stan środowiska przyrodniczego.
Polska należy do krajów o znacznie zanieczyszczonym środowisku, niewspółmiernie dużym do potencjału przemysłowego kraju. Wiele czynników gospodarczych, społecznych, a zwłaszcza politycznych powodowało, że do końca lat 80. XX w. stan środowiska przyrodnicz systematycznie się pogarszał.
Stan powietrza atmosferycznego jest uwarunkowany przez emisję zanieczyszczeń do atmosfery z terytorium Polski, transport transgraniczny oraz warunki meteorologiczne. Nadmierne zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego występuje na ponad 20% powierzchni Polski. Czynnikami powodującymi taki stan są: energetyka oparta na węglu kamiennym i brunatnym; rozwinięty, lecz niedoinwestowany ekologicznie przemysł surowcowy, niedobór instalacji oczyszczających gazy odlotowe, dynamicznie rozwijajacy się transport samochodowy (pojazdy i drogi), opóźnienia w rozwoju prawa ekologicznego oraz jego egzekucji.
Stan czystości powietrza na Górnym Śląsku zależy od emisji zanieczyszczeń z krajowych źródeł przemysłowych oraz ich napływu z Czech, a w południowo-zachodniej Polsce - także z Niemiec. Z terytorium Polski zanieczyszczenia są transportowane nad terytorium wschodnich i północnych sąsiadów. Polska należy do krajów wymieniających zanieczyszczenia, tzn., że wielkość eksportu zanieczyszczeń jest zbliżona do wielkości importu.
Szacuje się, że w Polsce ogólna emisja zanieczyszczeń gazowych wyniosła 1994 co najmniej 10 mln t, w tym SO2 - 2,6 mln t (1989 - 3,9 mln t, 1991 - 3,0 mln t), NOx - 1,1 mln t (1989 - 1,5 mln t, 1991 - 1,2 mln t), CO - 4,4 mln t, lotnych substancji organicznych -1,7 mln t, amoniaku, NH3 - 384 tys. t, dwusiarczku węgla, CS2 - 20 tys. t, siarkowodoru, H2S - 9 tys. t i związków fluoru - 4 tys. t; dodatkowo emisja CO2 jest szacowana na ok. 400 mln t. Emisja pyłów 1989-94 zmniejszyła się z 2,4 mln t do 1,4 mln t rocznie (redukcja ok. 42%).
Przestrzenny rozkład emisji zanieczyszczeń jest bardzo nierównomierny - największy poziom osiąga ona na obszarach dużych aglomeracji miejskich oraz w głównych okręgach przemysłowych. Zdecydowanie najgorsza sytuacja występuje w województwie katowickim, gdzie na obszarze stanowiącym zaledwie 2,1% powierzchni Polski koncentruje się aż 20-25% krajowej emisji SO2, NOx i pyłów; od wielu lat są tu przekraczane wartości dopuszczalnych stężeń wszystkich ważniejszych zanieczyszczeń atmosfery, w tym metali ciężkich, tlenku węgla i węglowodorów.
Na obszarach zurbanizowanych, zwłaszcza przy ruchliwych ulicach miejskich, występuje podwyższone w stosunku do poziomu dopuszczalnego zapylenie oraz stężenie szkodliwych gazów: CO i NOx, rzadziej SO2 oraz znaczny wzrost stężenia CO2. W Krakowie i niektórych miastach Górnego Śląska występuje kwaśny smog. Od początku lat 90. obserwuje się zmniejszanie emisji zanieczyszczeń powietrza, co początkowo było spowodowane spadkiem produkcji przemysłowej, obecnie - postępem w instalowaniu urządzeń ochronnych. Wzrasta liczba urządzeń odpylających i ich średnia skuteczność; powstają nowe instalacje odsiarczania spalin i usuwania z nich tlenków azotu. Ilość zanieczyszczeń zatrzymanych i zneutralizowanych w urządzeniach oczyszczających w przypadku pyłów stanowi ok. 98% zanieczyszczeń wytworzonych, a w przypadku dwtlenku siarki - ok. 26%.
Stan wód.
Wody, które według kryterium fizykochemicznego można zaliczyć do I klasy czystości, stanowią ok. 3% łącznej długości badanych rzek, wody II klasy - ok. 20%, wody III klasy - ok. 34% długości rzek; reszta zaś, tj. ok. 49% długości rzek, to wody pozaklasowe, nie odpowiadające normom. Równie niedobra jest jakość wód jeziornych. Ten wysoce niezadowalający stan jest wynikiem odprowadzania do odbiorników (jezior i rzek) znacznych ilości ścieków nieoczyszczonych.
Budowa wodociągów na wsi wyprzedzająca budowę kanalizacji i oczyszczalni ścieków stanowi poważne zagrożenie dla wód podziemnych. Dużym problemem jest także zasolenie wód Wisły i Odry oraz ich dopływów wodami kopalnianymi z Górnego Śląska i zanieczyszczenie środowiska wodno-glebowego nie w pełni zagospodarowaną gnojownicą produkowaną przez fermy przemysłowego chowu zwierząt. Z objętości 46 mld m3 wody odprowadzanej rocznie z terytorium Polski do Morza Bałtyckiego ok. 8% stanowią ścieki, z których ok. 46% jest oczyszczona biologicznie lub chemicznie, ok. 31% jest oczyszczona tylko wstępnie (mechanicznie), a pozostała część nie jest oczyszczona.
Stan gleb i gruntów.
. W 1995 powierzchnia wyłączona z użytkowania rolnego i leśnego przeznaczona na cele nierolnicze i nieleśne wynosiła ok. 23 tys. ha. Ponad 70 tys. ha gruntów zdewastowanych i zdegradowanych (w sposob naturalny i antropogeniczny) wymaga rekultywacji i zagospodarowania. Zagrożenie potencjalne gleb użytkowanych rolniczo erozją wietrzną dotyczy ok. 47% użytków rolnych (o powierzchni ok. 8,8 mln ha), a zagrożenie gruntów rolnych i leśnych erozją wodną powierzchniową - ok. 32% użytków rolnych i lasów (o powierzchni ok. 8,7 mln ha).
Dewastacja i degradacja gleb oraz gruntów jest powodowana przez górnictwo, przemysł (energetyka, przemysł chemiczny, hutnictwo), transport, chemizację i intensyfikację rolnictwa oraz gospodarkę komunalną. Poważnym problemem są liczne przypadki wycieków produktów ropopochodnych podczas ich produkcji, transportu lub magazynowania. Są one przyczyną długotrwałej degradacji gruntów i wód podziemnych.
Szczególne zanieczyszczenie gruntu i wód podziemnych produktami ropopochodnymi występuje na terenach dużych baz paliw, lotnisk i poligonów wojskowych. Produkty te zanieczyszczają szkielet glebowy oraz w wielu przypadkach tworzą na powierzchni wód podziemnych lub na stropie warstwy nieprzepuszczalnej wyraźną warstwę pływającego paliwa o grubości dochodzącej do kilku metrów. Zanieczyszczenie środowiska gruntowo-wodnego terenów wojskowych jest spowodowane również innymi substancjami chemicznymi, np. metalami ciężkimi, fenolami i detergentami.
Z powodu zanieczyszczenia powietrza, ponad 60% gleb uprawnych wymaga systematycznego nawożenia zasadowymi związkami wapnia ( wapnowanie gleb).
W 1995 ogółem zrekultywowano ok. 2,7 tys. ha i zagospodarowano ok. 1,9 tys. ha gruntów zdegradowanych, w ponad 90% na cele rolnicze i leśne.
Stan lasów.
W 1992 ok. 13% lasów w Polsce uznano za zdrowe, 44% znalazło się w klasie ostrzegawczej, średnie uszkodzenia miało ok. 39%, a ok. 4% uznano za silnie uszkodzone. Najbardziej są uszkodzone lasy w województwach: katowickim, wrocławskim, krakowskim, radomskim i krośnieńskim, a najmniej w białostockim, warszawskim i lubelskim. Zjawiska niszczenia lasów przez szkodliwe owady, choroby grzybowe, szkody klimatyczne i klęski żywiołowe są potęgowane przez przemysłowe zanieczyszczenia powietrza i gleby, deficyt i skażenie wód, globalne zmiany klimatu i zwiększony ruch rekreacyjno-turystyczny na terenach leśnych.
Gospodarka odpadami.
W Polsce rocznie wywozi się na wysypiska ok. 44 mln m3 stałych odpadów komunalnych oraz wytwarza 123 mln t odpadów przemysłowych, wśród których dominują odpady górnicze z kopalń oraz zakładów przeróbczych (ok. 44%), odpady poflotacyjne przemysłu metali nieżelaznych, siarkowego, barytowego i węglowego (ok. 24%), a także popioły lotne i żużle z elektrowni, elektrociepłowni oraz kotłowni (ok. 14%). Odpady niebezpieczne (toksyczne) lub potencjalnie niebezpieczne stanowią mniej niż 7% odpadów przemysłowych nagromadzonych i ok. 3% odpadów wytwarzanych, lecz ich wpływ na stan środowiska jest dużo bardziej szkodliwy. Ok. 67% odpadów niebezpiecznych i 55% wytwarzanych odpadów przemysłowych wykorzystuje się gospodarczo, resztę składuje się na wysypiskach, składowiskach, hałdach i w stawach osadowych - wielkości te nie uwzględniają nadkładu zdejmowanego ze złóż kopalin wydobywanych metodą odkrywkową (ilość odpadów przemysłowych uciążliwych dla środowiska nagromadzonych na terenach zakładów jest największa w województwach: katowickim, legnickim, wałbrzyskim, szczecińskim, tarnobrzeskim i krakowskim).
Unieszkodliwianie odpadów komunalnych odbywa się niemal wyłącznie przez składowanie ich na ok. 830 wysypiskach śmieci o łącznej powierzchni ok. 3,0 tys. ha; obecnie budowane wysypiska są wyposażone w niezbędne zabezpieczenia chroniące wody podziemne (*odpady) - największe z nich mają powierzchnię do ok. 20 ha; liczba dzikich wysypisk jest szacowana na ok. 10 tysięcy. Pracuje także kilka kompostowni (np. w Warszawie, Katowicach, Kołobrzegu, Zielonej Górze, Grodzisku Mazowieckim). Przy tym tylko ok. 50% ludności Polski jest objętych obsługą komunalną wywozu odpadów bytowych. Zahamowanie wzrostu ilości gromadzonych odpadów wymaga działań obejmujących poprawę efektywności gospodarowania surowcami, segregację odpadów, wtórne wykorzystanie odpadów (*recykling) oraz wdrażanie czystszych technologii.
Klimat akustyczny.
Według przepisów polskich dopuszczalny poziom hałasu (dźwięku A) na terenie chronionym, m.in. o zabudowie mieszkaniowej, waha się dla pory dziennej w granicach 40-60 dB, dla pory nocnej 30-50 dB, a maksymalny krótkotrwały 65-85 dB, w zależności od klasyfikacji terenu związanej głównie z charakterem zabudowy (jednorodzinna, wielorodzinna, centra miast) i natężeniem ruchu pojazdów. Ogółem ludność kraju zagrożoną hałasem o ponadnormatywnym poziomie szacuje się na podstawie badań i obserwacji na ok. 33%, z czego 25% dotyczy zagrożenia od źródeł hałasu w środowisku zewnętrznym, a 8% od hałasów w budynkach i na stanowiskach pracy. Główną metodą ochrony przed hałasem w środowisku jest właściwe planowanie przestrzenne i projektowanie obiektów urbanistyczno-architektonicznych (z zastosowaniem materiałów i urządzeń przeciwhałasowych, ekranów, podkładów antywibracyjnych itp.). Zob. też ochrona przed hałasem.
System badań i ocen stanu środowiska.
Zapewniający rejestrację zmian, które w nim zachodzą to monitoring środowiska. Koordynatorem tych działań jest Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska (PIOŚ) - centralny organ administracji państwowej pełniący ponadto funkcję policji ekologicznej, do której zadań należy kontrolowanie przestrzegania przepisów ochrony środowiska. Aktualne dane o stanie środowiska w Polsce można znaleźć m.in. w publikacjach GUS, PIOŚ, Centrum Informacji o Środowisku GRID-Warszawa, urzędów administracji państwowej i organizacji ekologicznych oraz w raportach różnego rodzaju instytutów naukowo-badawczych. GUS wydaje co roku opracowania statystystyczne pt. Ochrona środowiska. Centrum Informacji o Środowisku GRID-Warszawa jest jednym z 9 ośrodków Światowej Bazy Danych o Zasobach (Global Resource Information Database), powstałej z inicjatywy Programu Środowiskowego Narodów Zjednoczonych (United Nations Environment Programme - UNEP).
Mimo znacznego zniszczenia i zanieczyszczenia środowiska zasoby przyrodnicze Polski są nadal ogromne, a w wielu przypadkach unikatowe na skalę europejską lub światową. Ok. 26% powierzchni kraju objęto różnymi przestrzennymi formami ochrony przyrody. Nieprzestrzeganie przepisów prawa ochrony środowiska oraz transgraniczne i regionalne zanieczyszczenia powietrza powodują spadek skuteczności ochrony przyrody w formie rezerwatowej (przykładem mogą być zniszczenia w parkach narodowych: Karkonoskim, Ojcowskim lub Babiogórskim). Źródłem poważnych zagrożeń dla wielu parków narodowych jest wadliwa gospodarka wodna na terenach do nich przyległych, oddziaływanie nawozów i środków ochrony roślin, spływających z przyległych pól oraz masowa turystyka. Poprawę stanu środowiska wiąże się z realizacją idei ekorozwoju, czyli trwałego i zrównoważonego rozwoju społecznego harmonijnie łączącego gospodarkę, przyrodę i społeczeństwo, opartego na poszanowaniu praw i dóbr przyrody, także na rzecz przyszłych pokoleń.