ATERIAŁ POMOCNICZY NR 1
Tekst źródłowy: Fragment poematu Adalberona, biskupa Laon napisanego ok. 1200 r. dla króla Roberta Pobożnego:
"Społeczeństwo wiernych tworzy jedno jedyne ciało; ale państwo składa się z trzech ciał. Bo prawo ludzkie odróżnia dwie klasy: szlachta i poddani bowiem nie są tym samym prawem rządzeni (...) Ci pierwsi są wojownikami, opiekunami kościołów, są obrońcami ludzi, wielkich i małych, wszystkich, a równocześnie i sobie zapewniają bezpieczeństwo. Inną klasą jest klasa poddanych: to nieszczęśliwe plemię cokolwiek ma - ma za cenę swojego trudu. Któżby zdołał, z liczydłami w ręku, obrachować starania, jakimi są zajęci poddani, ich długie marsze, ich ciężką pracę? Poddani dostarczają wszystkim wszystkiego: pieniędzy, odzienia, pożywienia; człowiek wolny nie mógłby żyć bez poddanych (...) Dom Boży, uważany za jeden, jest więc podzielony na trzy części: jedni modlą się, drudzy walczą, inni wreszcie pracują. Te trzy części współżyjące ze sobą nie cierpią na tym rozdziale; usługi przez jednych świadczone, są warunkiem działania dwu części pozostałych; każdy po kolei podejmuje się ulżyć całości. I tym sposobem ta troista całość jest jednak jednolita, i tym sposobem prawo mogło zatriumfować a świat zażywać pokoju?.
Tekst źródłowy: Podział społeczeństwa komentuje Eadmer z Canterbury na początku XI w.:
"Przykład jaki dają owce, woły i psy. Powinnością owiec jest dawanie mleka i wełny, wołów - oranie ziemi, psów - bronienie przed wilkami owiec i wołów. Jeżeli każdy gatunek tych zwierząt spełnia, co do niego należy, Bóg je chroni (...) Tak też i czyni z zakonami, które ustanowił mając na względzie różne obowiązki, jakie spełnione być muszą na tym świecie. Ustanowił jednych - księży i mnichów - żeby się za innych modlili i żeby pełni dobroci jak owce, poili ich mlekiem kaznodziejstwa i wełną dobrego przykładu pobudzali do gorącej miłości do Boga. Ustanowił chłopów, żeby z ich pracy - jak z pracy wołów - żyć mogli i oni sami, i tamci. Nareszcie tych trzecich - wojowników - ustanowił - żeby w miarę konieczności okazywali siłę i bronili tych, którzy się modlą i tych, którzy uprawiają ziemię, od wrogów, niby od wilków?.
Tekst źródłowy pochodzi z pracy Jacquesa Legofe'a Kultura średniowiecza, PWN, Warszawa 1994
MATERIAŁ POMOCNICZY NR 2
Sytuacja chłopów w ustroju feudalnym
Wraz z osłabieniem władzy państwowej zanika w IX-XI w. warstwa wolnych chłopów. W wyniku upadku władzy królewskiej, najazdów normańskich chłopi wchodzą w zależność od panów feudalnych, właścicieli ziemi. Zależność ta była potrójna: po pierwsze sam chłop był własnością pana, po drugie jego własnością była także uprawiana przez chłopa ziemia, po trzecie wreszcie pan posiadał wobec chłopów uprawnienia właściwe władzy publicznej - władzę sądowniczą i wykonawczą. Pan miał obowiązek opieki i obrony poddanych. Powinności chłopskie sprowadzały się do trzech rodzajów renty feudalnej: pańszczyzny, tj. uprawy ziemi zarezerwowanej bezpośrednio dla dworu; danin w naturze oraz w pieniądzu. Najważniejsze z danin to daniny rekognigacyjne (płacone jako dowód uznania zależności), opłaty za małżeństwo, opłaty po zmarłym przodku, opłaty za dziedziczenie ziemi, opłaty za korzystanie z transportu oraz banalitety, tj. opłaty za korzystanie z urządzeń wybudowanych na terenie włości pana: młyna, browaru, piekarni czy też karczmy. Chłop zobowiązany był również do oddawania kościołowi dziesiątej części swych zbiorów ("dziesięcina"). Chłopi podlegali również pewnym ciężarom na rzecz wyższych szczebli "drabiny feudalnej", np. podatkowi płaconemu za opiekę ze strony wasala dla seniora w ciężkim położeniu. Pan nadawał chłopom ziemię jedynie w użytkowanie. Chłopi stanowili najliczniejszą grupę w średniowiecznym społeczeństwie feudalnym.
MATERIAŁ POMOCNICZY NR 3
Rycerstwo w ustroju feudalnym
Grupa społeczna "walczących" obejmowała zarówno wielkich feudałów (hrabiów, margrabiów, książąt), jak i ubogie rycerstwo. Ich polityczne znaczenie zależało od miejsca w "drabinie społecznej". Na jej szczytach znajdowali się potężni i zależni jedynie od monarchy arystokraci, dolne "szczeble" zajmowało ubogie rycerstwo. Jedni i drudzy mieli podobne obowiązki. Ich głównym obowiązkiem była służba wojskowa i wierność wobec seniora. W zamian wasal otrzymywał od swego seniora włość ziemską (feudum, lenno) w dożywotnie użytkowanie. Senior był bezpośrednim i jedynym przełożonym i tylko jemu wasal winien był wierność. System nakładał na seniora odpowiedzialność za służbę wojskową jego wasali. Wasal zobowiązany był stawić się na wezwanie seniora z pomocą zbrojną. Senior mógł wezwać wasala, aby ten wziął udział w radzie lub sądzie. Wasal miał ponadto obowiązek pomocy materialnej seniorowi w wypadku konieczności: wykupu go z niewoli, w chwili wydania najstarszej córki za mąż oraz pasowania najstarszego syna na rycerza. Wasale jednego seniora byli w stosunkach między sobą parami czyli równymi. Za wykroczenia przeciwko seniorowi odpowiadali przed sądem parów, w razie przestępstwa sąd mógł pozbawić wasala lenna. Również senior miał wobec wasala obowiązki sprowadzające się do pomocy i protekcji; w razie udowodnionej nielojalności ze strony seniora wasal mógł uważać się za zwolnionego od przysięgi lennej i wypowiedzieć posłuszeństwo. Nadanie lenna przebiegało w formie uroczystego hołdu i inwestytury (symbolicznego przekazania lenna).
MATERIAŁ POMOCNICZY NR 4
Duchowieństwo w systemie feudalnym
Średniowieczny podział na "modlących się", "walczących" i "pracujących" stawiał duchownych w wyjątkowej pozycji. Kościół był w średniowieczu podstawą systemu feudalnego - popierał władzę monarszą, tworzył jej ideologiczne zaplecze. Temu właśnie zawdzięcza duchowieństwo swą wyjątkową rolę w społeczeństwie. Król i rycerstwo byli zobowiązani do obrony duchownych i roztaczania na nimi opieki. Kościół posiadał prawo do dziesiątej części plonów chłopskich. Duchowni nie podlegali sądownictwu świeckiemu, lecz wyłącznie sądom duchownym. Duchowieństwo było grupą bardzo zróżnicowaną; należał do niej zarówno kler zakonny, jak i wysocy dostojnicy kościelni. Ci ostatni tworzyli grupę niezależnych panów feudalnych. Pozycja ich opierała się na ogromnych majątkach, a jedynym ich obowiązkiem był obowiązek wierności wobec króla. Możnowładcy duchowni korzystając ze słabości władzy królewskiej tworzyli ogromne praktycznie niezależne księstwa dzielnicowe, nadając rycerstwu lenna uzależniali je od siebie. Kościół sprawował kontrolę nad całością szkolnictwa.
MATERIAŁ POMOCNICZY NR 5
Mieszczaństwo w ustroju feudalnym
W XI-XIII w. Europa pokryła się siecią miast. Genezę miast średniowiecznych należy wiązać z odrodzeniem się starożytnych ośrodków miejskich Imperium Rzymskiego, z ożywieniem gospodarczym w XI w., jak również z ustaniem najazdów normańskich. Miasto było skupiskiem ludności nierolniczej. Miasta średniowieczne miały różny status i ustrój - od miast będących własnością panów feudalnych i monarchów do niezależnych republik miejskich (Włochy). Społeczeństwo miast było bardzo zróżnicowane. Na czoło wybijała się grupa wolnej ludności przyjezdnej - często kupców. Byli oni głównym motorem walki o samorząd i wyzwolenie się spod władzy panów feudalnych. W miastach będących własnością książąt bądź biskupów, większość ludności zmuszona była do płacenia danin pieniężnych lub w postaci produktów. Wyzwolenie się spod władzy feudała wiązało się z wykupem pieniężnym, następnie powstaniem samorządu miejskiego i uzyskaniem praw miejskich. W walce tej mieszczanie mieli często sojusznika w osobie króla, przeciwdziałającego rosnącym wpływom panów feudalnych. Rzemieślnicy stanowili warstwę odrębną. Część z nich organizowała się w cechy - organizacje sprawujące kontrolę nad jakością i wielkością produkcji, nauczaniem młodych adeptów rzemiosła, zabezpieczaniem dostaw surowca i zbytu gotowych produktów. Członkowie cechów byli zobowiązani do wspomagania wdów i sierot po zmarłych towarzyszach, a także ich samych w ciężkim położeniu. W najlepszej sytuacji był patrycjat miejski - najbogatsza warstwa mieszczaństwa. Patrycjat wykształcił się z grupy bogatych kupców lub panów feudalnych, którzy przenieśli się do miast nie tracąc prawa do własności ziemskiej. Członkowie patrycjatu zasiadali we władzach miejskich - radach. Oligarchie miejskie zazdrośnie chroniły swoich wpływów nie dopuszczając innych grup do udziału we władzy. Najliczniejszą warstwą była biedota miejska - nie dopuszczana do cechów i organizacji kupieckich - utrzymująca się z prac sezonowych lub pracy na działkach ziemskich za miastem - była całkowicie uzależniona od patrycjatu. Gdy ludność miast uniezależniła się od sądownictwa patrymonialnego (będącego w gestii pana feudalnego) - stworzyła własne sądy (sądy ławnicze).
MATERIAŁ POMOCNICZY NR 6
Monarcha w ustroju feudalnym
Powstanie i rozwój ustroju feudalnego wiąże się z rozkładem państw wczesnośredniowiecznych, ich decentralizacją i osłabieniem władzy królewskiej. Król znajdujący się na samym szczycie drabiny feudalnej był najwyższym seniorem (suzerenem) i właścicielem całej ziemi w państwie, ale w rzeczywistości zależał od poparcia swych największych lenników (w Polsce ustrój feudalny w tak "klasycznej" formie nie powstał). W wyniku nadań ziemskich władza królewska skurczyła się do niewielkich posiadłości stanowiących tzw. domenę królewską. W większości państw obowiązywała zasada: "wasal mego wasala nie jest moim wasalem", wobec czego władza monarchy ulegała ograniczeniu i obejmowała jedynie jego bezpośrednich lenników. Lennicy królewscy zobowiązani byli stawić się na każde wezwanie króla w celu udziału w wyprawach wojennych, uczestnictwa w radach czy sądach królewskich, jak również w razie potrzeby służyć pomocą materialną. Król zobowiązany był wobec nich do protekcji. W wypadku braku lojalności wasal mógł wymówić mu posłuszeństwo. Również król mógł pozbawić jego wasala lenna - w praktyce nie zdarzało się to jednak zbyt często. Lennicy królewscy pełnili zazwyczaj najwyższe urzędy państwowe, które z czasem stały się dziedziczne. Ponieważ równocześnie systematycznie powiększali oni swoje majątki ziemskie i uzależniali od siebie drobne rycerstwo, z czasem stali się praktycznie niezależni. Obowiązkiem monarchy było również utrzymywanie i opieka nad duchowieństwem. Zwolennicy uniwersalizmu papieskiego twierdzili, że władza zwierzchnia w chrześcijaństwie (Europie chrześcijańskiej) należna jest papieżowi a nie cesarzowi, co było przyczyną walki papiestwa z cesarstwem w X-XIII w.