Teorie konfliktu w nowoczesnym społeczeństwie
Wspólne podstawy teorii konfliktu w nowoczesnym społeczeństwie.
Konflikt jako zjawisko charakteryzuje wszelkie stosunki społeczne, a nie tylko stosunki klasowe.
Konflikt w równym stopniu rozgrywa się na płaszczyźnie świadomości społecznej, kultury co społecznej struktury.
Do konfliktu i przemocy dochodzi najczęściej w sferze dyskursu, a język staje się równie „wydajnym' narzędziem przemocy i konfliktu jak przemoc materialna.
Podobnie jak w klasycznych koncepcjach konfliktu tu również źródłem konfliktu jest struktura, aczkolwiek chodzi o strukturę dyskursu, w ramach której ujawnia się nierównowaga w dostępie do środków symbolicznego przymusu.
Współczesny konflikt traci na wyrazistości, w coraz większym stopniu przybiera formy subtelne i ukryte, ma charakter bardziej rozproszony i pośredni, natomiast w skali często staje się powszechny i totalny.
Koncepcja konfliktu poklasowego R. Dahrendorfa.
Krytyka marksowskiej teorii kapitalizmu i dialektyki zmian formacji. Pojęcie kapitalizmu jest teoretyczną hipostazą: realnie nie istnieją społeczeństwa kapitalistyczne. Natomiast tym co realnie istnieje są przemiany w sensie technologiczno-materialnym oraz w zakresie praw politycznych, które nie zawsze pozostają ze sobą w ścisłym związku.
Zasoby, uprawnienia, szanse życiowe. Uprawnienia są społecznie zdefiniowanymi środkami dostępu do zasobów. Nie są ani dobre, ani złe, mają charakter jakościowy, nie stopniowalny i niepodzielny. Zasoby mają natomiast charakter ilościowy, stopniowalny. Historia zna przypadki mnożenia zasobów bez uprawnień, oraz uprawnień bez zasobów. Szanse życiowe są produktem jednych i drugich: mają charakter potencjalny i zawierają element wolnego wyboru. To właśnie rozwój szans życiowych może być miernikiem „postępu” i „dobrobytu”.
Społeczeństwo pracy i zatrudnienie jako klucz do szans życiowych w społeczeństwie pracy. Oddzielenie obywatelskości od zatrudnienia było postępem (wolność do niepracowania). Jednakże długotrwałe pozostawanie bez pracy podnosi kwestie uprawnień. Konsumpcja jawi się jako podstawowy desygnat przynależności do społeczeństwa obywatelskiego. Konflikt pojawia się pomiędzy tymi, którzy strzegą swojego poziomu konsumpcji, czyli klasą średnią, a tymi którzy zostają pozbawieni możliwości konsumowania (podklasą), odmawiają więc legitymizowania podstaw społeczeństwa. Rodzi to ryzyko anomii (bezkarne naruszanie norm) i rozpadu więzi (rozruchy, getta).
Poststrukturalna teoria konfliktu M. Foucault.
Pojęcie dyskursu Pojęcie dyskursu odwołuje się do pozajęzykowych kontekstów mówienia, jest sferą, która funkcjonuje pomiędzy językiem, a konkretnymi przejawami mówienia. Badanie dyskursu ma ujawnić strukturę danego systemu wiedzy, ukryte w nim założenia i przeświadczenia, a przede wszystkim jego nieprzekraczalne granice.
Władza bez podmiotu we współczesnych społeczeństwach. Każdy dyskurs jest zarazem systemem władzy, zawiera narzucenie określonej definicji prawdy i fałszu, dobra i zła, normalności i patologii. Władza jest podstawowym i uniwersalnym zjawiskiem społecznym, aczkolwiek nie ma podmiotu czy ośrodka władzy. Istnieje raczej władza wszystkich nad wszystkimi przejawiająca się w stosowanych technikach i technikach dominacji. Władza należy przy tym do sfery kultury, nie polityki.
Konflikt i przemoc jako funkcja przemian w dyskursie władzy. Według Foucaulta w historycznym procesie zmian związanych z przemocą i dyscypliną następuje stopniowa depersonalizacja konfliktu, a przemoc staje się funkcją struktur nowoczesnego dyskursu. W proces kontroli społecznej uwikłana zostaje wiedza, przemoc przestaje być spektakularna, staje się ukryta i rozproszona, przez to jednak nie mniej skuteczna, na pewno zaś maksymalnie zracjonalizowana. Z uwagi na przestrzenny rozrost współczesnych społeczeństw i wzrastającą złożoność stosunków społecznych podstawą władzy staje się wiedza zarówno z poziomu psychologii jak i organizacji społecznej. W procesie uwewnętrznienia norm i zakazów to dusza staje się więzieniem ciała, z drugiej strony zachodzi proces racjonalizowania elementów przemocy i opresji, minimalizacji kosztów i nakładów związanych z przemocą społeczną. W wyniku postępującego procesu desakralizacji, społeczeństwo zmuszone ukryć bezpodstawność świeckich źródeł sprawiedliwości zmierza w kierunku przesłonięcia własnej odpowiedzialności za akt wymierzania kary przestępcom. Kara przestaje być karą, a staje się elementem resocjalizacji. Stąd pomiędzy sędzią a karanym pojawia się cały ciąg reprezentantów społeczeństwa (psychologów, pedagogów, socjologów), którzy usiłują przywrócić przestępcę społeczeństwu.
Poststrukturalna teoria konfliktu P. Bourdieu i J. C. Passerona.
Klasa, habitus, kapitał. Pojęcia te w terminologii Bourdieu nie mają wyłącznie charakteru ekonomicznego, ale obejmują wszelkie sfery życia jednostki. I tak klasa to środowisko klasowe, determinujące styl życia, gust, konsumpcję, stosunki rodzinne, modę, a więc habitus jednostki, czyli system reakcji i sposobów dostosowywania się do środowiska życiowego. Podobnie kapitał oznacza wszelkie zasoby, nie tylko ekonomiczne, ale i społeczne, polityczne oraz kulturowe.
Koncepcja kulturowej dominacji klas. Nawiązując do marksowskiej kategorii formacji społeczno-ekonomicznej, Bourdieu i Passeron twierdzą, że u podstaw współczesnego panowania znajduje się układ sił między klasami składającymi się na tą formację. W odróżnieniu jednak od Marksa twierdzą, że ten układ sił podtrzymywany jest przez działanie pedagogiczne, a więc obiektywną przemoc, czyli narzucenie przez arbitralną władzę arbitralności kulturowej. Tak więc relacja konfliktu i przemocy nie rozgrywa się w sferze stosunków produkcji, a w przestrzeni symbolicznej. Działanie pedagogiczne jest dlatego obiektywną przemocą symboliczną bo podlega arbitralnej selekcji znaczeń. Selekcja ta jest arbitralna ponieważ struktura i funkcje kultury nie mogą być wydedukowane z żadnej zasady ogólnej. Przemoc symboliczna pojawia się w stosunku komunikowania, który może wytwarzać swój symboliczny efekt (wpływ) tylko pod dwoma warunkami; 1. Arbitralność wdrożonych w komunikowaniu pedagogicznym treści nigdy nie jawi się w swej prawdzie; 2. Działanie pedagogiczne obejmuje autorytet pedagogiczny i względną autonomię instancji (szkoły, uczelnie) powołanej do jego realizacji. Tym samym arbitralność i autorytet jawią się jako oczywiste, co pomaga podtrzymać istniejące w obrębie formacji układy sił.
Podsumowanie
Współczesne koncepcje konfliktu podążają w ślad za przemianami złożonych społeczeństw, do których analizy nie sposób zastosować koncepcji klasycznych.
Istotne miejsce we współczesnych koncepcjach konfliktu zajmuje język i kultura jako najważniejsze źródła i nośniki napięć oraz przemocy.
Współczesne teorie konfliktu posługują się znacznie bardziej metaforycznym i wieloznacznym systemem pojęć niż ich klasyczne poprzedniczki, w znacznie większym też stopniu otwarte są na dokonania innych dyscyplin naukowych.
Literatura zalecana do wykładu:
J. Turner, „Struktura teorii socjologicznej”, Warszawa 2006, s. 175-202.
J. Szacki, „Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe” Warszawa 2002, s.902-910.
Literatura uzupełniająca do wykładu (oprócz lektur zadanych na ćwiczenia):
P. Bourdieu „Przemoc symboliczna”, w: P. Sztompka, M. Kucia (red.) Socjologia. Lektury. Kraków 2005. s.503-508.
Inne źródła wykorzystane w przygotowaniu wykładu:
P. Baert, „Social Theory in the Twentieth Century”, Cambridge 1998, s. 114-133.
M. Waters, “Modern Sociological Theory”, London 1994, s. 230-234.