Majątek w prawie cywilnym oznacza aktywa i pasywa majątkowe. Do majątku mogą wchodzić długi (które są pasywami majątkowymi). Majątek stanowi podstawowy składnik działalności gospodarczej, jest to tzw. majątek produkcyjny. Majątek brutto pomniejszony o zobowiązania stanowi majątek netto. Pojęcie majątku jest przydatne w zakresie :
1. sukcesji uniwersalnej (pod tytułem ogólnym) - sukcesję uniwersalną całego majątku
przewidują przepisy prawne wyłącznie w razie zagaśnięcia podmiotu prawnego. Sankcja uniwersalna z reguły wiąże się z przejęciem długów i prowadzi w konsekwencji do wstąpienia następcy w całą sytuację cywilno-majątkową poprzednika
2. zarządu -
3. odpowiedzialności
4. surogacji
Majątek odrębny i wspólny
Majątek odrębny
O przynależności każdego z przedmiotów do majątku odrębnego małżonków decyduje czas i sposób jego nabycia oraz jego przeznaczenie i charakter. Przedmioty nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej należą do majątku odrębnego. Do majątku odrębnego należą przedmioty i prawa nabyte przez darowiznę, dziedziczenie i zapis, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił. Przedmioty nabyte ze środków uzyskanych w zamian za przedmioty nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej oraz za przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę stanowią także majątek odrębny.
Do majątku odrębnego należą również przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenia ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę i wierzytelności o wynagrodzenie za pracę lub za inne usługi świadczone osobiście przez jednego z małżonków. Pobrane wynagrodzenie stanowi już dorobek małżonków.
Małżonek ma pełną swobodę w zakresie samodzielnego zarządzania należącym do niego majątkiem odrębnym. Składniki tego majątku może on skutecznie zbywać lub obciążać lub zbywać bez zgody współmałżonka.
Majątek wspólny
Z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje miedzy małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa obejmująca ich dorobek (wspólność ustawową). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością stanowią majątek odrębny każdego z małżonków.
Dorobkiem małżonków są przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. W szczególności stanowią dorobek małżeński: pobrane wynagrodzenia za pracę oraz za inne usługi osobiście przez któregokolwiek z małżonków, dochody z majątku wspólnego, jak również z odrębnego majątku każdego z małżonków. Przedmioty zwykłego urządzenia domowego służące do użytku obojga małżonków są objęte wspólnością ustawową także w wypadku, gdy zostały nabyte przez dziedziczenie, zapis, darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił.
Oboje małżonkowie są obowiązani współdziałać w zarządzie majątkiem wspólnym. Każdy z małżonków może wykonywać samodzielnie zarząd majątkiem wspólnym. Do dokonania czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu potrzebna jest zgoda drugiego małżonka wyrażona w formie wymaganej dla danej czynności prawnej. Jeżeli zaś jeden małżonek odmawia zgody na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym albo jeżeli porozumienie z nim napotyka trudne do przezwyciężenie przeszkody, drugi małżonek może zwrócić się do sądu o zezwolenie na dokonanie czynności. Sąd udziela zezwolenia, jeżeli dokonania czynności wymaga dobro rodziny.
Mienie obejmuje wszystkie prawa podmiotowe majątkowe - aktywa. Pasywa czyli długi nie wchodzą do majątku, ale ciążą na nim. Każdy podmiot ma w zasadzie jeden majątek.Może być używany bez relatywizacji do oznaczonej osoby. Można więc mówić o różnych rodzajach mienia, nie mając na względzie jej przynależności do określonej osoby.
Rzeczy
Jednym z najważniejszych podmiotów są rzeczy. Na podstawie tego kryterium wyróżniane są podmiotowe prawa rzeczowe, reguluje je odrębny dział prawa cywilnego - jakim jest prawo rzeczowe ( w znaczeniu przedmiotowym), ujęte w II księdze KC. Jednakże pojęcie rzeczy aktualne jest również w obrębie działów prawa cywilnego. Z tych względów ustawodawca unormował tę problematykę w części ogólnej prawa cywilnego (art. 44 - 55 KC)
Cechy Konstytutywne
Na pojęcie rzeczy składają się dwie cechy:
- materialny charakter
- wyodrębnienie z przyrody
Rzeczami w znaczeniu polskiego prawa cywilnego (art. 45 KC) są tylko fizykalnie istniejące części przyrody, które występują w stanie pierwotnym lub przetworzonym - bez względu na to, czy mają jakąś wartość majątkową.
Należy jednak zauważyć, że szereg obcych systemów prawnych posługuje się szerszym pojęciem rzecz, obejmującym także dobra niematerialne (niefizykalne).
Zacieśnienie tego pojęcia do przedmiotów materialnych pozwala łatwiej wyróżnić rzeczy spośród innych dóbr i to wedle cechy przydatnej dla konstruowania swoistych instytucji prawnych. W szczególności tylko przedmioty materialne mogą być bowiem posiadanie w sposób powszechnie widoczny.
Z kolei wyodrębnienie z przyrody jest niezbędną przesłanką tego, aby rzeczy mogły funkcjonować w obrocie cywilnoprawnym - w szczególności w zakresie praw rzeczowych. Mimo więc, iż cecha ta nie została wyraźnie wypowiedziana w ustawie, powszechnie uznaje się ją za konstytutywną dla pojęcia rzeczy.
Wyłączenia
Wyodrębnione przedmioty stosunku cywilno-prawnego mogą być ponadto wyjęte z obrotu cywilnoprawnego ze względów moralnych lub w interesie publicznym - tracąc tym samym właściwość "rzeczy" w rozumieniu cywilnoprawnym.
Nie są rzeczami zwłoki, oraz odłączone od ciała ludzkie komórki, tkanki, narządy w tym i krew. Nie są rzeczami również zwierzęta.
Rzeczami są dobra kultury;
Rzeczy ruchome i nieruchome
Podział wyczerpujący i rozłączny.
Ruchomymi rzeczami są wszystkie rzeczy, które nie są rzeczami nieruchomymi
Rzeczy nieruchome to:
· grunty (tzw. nieruchomości gruntowe)- w tym grunty rolne
· budynki (tzw. Nieruchomości budynkowe)
· części budynków (tzw. Nieruchomości lokalowe)
Grunty
Są to części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności.
Swoistym rodzajem gruntów są grunty rolne, wyróżnione na podstawie kryterium funkcjonalnego. Wg art. 461 KC grunty rolne to: nieruchomości, które są lub mogą być wykorzystywane do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie, w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej.
Budynki
Budynki które NIE są trwale związane z gruntem (np.: kioski), już z mocy ogólnej definicji gruntu nie stanowią jego części składowej, a w konsekwencji mają statut ruchomości..
Budynki trwale związane z gruntem, wedle reguły ogólnej stanowią część składową gruntu, dzieląc jego los prawny.
Wyjątkowo budynki trwale z gruntem związane są odrębnymi nieruchomościami (tzw. Nieruchomościami budynkowymi) - wtedy, gdy na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności.
Części budynków
Wyjątkowo - części budynków trwale związanych z gruntem mają charakter samodzielnych nieruchomości wtedy, gdy na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu lub budynku przedmiot własności.
Księgi wieczyste
W celu ujawnienia praw rzeczowych - a w szczególności praw własności - dla nieruchomości wszystkich rodzajów prowadzi się księgi wieczyste. Wskazują one, jakie powierzchnie ziemi, budynki lub ich części są odrębnymi nieruchomościami.
Rzeczy oznaczone co do gatunku i co do tożsamości
Rzeczy oznaczone co do gatunku - określone są tylko wedle cech rodzajowych. Może więc być mnogość poszczególnych przedmiotów. Np.: koń wyścigowy, samochód osobowy
Rzeczy oznaczone co do tożsamości odnoszą się do indywidualnie wskazanego przedmiotu
Np.: koń wyścigowy Piorun, samochód osobowy o określonej rejestracji
Doniosłość prawna
Zarówno określenia rzeczy oznaczone co do tożsamości jak i co do gatunku występują w stosunkach cywilnoprawnych (zwłaszcza w zobowiązaniach). Natomiast przedmiotem stosunków prawno rzeczowych - poza wyjątkami - są rzeczy oznaczone co do tożsamości - zawsze nieruchomości.
Części składowe rzeczy i przynależności
Część składowa - nie może być odrębnym przedmiotem praw rzeczowych (art. 47 §1 KC), a zatem prawa te istnieją jedynie w odniesieniu do rzeczy samoistnych - pojętych wraz z ich częściami składowymi.
Częścią składową rzeczy jest wszystko co nie może być od nie odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo bez uszkodzenia lub istotnej zmiany przedmiotu odłączonego.
Wskazuje to na silną więź fizykalno-przestrzenną i funkcjonalną między przedmiotami materialnymi. Połączenie to ma mieć charakter trwały.
Za części składowe nieruchomości uważa się także prawo związane z jej własnością.
Nie ma zakazu podziału rzeczy. Choć mogą być takie zakazy zawarte w innych normach prawnych (np.: dotyczących gruntów rolnych) lub wynikać z konstrukcji związanych z nieruchomością (np.: służebności). Art. 47 nie zakazuje również podejmowania jakichkolwiek zobowiązań dotyczących części rzeczy, jak również ich posiadania, a nawet oznaczenia szczególnego sposobu wykonywania praw rzeczowych na określonych częściach rzeczy.
Przynależności
Część składowa to nie przynależność. Przynależność to samoistna rzecz ruchoma, która pozostaje w związku z inną rzeczą ruchomą albo nieruchomą, nazwaną rzeczą główną. Związek taki zachodzi wtedy, jeżeli występują w nim łącznie następujące cechy.
1. właścicielem rzeczy głównej i przynależności jest ta sama osoba
2. przynależność jest potrzebna do korzystania z rzeczy głównej zgodnie z jej przeznaczeniem
3. przynależność jest z rzeczą główną w faktycznym i stałym związku odpowiadającym
wspomnianemu celowi, z tym jednak z rzeczą główną nie powoduje utraty charakteru przynależności. Czynność prawna mająca za przedmiot rzecz główną odnosi skutek także względem przynależności. (przepis o charakterze względnie wiążącym).
Przynależności nie musza dzielić losu prawnego z losem prawnym rzeczy głównej.
Pożytki - dochody z rzeczy lub prawa
- pożytki naturalne rzeczy - takie płody i inne odłączone od niej części składowe, jakie wg zasad
prawidłowej gospodarki stanowią normalny dochód z rzeczy.
- pożytki cywilne rzeczy - dochody jakie przynosi na podstawie stosunku prawnego. Dochody mogą
przybierać postać pieniężną lub niepieniężną
- pożytki prawa - dochody które prawo przynosi zgodnie ze swym społeczno-gospodarczym
przeznaczeniem.
Konsekwencje prawne
Art. 55 KC
Uprawnionemu do pobierania pożytków przypadają pożytki naturalne, które faktycznie zostały odłączone od rzeczy w czasie trwania tego uprawnienia. Natomiast jeśli chodzi o pożytki cywilne (rzeczy i prawa), to uprawnienie to przysługuje w stosunku do jego trwania, a więc niezależnie od tego, czy faktycznie zostały pobrane.
Jeżeli uprawniony do pobierania pożytków poczynił nakłady w celu uzyskania pożytków, które przypadły innej osobie, to należy mu się od niej wynagrodzenie za te nakłady, jednakże tylko do wysokości wartości pożytków.
Przedmioty inne niż rzeczy
Poza rzeczami, których wyróżnienie służy głównie do konstruowania praw podmiotowych rzeczowych, można wskazać na inne typy przedmiotów stosunków cywilnoprawnych lub praw podmiotowych. Do ważniejszych z nich należą:
1. przedmioty materialne niebędące rzeczami
2. przedmioty niematerialne
3. przedsiębiorstwa
Ad. 1 Przedmioty materialne niebędące rzeczami
Nie występują w postaci wyodrębnionej lub zindywidualizowanej. Wyróżnia się:
· ciecze i gazy
· kopaliny
· zwierzęta w stanie wolnym
Ad.2 Przedmioty niematerialne
Nie mają postaci w sensie fizykalnym
· energia
· dobra intelektualne
· dobra osobiste
· pieniądze
· papier wartościowe
· itd., itp.
Ad. 3 Przedsiębiorstwo
(notatki z wykładu)
Wyjawienie majątku
W doktrynie panuje pogląd, że wyjawienie majątku jest pomocniczym sposobem egzekucji, który nie prowadzi bezpośrednio do zaspokojenia wierzyciela, lecz stwarza tylko warunki do przeprowadzenia egzekucji dla zaspokojenia wierzyciela. Na skutek otrzymanych od dłużnika wiadomości wierzyciel może skutecznie wszcząć egzekucję do określonych składników jego majątku w celu zaspokojenia należności pieniężnej wynikającej z tytułu wykonawczego.
Kiedy można dochodzić wyjawienia majątku?
Warunkiem dopuszczalności wyjawienia majątku jest ujemny wynik przeprowadzonej przeciwko dłużnikowi egzekucji, w której wierzyciel nie uzyskał w pełni zaspokojenia swej wierzytelności. Wierzyciel powinien to wykazać, przedstawiając tytuł wykonawczy, z którego wynikałoby, że wierzytelność nie została zaspokojona, oraz protokół z dokonanego przez komornika zajęcia stwierdzający, że brak jest ruchomości podlegających zajęciu lub przypadających mu wierzytelności i innych praw majątkowych albo że zajęte rzeczy nie wystarczą na zaspokojenie wierzytelności ze względu na niską ich wartość bądź też z powodu zgłoszenia przez osoby trzecie praw uzasadniających zwolnienie od egzekucji. Nie będzie bezskuteczności egzekucji, jeżeli postępowanie nie zostało przeprowadzone prawidłowo albo na żądanie wierzyciela nie zajęto wszystkich ruchomości, lecz tylko przez niego wskazane.
Jeżeli dłużnik pracuje zarobkowo, a jego wynagrodzenie za pracę jest tak niskie, że jest wolne od zajęcia lub nie zaspokoi wierzytelności, to okoliczność ta powinna też wynikać z protokołu komornika bądź przedstawionego zaświadczenia z zakładu pracy dłużnika.
Do czego zobowiązuje dłużnika wyjawienie majątku?
Wszczynając postępowanie o wyjawienie majątku sąd zobowiązuje dłużnika, aby pod przysięgą i groźbą odpowiedzialności karnej wyjawił cały swój majątek oraz wszystkie źródła dochodu. Dłużnik może złożyć wykaz majątku na piśmie lub ustnie do protokołu sądowego i wymienić w nim wszystkie rzeczy ruchome i nieruchome z wyszczególnieniem miejsca, gdzie się znajdują, przypadające mu wierzytelności i inne prawa majątkowe z określeniem dowodów. Powinien bliżej określić wierzytelności, podać imię i nazwisko dłużnika wierzytelności, jej wysokość i dokument, na którym się opiera.
Rygoryzm sądowy
Jeżeli dłużnik bez usprawiedliwionej przyczyny nie stawi się do sądu w celu złożenia wykazu lub przyrzeczenia albo stawiwszy się wykazu nie złoży lub odmówi odpowiedzi na zadane mu pytanie albo odmówi złożenia przyrzeczenia, sąd może skazać go na grzywnę lub nakazać przymusowe doprowadzenie oraz może zastosować areszt nie przekraczający miesiąca.