Paradygmat wymiany: koncepcje klasyczne i ich współczesne kontynuacje
1. Paradygmat wymiany: założenia teoretyczne i główne nurty
Inspiracje teoretyczne: ekonomia klasyczna, antropologia (Frazer, Malinowski, Mauss, Levi-Strauss), behawioryzm psychologiczny, Marks, Simmel.
Założenia teoretyczne: wczesne wersje - psychologizm, utylitaryzm, behawioryzm, ekonomizm, redukcjonizm metodologiczny, wersje późniejsze: indywidualizm ekonomiczny, transakcjonizm, założenie o komunikacyjnym charakterze wymiany (wartości, symbole), emergentny charakter wymian. Widać wyraźną ewolucję pomiędzy wczesnymi a późnymi założeniami, co powoduje osłabienie wewnętrznej spoistości paradygmatu.
Główne nurty (Kempny, Szmatka): behawioralna teoria wymiany, psychospołeczna teoria wymiany, transakcjonalne teorie wymiany, strukturalna teoria wymiany, teoria decyzji zbiorowych, teoria sieci wymian, elementarna teoria interakcji.
2. Koncepcje klasyczne: G. Homansa i P. Blaua)
A) Behawioralna wersja teorii wymiany G. Homansa. Homans, nawiązując do koncepcji ekonomicznych i psychologicznych jako pierwszy ujął życie społeczne jako wymianę dóbr o mniej więcej tej samej wartości między racjonalnie kalkulującymi, wolnymi jednostkami. Po początkowych, nieprecyzyjnych próbach opisu podstawowych zasad rządzących ludzkim zachowaniem, opartych na eksperymentach laboratoryjnych Skinnera nad zwierzętami (zachowania typu operant) Homans przystąpił do budowy teorii dedukcyjnej zawierającej najbardziej ogólne twierdzenia dotyczące „elementarnych zasad wymiany”. Twierdzenia te można sprowadzić do paru podstawowych mechanizmów: ludzie podejmują te działania, które w przeszłości były nagradzane, te, które przypominają nagradzane w przeszłości zachowania oraz te, które przynoszą bardziej wartościowe rezultaty. Im częściej w niedawnej przeszłości jednostka otrzymywała nagrodę, tym mniej wartościowa staje się dla niej każda następna nagroda tego samego typu. Z kolei agresja pojawi się u jednostki wówczas, gdy dane zachowanie nie doprowadzi do oczekiwanej nagrody. Swoistym podsumowaniem tych twierdzeń jest twierdzenie o racjonalności: wybierając pomiędzy alternatywnymi działaniami jednostka wybierze takie, dla którego, jak wynika z jej obserwacji, wartość rezultatu pomnożona przez prawdopodobieństwo otrzymania go jest większa. Z tych ogólnych twierdzeń Homans proponował wyprowadzanie wszelkich, bardziej szczegółowych i empirycznych ustaleń. Jak utrzymywał, ostateczne wyjaśnienie jakiegokolwiek procesu społecznego może by dokonane jedynie przy użyciu twierdzeń odwołujących się do jednostek, ich działań i cech. Ostatecznym sensem i celem teorii socjologicznej jest więc zredukowanie wszelkich wyjaśnień dotyczących rzeczywistości społecznej do szeregu najbardziej ogólnych twierdzeń o zachowaniach ludzkich.
Krytyka Homansa: W gruncie rzeczy największą zasługą Homansa było to, że jego koncepcja wyzwoliła wielostronną i druzgocącą krytykę, co przyczyniło się niewątpliwie do wzrostu refleksyjności i samoświadomości w obrębie dyscyplin społecznych. Krytyka redukcjonizmu metodologicznego: Jeśli wyjaśnić zjawisko to wykazać, że w sensie logicznym wynika ono w określonych warunkach z twierdzeń bardziej ogólnych, to teoria wymiany Homansa wadliwie stawia problem. Niemożliwe jest bowiem zbudowanie najbardziej ogólnych twierdzeń o rzeczywistości społecznej, bowiem to co specyficznie społeczne ma właśnie charakter kulturowy, grupowy, środowiskowy, a więc zawsze odwołuje się do jakiegoś cząstkowego kontekstu uwarunkowań. Ogólne twierdzenia na temat tego, co wszyscy ludzie mają wspólne, nie mogą wyjaśnić zróżnicowań istniejących pomiędzy społeczeństwami. Krytyka redukcjonizmu psychologicznego. Krytycy tej koncepcji uważają, że zmienne psychologiczne mają inny charakter niż socjologiczne i istnieje pomiędzy nimi nie tyle różnica ilościowa, co jakościowa. Natura człowieka zredukowana do wulgarnego behawioryzmu, pozbawiona zostaje tego co specyficznie ludzkie: symboliczności, umowności, refleksyjności. Krytyka koncepcji teorii jako systemu praw przyczynowych o rzeczywistości. Formułowanie praw przyczynowych na wzór klasycznej mechaniki Newtonowskiej nie ma dziś sensu w naukach społecznych, które coraz częściej mają do czynienia z problemami złożonych całości i to prawa rządzące tymi złożonymi całościami stają się dziś wyzwaniem socjologii. Problem dylematu indywidualisty; skoro stosunki wymiany są wzajemnie niezależne, a tym, co decyduje o ich przebiegu jest wewnętrzna „historia wzmocnień”, jak możliwe jest społeczeństwo?
B) Strukturalna teoria wymiany P. Blaua. Blau, zgadzajac się z tym, że relacje społeczne mają charakter kalkulatywny, „transakcjonalny”, przeciwstawia jednocześnie wymianę społeczną wymianie ekonomicznej. Po pierwsze, w odróżnieniu od wymiany ekonomicznej wymiana społeczna nie jest równie precyzyjna jeśli chodzi o wartość dóbr, bowiem wymianie podlegają dobra jakościowo różne. Po drugie, zdaniem Blaua zachowanie zorganizowanych agregatów podlega swym własnym zasadom, odkrycie zaś tych zasad nie wymaga szczegółowej wiedzy dotyczącej zasad rządzących zachowaniem elementów składowych. Dla Blaua jednakże, podobnie jak dla Homansa oczekiwanie korzyści staje się podstawowym motorem wymiany. Ludzie angażują się wymianę społeczną, ponieważ postrzegają możliwość uzyskania nagród. Jednakże indywidualne procesy wymiany (interakcje) są już ustrukturalizowane poprzez możliwe typy nagród (np. pieniądze, akceptacja społeczna, szacunek, uległość). Blau zaznacza, że w większości stosunków społecznych pieniądze nie są najważniejszą nagrodą, znacznie większą atrakcyjność będą miały np. szacunek czy poważanie. Z kolei fakt osiągnięcia uległości ze strony innych oznacza dysponowanie wobec nich władzą. W ten oto sposób udaje się Blauowi połączyć teorię wymiany z klasycznymi pojęciami strukturalnymi: typy nagród i fakt, że relacje wymiany dotyczą nie tylko indywiduów, ale grup i zbiorowości prowadzi do podstawowych strukturalnych mechanizmów społecznych: zróżnicowania, dominacji, opozycji i integracji. Zróżnicowanie wynika z prostego faktu, że jedni dysponują bardziej wartościowymi rodzajami zasobów niż inni, co powoduje, że szeregu wymian uzyskują większe od innych gratyfikacje, przez co tworzy się struktura społeczna. Integracja z kolei wynika z faktu, że jeśli już ustali się hierarchia, podwładni dążą do wytwarzania konformizmu w postaci wspólnych norm, gwarantujących podporządkowanie się przywódcy (ustabilizowanie nierównowagi wymian), z kolei opozycja wynika z niezrównoważenia wymian pomiędzy strona nadrzędną a podporządkowaną.
W odróżnieniu od Homansa, Blau kładzie nacisk na ów poziom nie indywidualnych wymian, lecz złożonych systemów wymiany, dotyczących grup i zbiorowości. Na tym poziomie bowiem zwiększa się znaczenie „wspólnych wartości”, dzięki ich pośrednictwu dokonują się pośrednie wymiany pomiędzy makrostrukturami. Poza tym sieci wymiany pomiędzy makrostrukturami instytucjonalizują się w dobrze utrwalone układu. Stąd analiza makrostruktur wymaga odrębnego podejścia badawczego niż elementarne procesy wymiany.
Krytyka koncepcji Blaua. Krytycy podkreślają, że koncepcja Blaua jest bardziej systemem pojęć niż teorią socjologiczną. Poza tym zwraca się uwagę na niebezpieczeństwo tautologii polegające na tym, że generalnie w teorii wymiany wartość danego działania definiowana jest jako wielkość nagrody, a „działanie” pojmuje się jako zachowanie nakierowane na poszukiwanie nagrody. Tak więc wartość i działanie nie są logicznie oddzielone od siebie. Kolejny problem dotyczy tego, w jaki sposób analiza elementarnych stosunków interpersonalnych ujawnić może emergentne właściwości struktur. Blau jest zatem zmuszony przedstawić pewne całościowe modele funkcjonowania społeczeństwa, ale to powoduje, że wprowadza on do teorii wymiany pewne normatywne założenia dotyczące wartości obowiązujących niezależnie od przebiegu elementarnych aktów wymiany, co podważa ogólność rządzących nimi zasad.
Teoria sieci wymian R. Emmersona
Emmerson kontynuował wątki behawioralne, ale skupił się przede wszystkim na formie stosunków między aktorami, nie zaś na cechach i dyspozycjach samych aktorów. To nie oczekiwania aktorów wobec wymiany, ale sam stosunek wymiany i jego dynamika stały się dla Emmersona punktem wyjścia w konstruowaniu teorii. Emmerson pyta: jakim podstawowym procesom podlega stosunek wymiany? I odpowiada: (1) stosowania władzy i (2) równoważenia. Jeśli któryś z aktorów jest w wysokim stopniu uzależniony od innego w relacji wymiany, to ten ostatni posiada przewagę w zakresie władzy nad tym pierwszym. Przewaga we władzy jest niezrównoważonym stosunkiem wymiany. Zdaniem Emmersona, z biegiem czasu niezrównoważone stosunki wymiany dążą do równowagi. Zostają uruchomione operacje równoważące: aktor uzależniony może zmniejszyć wartość nagród płynących od aktora uzależniającego, może zwiększyć liczbę alternatywnych źródeł nagród, może dążyć do zwiększenia wartości własnych nagród w wymianie, może dążyć do zmniejszenia alternatywnych źródeł nagród dla dominującego w wymianie partnera.
Sieci wymiany. Wykorzystując konwencję teorii grafów Emmerson rozwija koncepcję sieci wymian, badając stosunki wymiany pomiędzy wieloma aktorami, dysponującymi podobnymi bądź różnymi rodzajami zasobów. Emmerson szczególną uwagę poświęcił takim formom wymiany wielostronnej jak: monopol jednostronny, podział pracy, kręgi społeczne i sieci uwarstwione. Pierwsza z form (monopol jednostronny) dotyczy sytuacji, w której jeden aktor jest źródłem wartościowych nagród dla kilku innych aktorów (piękna kobieta i kilku adoratorów, producent rzadkiego dobra i jego odbiorcy, rząd i jego agencje). Operacje równoważenia zależeć będą w przypadku tej formy sieci od tego, czy istnieją alternatywne źródła nagród, czy aktorzy uzależnieni mogą się porozumiewać. Podział pracy jest jedną z wielu możliwości równoważenia monopolu jednostronnego: Jeśli każdy z aktorów podporządkowanych może dostarczać dominującemu różne zasoby to będą oni używać tych zasobów w wymianach i specjalizować się w dostarczaniu mu tych zasobów, zmniejszając tym samym jego dominację. Krąg społeczny powstaje wówczas, gdy pewne wymiany zachodzą w obrębie danej kategorii, inne zaś są wymianami pomiędzy odrębnymi kategoriami. Ta ostatnia to taka, w której jeden typ zasobów wymienia się na inny (np. pieniądze na rzeczy). Sieci uwarstwione powstają wówczas, gdy dążąc do równowagi aktorzy o większej puli zasobów (bardziej wartościowej) tworzą kręgi wymiany ze sobą, a aktorzy o mniejszej puli zasobów (mniej wartościowych) tworzą własne kręgi wymiany. W ten sposób powstaje sieć składająca się z dwóch warstw.
Krytyka koncepcji. Niewątpliwym atutem teorii sieci wymian wobec poprzednich jest to, że tłumaczy ona pochodzenie struktury społecznej nie odwołując się jedynie do twierdzeń psychologicznych czy ujęć metaforycznych. Dzieli z nimi jednakże wszystkie pozostałe słabości, charakterystyczne dla paradygmatu w postaci np. założenia o racjonalności aktorów, czy też optymizmu, jeśli chodzi o możliwości szukania alternatyw w stosunkach wymiany.
3. Współczesne kontynuacje teorii wymiany: teoria racjonalnego wyboru, teoria decyzji zbiorowych, teoria wyboru publicznego
A) Teoria racjonalnego wyboru Garego Beckera Becker reprezentuje tzw. ekonomiczny optymizm, a więc przekonanie, że kategorie ekonomiczne można stosować także do odmiennych niż rynek i gospodarka klas zjawisk i zachowań. Dla podejścia ekonomicznego charakterystyczne są następujące założenia: (1) ludzkie preferencje są zasadniczo stabilne i nie różnią się istotnie ze względu na kategorie społeczne, grupy, czy kultury, (2) ludzkie działania mają tendencje do utrwalania dzięki osiąganiu optymalnego zakresu informacji (3) istnienie rynków przyczynia się do koordynacji niezależnych działań oraz stabilizacji wzajemnych relacji. Te założenia pozwalają Beckerowi na dokonywanie analizy szeregu zjawisk o nieekonomicznym charakterze, m.in. małżeństwa i rodziny. Tzw. analiza strategiczna, którą proponuje Becker każe traktować rodzinę jako funkcję indywidualnych decyzji podejmowanych przez jednostki działające pod presją złożonego układu czynników i orientujące się na rozwiązanie specyficznych problemów. Te problemy dotyczą kluczowych momentów związanych z formowaniem rodziny: momentu zawarcia małżeństwa, ilości dzieci, momentu ich urodzenia. W modelu tym nawet małżeńska miłość ma ekonomiczne konsekwencje. Zdaniem Beckera wyjaśnienie strategii związanych z funkcjonowaniem rodziny może całkowicie obejść się bez odwołań do aksjologicznego i normatywnego kontekstu. Analiza małżeństwa i rodziny G. Beckera jest typowym przykładem analizy ex post. „Wyjaśnienie” odbywa się tutaj poprzez narzucenie ekonomicznych kategorii analizy na określone zachowania. Trudno dyskutować z tym stanowiskiem, ponieważ nie mamy sposobu sprawdzić rzeczywistych motywacji, którymi kierują się ludzie przy podejmowaniu decyzji związanych z małżeństwem i rodziną.
B) Teoria decyzji zbiorowych J. Colemana. Coleman odpowiadając na najczęściej stawiane teorii wymiany zarzuty dotyczące braku przejścia pomiędzy poziomem indywidualnych wyborów, a istnieniem ładu społecznego na poziomie zbiorowości twierdzi, że decyzje zbiorowe mogą zostać poddane bardziej adekwatnej analizie, jeśli rozpatruje się je jako rezultat wyborów dokonywanych przez jednostki zgodnie z własnymi preferencjami, a nie jako efekt ograniczeń wynikających z istnienia norm społecznych. Chodzi jedynie o to, aby jednostki zaczęły postrzegać długoterminowe konsekwencje płynące dla nich ze stosowania pewnych strategii działania. Decyzje zbiorowe wynikają bezpośrednio z „dopasowania' interesów jednostek tworzących grupę. Poprzez interpersonalne porównania użyteczności jednostki mogą rozpoznawać hierarchie celów u innych jednostek i dzięki temu planować własną strategię działania. Konieczne jest jednak do tego trwanie wymiany w czasie (konieczność istnienia ciągów wymian), bo tylko poprzez wielokrotne powtarzanie wymian możliwe jest ustalenie indywidualnych preferencji. W ten oto sposób zachodzi koincydencja pomiędzy poziomem indywidualnych wyborów a instytucjami. Instytucje są utrwalonymi w czasie i przestrzeni systemami wymian. Koncepcja Colemana nie zawiesza jednak podstawowych wątpliwości związanych z teorią wymiany: uznanie szerszych kontekstów społecznych, politycznych i gospodarczych, w jakich zachodzą analizowane ciągi wymian za niezmienne, ograniczenie analizy jedynie do kontekstów, które same w sobie mają „kalkulatywny” charakter (np. podejmowanie decyzji w ramach demokracji rozumianej jako rządy matematycznej większości, władza jako zasoby, a nie realizacja programów), ignorowanie norm, które określają, kiedy z wymiany się wycofać, a kiedy w niej pozostać bez względu na wartość utraconych korzyści), problem intencjonalnej zmiany instytucjonalnej, problem nieintencjonalnych nacisków strukturalnych itd., itp.
C) Pułapki społeczne i koncepcja wyboru publicznego Mancura Olsona. Koncepcja wyboru publicznego odnosi się do sytuacji, w których efekty indywidualnych strategii nie przekładają się w żaden sposób na rezultaty zbiorowe. W ramach tej koncepcji zdefiniowano na przykład szereg pułapek społecznych, czyli takiego typu błędnych, niekontrolowanych przez społeczeństwo mechanizmów, które prowadzą do rezultatów sprzecznych z zamiarami podejmujących decyzję. Pułapki typu; dylemat więźnia, tragedia wspólnego pastwiska, „pułapka brakującego bohatera” czy „gonię za swoimi pieniędzmi” pokazują w jaki sposób optymalizacja indywidualnych korzyści może, przy pewnych warunkach, doprowadzić do fatalnych skutków społecznych; wyścigu zbrojeń, rozproszenia odpowiedzialności , zjawisk mafijnych i innych podobnego typu zbiorowych porażek. Konstrukcja tego typu społecznych „gier” sprzyja „wyłamywaniu się” (syndrom wolnego strzelca). Jak więc możliwa jest spójność grup i trwanie instytucji?
Odpowiedzi na to pytanie próbował udzielić Mancur Olson. Twierdził, że celem wszelkich „bytów zbiorowych” (organizacje, instytucje) jest reprezentowanie interesów swoich członków. Problemem jest uzgodnienie interesu indywidualnego z interesem zbiorowym. W przypadku takiej organizacji jak państwo - interesem zbiorowym jest dobre rządzenie, ale interes indywidualny polega na unikaniu kosztów związanych z utrzymaniem państwa, co sprzyja strategiom „wolnego strzelca”. Olson twierdzi, że żadne państwo w historii, bez względu na poziom patriotyzmu czy nacjonalizmu nie utrzymałoby się z dobrowolnych i charytatywnych działań. Aby móc przetrwać instytucje potrzebują „kompromisu” pomiędzy dobrem zbiorowym a indywidualnym w postaci nieuchronnego i obowiązkowego systemu podatkowego. Powodem, dla którego państwo musi polegać na płaceniu podatków jest fakt, że dostarcza ono „dóbr publicznych”, a więc takich, które jeśli tylko są dla kogokolwiek dostępne, muszą być dostępne dla wszystkich. Jeśli rację ma Olson, kiedy twierdzi, że racjonalnie postępujące jednostki nie działają w kierunku osiągania wspólnych bądź grupowych interesów jak wyjaśnić oczywiste, empiryczne dowody „kolektywnych działań”? Zdaniem krytyków model Olsona zakładający, że wymiana pomiędzy jednostką a zbiorowością zachodzi poza kontekstem reguł i norm - jest modelem fałszywym. Instytucje powstają jako efekt negocjacji i społecznej konstrukcji w postaci norm i reguł regulujących wzajemne zobowiązania i uprawnienia.
4. Zastosowania teorii racjonalnego wyboru (Hechter, Kanazawa)
Teoria racjonalnego wyboru znajduje zastosowanie w badaniu wielu dziedzin życia i zjawisk społecznych. Poszerzenie założeń teorii racjonalnego wyboru o normy i instytucje, jako niezbędny kontekst decyzji indywidualnych („pełne” modele indywidualnych działań) ułatwiło badaczom zadanie.
W badaniach rodziny i demografii odkryto np., że decyzja o pierwszym małżeństwie podejmowana przez mężczyznę jest silnie zależna od ograniczeń strukturalnych - dostępności potencjalnej partnerki na lokalnym rynku małżeńskim (np. ilość rozwodów rośnie wraz ze wzrostem dostępności potencjalnych partnerów). Skłonność do rodzenia większej ilości dzieci związana jest z procesem redukcji niepewności kobiet i par w społeczeństwach postprzemysłowych, w których dzieci nie przynoszą już bezpośrednich korzyści ekonomicznych (co związane jest z indywidualizacją życia).
W badaniach nad religią potwierdzono korelację pomiędzy pluralizmem gospodarczym a mobilizacją religijną. Z kolei w badaniach nad organizacjami ustalono, że ci, którzy wynagradzani byli w systemie uwzględniającym wyniki pracy zarabiali zdecydowanie więcej od tych, których wynagrodzenie było stałe. W badaniach nad przestępczością ustalono, że nastolatkowie w ubogich dzielnicach podejmują świadome decyzje o rozpoczęciu działalności przestępczej, ponieważ mają bardzo ograniczone możliwości legalnego zarobku.
5. Problemy z paradygmatem wymiany:
Wyjaśnianie ex post: jeśli ludzie czasami nie dostosowują się do pojawiających się możliwości i szans reprezentanci Rational Choice Theory wyjaśniają to faktem kosztów związanych z przystosowaniem się. Jak jednak wyjaśnić coraz większe zaangażowanie ludzi w dobra publiczne, jak wyjaśnić fakt, że ludzie biorą udział w głosowaniu mimo, że głosowanie zabiera im czas i oddany głos może w ogóle nie wpłynąć na to, kto zostanie wybrany? Teoria racjonalnego wyboru nie zna porażek dlatego, że dzięki przyjętym założeniom jest w stanie „wyjaśnić” nawet najbardziej irracjonalne zachowanie bez względu na rzeczywiste motywy działań ludzkich.
Błędne założenie o racjonalności jako pojęciu uwolnionemu z kulturowego kontekstu (argument pierwszy: preferencje ludzi są stabilne w czasie i przestrzeni; argument drugi: ludzie dysponują podobnymi założeniami co do „racjonalnych przesłanek” działania innych ludzi). Badania dowodzą istnienie wielu odmiennych racjonalności i kulturowych kontekstów, w ramach których buduje się założenia o zachowaniu innych jednostek.
Błędne założenie o nieistnieniu irracjonalnych, względnie obiektywnych przesłanek dla podejmowanych przez ludzi decyzji (co z palaczami, którzy skazują się na śmierć i obżartuchami?)
Zawężenie pojęcia racjonalności do racjonalności instrumentalnej, a co z schutzowską rozumnością, czyli zachowaniem polegającym na stosowaniu podobnych wzorów zachowań w podobnych sytuacjach, co z naśladownictwem, czyli postępowaniem ze względu na postępowanie innych, co z konformizmem - a więc postępowaniem ze względu na przymusy zewnętrzne (brakiem własnego zdania, etc., etc.).
Teoria racjonalnego wyboru stawia sobie archaiczne cele wyjaśniania rzeczywistości, a więc odwoływania się do uniwersalnych twierdzeń nt. ludzkich zachowań. W rezultacie dochodzi jedynie do swych własnych założeń, daje fałszywe złudzenie, że rozumiemy rzeczywistość, tymczasem reprezentanci teorii racjonalnego wyboru oferują głównie interpretację ex post zachowań w przyjętych przez siebie kategoriach. Teoria słabo nadaje się do zrozumienia współczesnych, intencjonalnych, otwartych, kulturowo specyficznych i zamkniętych całości społecznych.
Poprzez konsekwentny indywidualizm teoria racjonalnego wyboru nie zauważa faktu, że racjonalność tkwi nie tyle w zachowaniu jednostek, ile w procesie podejmowania decyzji zbiorowych, w normach i regułach funkcjonujących w życiu społecznym.
Literatura zalecana do wykładu:
J. Turner, „Struktura teorii socjologicznej”, Warszawa 2006, s. 285-334.
J. Szmatka, M. Kempny, „Współczesne teorie wymiany. Wprowadzenie”, [w:] „Współczesne teorie wymiany społecznej”, red. J. Szmatka, M Kempny ,Warszawa 1992, s. 5-71.
J. Szacki, „Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe”, Warszawa 2002, s. 838-842.
Literatura uzupełniająca do wykładu (oprócz lektur zadanych na ćwiczenia):
J. Coleman, Podstawy teorii decyzji zbiorowych, [w:] Współczesne teorie wymiany społecznej, red. J. Szmatka, M. Kempny, Warszawa 1992, s. 343-366.
A. Poleszczuk, „Rodzina i system społeczny”, Studia Socjologiczne nr 2 / 1993.
E Hankiss: Pułapki społeczne. Warszawa 1986, s. 7-52.
Inne źródła wykorzystane w przygotowaniu wykładu:
P. Baert, „Social Theory in the Twentieth Century”, Cambridge 1998, s. 153-172.
M. Waters, “Modern Sociological Theory”, London 1994, s. 56-91.