BEZROBOCIE - ZARYS TEORETYCZNY

Zasadniczym celem gospodarki rynkowej, a zwłaszcza gospodarki transformującej jest stworzenie systemu ekonomicznego zapewniającego trwały wzrost produktu krajowego brutto na jednego mieszkańca w warunkach stabilnych cen i równowagi wewnętrznej i zewnętrznej. Jedną z kluczowych ról z punktu widzenia stabilności gospodarki odgrywa wielkość bezrobocia. Różnorodne dalekosiężne skutki bezrobocia, odczuwalne zarówno przez osoby bezrobotne jak i całe społeczeństwa powoduje, iż od wielu lat trwają w literaturze światowej spory dotyczące zakresu i przyczyn tego zjawiska.

Rozdział niniejszy jest próbą prezentacji przyczyn i rodzajów bezrobocia, a także skutków ekonomicznych i społecznych powodujących konieczność przeciwdziałania temu zjawisku.

1.1 Metody pomiaru bezrobocia

Analiza problemu bezrobocia wymaga sprecyzowania sposobów jego obliczania. W praktyce statystycznej stosuje się kilka podstawowych metod obliczania bezrobocia. Obejmują one:

• rejestrację bezrobotnych przez urzędy pracy,

• rejestrację osób ubiegających się o zasiłki dla bezrobotnych,

• badania ankietowe reprezentacyjnej grupy ludności

Najpopularniejsze na świecie jest obliczanie bezrobocia na podstawie liczby osób zarejestrowanych przez urzędy pracy. Metoda ta znalazła zastosowanie również w Polsce w latach dziewięćdziesiątych. W przypadku tej metody liczba zarejestrowanych bezrobotnych zależy w głównej mierze od przyjętych warunków dających prawo do rejestracji. W Polsce według stanu prawnego na rok 2002, do bezrobotnych zarejestrowanych zalicza się osoby, które spełniają równocześnie następujące warunki:

• pozostają bez pracy,

• nie uczą się w szkole w systemie dziennym,

• są zdolne i gotowe do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy,

• są zarejestrowane w lokalnych urzędach pracy,

• ukończyły 18 lat (z wyjątkiem młodocianych absolwentów),

• nie ukończyły 60 lat (kobiety) lub 65 lat (mężczyźni),

• nie nabyły prawa do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy,

• nie są właścicielami lub posiadaczami nieruchomości rolnej o powierzchni użytków rolnych powyżej 2 ha przeliczeniowych,

• nie podjęły pozarolniczej działalności ani nie podlegają - na podstawie odrębnych przepisów - obowiązkowi ubezpieczenia społecznego lub zaopatrzenia emerytalnego,

• będąc osobami niepełnosprawnymi, mogą podjąć pracę co najmniej w połowie wymiaru czasu pracy,

• nie są tymczasowo aresztowane ani nie odbywają kary pozbawienia wolności,

• nie otrzymują świadczenia lub zasiłku przedemerytalnego,

• nie odbywają szkolenia ani stażu u pracodawcy.

Drugą metodą pomiaru bezrobocia stosowaną w Polsce są badania ankietowe reprezentacyjnej próby ludności. Jest ona stosowana od 1992 r. i nosi nazwę badania aktywności ekonomicznej ludności (w skrócie BAEL). Badanie to objęło reprezentacyjną próbę ludności w wieku 15 lat i więcej, pochodzącą z około 22 tys. gospodarstw domowych. W okresie od I kwartału 1992 r. do III kwartału 1999 r. badania ankietowe przeprowadzano w wybranym tygodniu kwartału ( w miesiącach: lutym, maju, sierpniu i listopadzie). Od IV kwartału 1999 r. badania prowadzi się metodą obserwacji ciągłej, tj. bada się aktywność ekonomiczną ludności w każdym tygodniu w ciągu każdego kwartału. W okresie od I kwartału 1992 r. do I kwartału 1993 r. badanie miało charakter panelu, tzn. te same wylosowane gospodarstwa domowe były ankietowane w każdym kwartale. Począwszy od II kwartału 1993 r. wprowadzono zasadę rotacji gospodarstw domowych w próbie, dzięki czemu uzyskuje się większą wiarygodność badań. Zgodnie z definicją przyjętą przez BAEL, do kategorii bezrobotnych zaliczane są osoby w wieku 15 lat i więcej, które spełniają jednocześnie następujące warunki:

• nie pracowały w okresie badanego tygodnia, tzn. nie wykonywały przez co najmniej 1 godzinę pracy przynoszącej zarobek lub dochód, bądź też nie miały formalnie pracy jako pracownicy najemni względnie pracujący na własny rachunek,

• aktywnie poszukiwały pracy w ciągu ostatnich czterech tygodni,

• były zdolne i gotowe podjąć pracę w tygodniu badanym i następnym.

Do bezrobotnych zalicza się też osoby, które w badanym tygodniu nie poszukiwały pracy, ale miały pracę załatwioną i oczekiwały na jej rozpatrzenie w ciągu 30 dni.

Dane uzyskane dzięki pomiarowi bezrobocia można przedstawić jako wielkość, bądź stopę bezrobocia. Stopa bezrobocia jest zazwyczaj określana jako stosunek procentowy bezrobotnych do zdolnych do pracy według wzoru:

gdzie: b- stopa bezrobocia

B- liczba bezrobotnych

Sr- zasoby siły roboczej

1.2 Typy bezrobocia

Siła robocza, czyli ludność zawodowo aktywną, dzieli się na ludność zawodową czynną i bezrobotnych. Bezrobotnych z kolei dzieli się na bezrobotnych niedobrowolnych (przymusowych) i bezrobotnych dobrowolnych. Bezrobotni przymusowi stanowią zbiór ludzi, którzy nie są zatrudnieni, mimo iż są gotowi podjąć pracę za stawkę panującą na rynku. Bezrobotni dobrowolni to część ludzi nie podejmująca pracy, aczkolwiek gotowa była by ją podjąć, jednak za stawki płac wyższe niż obowiązujące na rynku.

Złożony charakter bezrobocia powoduje dużą różnorodność form jego przejawiania się. Zwłaszcza w tradycji ekonomii keynesowskiej istnieje tendencja do dzielenia bezrobocia na poszczególne kategorie, wyodrębnione według różnych kryteriów. Tradycyjnie wyróżnia się jednak trzy typy bezrobocia, tj. frykcyjne, strukturalne i koniunkturalne.

Bezrobocie frykcyjne - jest podstawowym rodzajem bezrobocia w każdym typie gospodarki rynkowej. Jest powodowane przez dynamiczne procesy zachodzące na rynku pracy zarówno po stronie popytowej, jak i podażowej. Można więc przyjąć, iż jest to bezrobocie nieuniknione, ponieważ na rynku pracy dokonywane są nieuniknione przemieszczenia siły roboczej oraz procesy likwidacji niektórych istniejących miejsc pracy. Z tych względów w dynamicznej gospodarce zawsze istnieje pewien poziom bezrobocia frykcyjnego. Poziom ten nie jest stały. Wielkość bezrobocia frykcyjnego w gospodarkach rynkowych ocenia się na 2- 3% ogółu zatrudnionych . Istotne znaczenie dla kształtowania się bezrobocia frykcyjnego mają takie czynniki jak:

• tempo powstawania i likwidacji miejsc pracy,

• liczba osób wchodzących na rynek pracy i odchodzących z rynku pracy,

• powszechność informacji o wolnych miejscach i osobach poszukujących pracy,

• liczba osób zmieniających miejsca pracy,

• intensywność poszukiwań pracy, oraz jakość usług pośrednictwa pracy.

Bezrobocie strukturalne - jest wynikiem niedopasowań struktury podaży pracowników i popytu na nich. Znacznie częstsze i bardziej znaczące są zmiany strukturalne dokonujące się w popycie na pracę. Uwarunkowane są one przede wszystkim:

• zmianami w strukturze popytu na produkty, występującymi w gospodarkach rynkowych,

• wdrażaniem postępu technologicznego oraz związanym z tym spadkiem zapotrzebowania na pracowników w przestarzałych zawodach i z przestarzałymi kwalifikacjami, przy wzroście zapotrzebowania na pracowników o nowoczesnych zawodach i kwalifikacjach,

• zmianami przestrzennej lokalizacji przedsiębiorstw i nierównomiernym rozmieszczeniem nowego kapitału,

• zmianami w strukturze towarowej handlu zagranicznego w warunkach gospodarki otwartej, powodującymi zmiany gałęziowej, kwalifikacyjnej i przestrzennej struktury popytu na pracę.

Czynnikiem, który w znacznym stopniu decyduje o szybkości procesów dostosowawczych na rynku pracy jest mobilność siły roboczej. Wyróżnia się sześć podstawowych form mobilności: zmianę zawodu, zmianę gałęzi (branży), zmianę statusu bezrobotnego na status pracującego (i odwrotnie), zmianę miejsca pracy w układzie przestrzennym, zmianę zakładu pracy (miejsca) pracy oraz wejście lub wyjście z zasobów siły roboczej.

Istotny wpływ na kształtowanie się bezrobocia strukturalnego ma postęp techniczny. Z jednej strony postęp techniczny przejawia się w innowacjach produktowych, polegających na wytwarzaniu udoskonalonych, bądź nowych produktów, co prowadzi do wzrostu popytu na pracę w dziedzinach wytwarzających nowe produkty. Z drugiej strony, w poszczególnych dziedzinach wytwarzania występuje zróżnicowana dynamika popytu na pracę w związku z niejednakową dynamiką tzw. innowacji procesowych, polegających na wytwarzaniu produktów przy mniejszych nakładach czynników produkcji.

Analiza bezrobocia strukturalnego wskazuje na to, iż ma ono pewne cechy wspólne z bezrobociem frykcyjnym. Obydwa typy bezrobocia wynikają za zmian w strukturze popytu na pracę i podaży pracy oraz pojawiających się niedopasowań strukturalnych. W przypadku bezrobocia frykcyjnego wspomniane niedostosowania są wynikiem dynamiki rynku, natomiast niedopasowania będące przyczyną bezrobocia strukturalnego powodowane są przez niedopasowania struktury kwalifikacyjnej, gałęziowej i regionalnej popytu na pracę i podaży pracy. Obydwa typy bezrobocia dają się ograniczyć dzięki procesom przystosowawczym, choć procesy przystosowawcze niezbędne do redukcji bezrobocia strukturalnego są znacznie kosztowniejsze i bardziej długotrwałe niż w przypadku bezrobocia frykcyjnego. Z tych powodów bezrobocie frykcyjne uznawane jest za przejściowe i krótkotrwałe, bezrobocie strukturalne zaś za bardziej trwałe.

Bezrobocie koniunkturalne (cykliczne) - związane jest z okresowym osłabieniem ogólnej aktywności gospodarczej. Osłabienie koniunktury gospodarczej przejawia się w ogólnym spadku lub spowolnieniu wzrostu produkcji, co powoduje zmniejszenie popytu na pracę i wzrost bezrobocia. Na związek bezrobocia z wahaniami koniunktury gospodarczej wskazywał już J.M Keynes. Poszukiwał on źródła bezrobocia w niedostatecznym popycie. Według tego rozumowania wzrost popytu jest środkiem redukcji bezrobocia.

Bezrobocie cykliczne jest w literaturze przedmiotu utożsamiane z niedostatecznym popytem, w ostatnich latach pojawiły się jednak koncepcje wskazujące na istotną rolę ograniczeń podażowych w kształtowaniu tego bezrobocia. „Według tych koncepcji, w procesach gospodarczych mogą powstawać bariery zdolności produkcyjnych, pociągające za sobą zjawisko bezrobocia. W okresach recesji zasoby czynników produkcji ulegają bowiem zazwyczaj redukcji i gdy recesja się kończy, wzrost popytu na towary nie musi doprowadzić od zmniejszenia bezrobocia, jeśli zasoby niektórych czynników są niedostateczne. Redukcja bezrobocia wymaga w tej sytuacji nie zwiększenia łącznego popytu na towary, lecz zwiększenia zasobów odpowiednich czynników produkcji”.

Obok zaprezentowanej wyżej podstawowej typologii bezrobocia literatura przedmiotu wyróżnia jeszcze m.in.:

• bezrobocie chroniczne - oznacza sytuację w której pewna grupa bezrobotnych nie ma żadnych, lub bardzo niewielkie szanse znalezienia pracy.

• bezrobocie ukryte - nadmierne zatrudnienie nie objęte na ogół statystyką, występuje głównie w państwowych przedsiębiorstwach i instytucjach, oraz gospodarstwach rolnych.

• bezrobocie sezonowe - powodowane jest sezonowością popytu na pracę niektórych gałęzi przemysłu, dotyczy m.in. budownictwa i rolnictwa.

1.3 Przyczyny bezrobocia

Rynek pracy jest kategorią ekonomiczną. Podaż pracy jest na tym rynku reprezentowana przez ludzi poszukujących pracy, popyt zaś przez oferujących wolne miejsca pracy.

Na wolnym rynku pracy, jak wynika z rys. 1, równowaga występuje w punkcie A, natomiast stawka płacy ustaliła się jako W0. Jeżeli pieniężna stawka płacy zostanie przyjęta na sztucznie wysokim poziomie W1, spowoduje to wyniesienie stawki płacy powyżej punktu równowagi, wywołując bezrobocie o rozmiarze BC. Na rysunku 1 dowolna stawka płac leżąca powyżej W0 będzie generować bezrobocie.

Warte podkreślenia jest, iż nawet w sytuacji pełnego zatrudnienia występuje tak zwana naturalna stopa bezrobocia. Ten rodzaj bezrobocia ma charakter całkowicie dobrowolny. Występuje w sytuacji, gdy bezrobotni nie chcą pracować za płacę realną odpowiadającą poziomowi równowagi.

Rys. 1 Rynek pracy

Źródło: opracowanie własne

Bezrobocie jest zjawiskiem skomplikowanym, o złożonych uwarunkowaniach. Między innymi dlatego od wielu lat trwają w literaturze światowej spory dotyczące przyczyn tego zjawiska. Rozważania dotyczące wykorzystania siły roboczej i bezrobocia zawierają prace ekonomii klasycznej, Karola Marksa, tradycyjnej ekonomii neoklasycznej, J.M Keynesa oraz interpretatorów Keynesa.

1.3.1 Neoklasyczne i Keynesowskie podejście do problemu przyczyn bezrobocia.

Charakterystyczną cechą neoklasycznego ujęcia przyczyn bezrobocia jest pogląd, iż wywodzą się one z ograniczeń w swobodnym działaniu mechanizmów rynkowych. Sytuację tę powodują usztywnione płace, gdy silne związki zawodowe uniemożliwiają swobodne kształtowanie się płac oraz zasiłki dla bezrobotnych, ograniczające ostrość konkurencji na rynku pracy.

Zgodnie z teorią neoklasyczną rynek pracy podlega podobnym prawom co inne rynki. Mechanizm rynku pracy ilustruje rysunek 2. Początkowo gospodarka znajduje się w punkcie równowagi podaży pracy i popytu na nią (punkt A). Następuje jednak spadek popytu na pracę, co powoduje przesunięcie krzywej popytu na pracę do położenia D'. Istniejący początkowo poziom stawek płac realnych W0 nie daje się utrzymać. Konkurencja o miejsca pracy obniża stawki płac realnych, co pociąga za sobą spadek wielkości podaży pracy i wzrost wielkości popytu na pracę. Procesy te będą zachodziły aż do momentu, gdy poziom płac osiągnie poziom zapewniający zrównanie popytu i podaży pracy (poziom W1). Rezultatem tego procesu jest powstanie nowego stanu równowagi na rynku pracy w punkcie B.

Teoria neoklasyczna buduje obraz sprawnie funkcjonującej gospodarki, w której co prawda mogą zaistnieć zakłócenia, ale która ma sprawne mechanizmy samoregulacji, zapewniające równowagę przy pełnym zatrudnieniu. Za główną przyczynę występowania bezrobocia neoklasycy uznali sztywne płace. Ilustrację procesu powstania bezrobocia ilustruje rys. 2. Zakłada on iż stan równowagi (punkt A) został zakłócony w wyniku obniżki popytu na pracę (krzywa D przesuwa się w dół do położenia D'). Usztywnione płace nie pozwalają na przywrócenie równowagi rynku pracy. Przy istniejących płacach W0 powstaje nadwyżka podaży pracy na popytem na pracę, oznaczające istnienie bezrobocia o rozmiarach AC.

Rys. 2 Rynek pracy. Podejście neoklasyczne

Źródło: opracowanie własne

Bezrobocie analizowane w teorii neoklasycznej nie ma charakteru przymusowego. Jest ono rezultatem wygórowanych postulatów płacowych, braku zgody związków zawodowych na obniżki płac oraz istnienia zasiłków dla bezrobotnych, skłaniających do dłuższego pozostawania bez pracy. Z teorii neoklasycznej wynika wniosek, że bezrobocie ma charakter dobrowolny. Jest bowiem wynikiem ograniczeń mechanizmów rynkowych, dobrowolnie i świadomie stwarzanych przez pracowników i reprezentujące ich związki zawodowe.

Sposoby przeciwdziałania bezrobociu są według neoklasyków konsekwencją ich stanowiska w kwestii przyczyn bezrobocia. Wiążąc bezrobocie z brakiem elastyczności rynku pracy, neoklasycy wysuwali postulaty nieskrępowanego działania mechanizmów rynkowych, giętkich płac, poprawy mobilności siły roboczej i zaostrzenia konkurencji między pracownikami w celu zapewnienia pełnego zatrudnienia.

Teoria neoklasyczna opierająca się na wierze w skuteczność procesów dostosowawczych stała się przedmiotem krytyki J.M Keynesa. Według Keynesa, postulat obniżenia płac nominalnych jest nie tylko nierealny, ale również nieuzasadniony, bowiem podejście to ignoruje skutki obniżek płac dla rozmiarów popytu na towary. Badania dokonane zarówno przez Keynesa jak i M. Kaleckiego wskazują, iż obniżki płac nominalnych nie są w stanie zapewnić pełnego zatrudnienia.

Podstawowym elementem keynesowskiej teorii zatrudnienia i bezrobocia jest twierdzenie, że rozmiary produkcji, zatrudnienia i bezrobocia wyznaczone są przez wielkość efektywnego popytu na towary, obejmującego popyt konsumpcyjny i inwestycyjny, przy czym wzrost tego popytu pociąga za sobą wzrost produkcji i zatrudnienia oraz spadek bezrobocia.

Keynesowską teorię bezrobocia przedstawia rysunek 3. Przyjęto tu założenie niezmiennych płac nominalnych W0. Zmiany stawek płac realnych wynikają zatem ze zmian poziomu cen P. Gospodarka znajduje się w stanie pełnego zatrudnienia w punkcie A przy stawkach płac realnych W0/P0. W wyniku nagłego spadku popytu na towary, następuje spadek produkcji i zatrudnienia, a także obniżka cen (do poziomu P1). Przy sztywnych płacach nominalnych W0 następuje wzrost płac realnych do poziomu W0/P1. Na rynku pracy pojawia się zatem bezrobocie, które ilustruje odcinek (L2 - L1).

Rys. 3 Rynek pracy. Podejście keynesowskie

Źródło: E. Kwiatkowski , Bezrobocie Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa 2002, rys.II.3, s. 116

Bezrobocie powstające w wyniku niedostatecznego popytu ma - według Keynesa - charakter przymusowy. Neoklasycy traktowali bezrobocie jako zjawisko dobrowolne, wywołane brakiem akceptacji obniżenia płac nominalnych przez pracowników. W przekonaniu Keynesa taka akceptacja nic by nie dała, ponieważ obniżki płac nominalnych pociągną za sobą spadek cen, co uniemożliwiłoby obniżenie płac realnych. Niezdolność do bezpośredniego obniżenia płac realnych jest czynnikiem wskazującym na przymusowy charakter bezrobocia.

Keynes uważał iż stan zbliżony do pełnego zatrudnienia można osiągnąć dzięki aktywnej ingerencji państwa w procesy gospodarcze. Według „Ogólnej teorii zatrudnienia, procentu i pieniądza” podstawowym sposobem działalności państwa zmierzającym do redukcji bezrobocia powinno być pobudzenie efektywnego popytu. Można w tym celu wykorzystać m.in. politykę pieniężną. Wzrost podaży pieniądza, powodując obniżkę stopy procentowej może stymulować efektywny popyt oraz produkcję i zatrudnienie poprzez wzrost inwestycji i towarzyszące mu efekty mnożnikowe. Równie dużą rolę w pobudzaniu popytu przypisywał Keynes polityce fiskalnej, a zwłaszcza wydatkom państwa i podatkom. Popierał on również wykorzystanie instrumentów fiskalnych do redystrybucji dochodów na rzecz uboższych grup społecznych oraz inwestycje publiczne.

Przeprowadzone rozważania wskazują, iż pomimo akceptacji Keynesa dla neoklasycznej teorii popytu na pracę oraz niektórych mechanizmów występujących na rynku pracy, jego teoria bezrobocia ma zasadniczo odmienną wymowę niż teoria neoklasyczna. Neoklasycy dopatrywali się przyczyn bezrobocia w zbyt wysokich płacach, natomiast Keynes w niedostatecznym popycie na towary. Zarysowały się również wyraźne różnice co do sposobów przeciwdziałaniu bezrobociu: neoklasycy wierzyli, że mechanizmy rynkowe są w stanie zapewnić pełne zatrudnienie, według Keynesa zaś mechanizmy te są niezdolne do zagwarantowania takiej sytuacji. Dla neoklasyków redukcja bezrobocia wymaga nieskrępowanego działania mechanizmu płacowego, dla Keynesa zaś niezbędna jest aktywna ingerencja państwa polegająca na pobudzaniu efektywnego popytu na towary

U. Sztanderska , M. Socha, Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, PWN, Warszawa 2000, s. 61

Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu. Stan prawny na dzień 01.01.2002r

E. Kwiatkowski , Bezrobocie Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa 2002, s. 25

P.A. Samuelson , W.D Nordhaus , Ekonomia t.1, PWN, Warszawa 1999, s. 338

M. Kujda , Makrekonomia, Wydawnictwo Oświatowe FOSZE, Rzeszów 1998, s. 91

E. Kwiatkowski , Bezrobocie Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa 2002, s. 49

tamże s. 50

E. Kwiatkowski , Bezrobocie Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa 2002, s. 59

P.A Samuelson , W.D Nordhaus., 1999 Ekonomia t.1, PWN, Warszawa 1999, s. 343

M. Kujda , Makrekonomia, Wydawnictwo Oświatowe FOSZE, Rzeszów 1998, s. 95

E. Kwiatkowski , Bezrobocie Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa 2002, s. 107

J.M Keynes, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, PWN, Warszawa 1983, s. 51

6

L1

L0

L2

W1

W0

Stawka płac

Siła robocza

S

D

B

C

A

B

A

C

D'

S

Siła robocza

Stawka płac

W1

W0

L0

L1

L2

D

B

C

A

L1

L0

L2

Siła robocza

W0/P1

W0/P1

Stawka płac

S

D

W0/P0

---