Kontrola adm publicznej- kontrola polega na: ustaleniu istniejącego stanu rzeczy, ustaleniu jak być powinno, zestawieniu tego co istnieje z tym co być powinno, ustaleniu przyczyny tej różnicy i sformułowaniu zaleceń w celu usunięcia niepożądanych zjawisk. Inne nazwy kontroli: inspekcja, lustracja, rewizja, wizytacja.
Rodzaje kontroli-
1)zupełna(obejmuje całość działania kontrolowanej jednostki), ograniczona;
2) wstępne(polega na możliwości badania samych zamierzeń podjęcia określonego działania przez organ kontrolowany), faktyczna(wykonywana jest w czasie trwania działania, ma ona wpływ na dalszy bieg tego procesu), następna(koncentruje się na etapach działania które zostały już zakończone);
3) wewnętrzna(zarówno kontrolujący jak i kontrolowany wchodzą w skład tej samej jednostki organizacyjnej), zewnętrzna(każda kontrola wykonywana przez organ strukturalnie nie włączony do systemu administracji publicznej, a skierowana na jej działalność, np.: NIK, kontrola sądowa, parlamentarne, RPO);
4) z urzędu(ma na celu ochronę interesu społecznego, publicznego), na wniosek(ochronę interesu indywidualnego);
5) zapowiedziana, niezapowiedziana.
Cech kontroli: powinna być bezstronna(jest zapewniona gdy organ kontrolujący nie jest powiązany z jednostką kontrolowaną stosunkiem nadzoru, gdy nie ponosi za jej działalność odpowiedzialności), fachowa(możliwie najniższe nakłady przeznaczone na kontrolę, możliwie najlepsze wyniki kontroli, możliwie najlepszy stosunek między nakładami a wynikami).
System kontroli adm publicznej-
Parlamentarna- rząd odpowiada przed parlamentem za swoją działalność, to odpowiedzialność polityczna. Sejm sprawuje kontrolę na RM w zakresie określonym przepisami konst i ustaw, robi to za pomocą absolutorium. Posłowie mają też prawo składać interpelacje oraz zgłaszać zapytania poselskie i pytania w sprawach bieżących kierowane do członków RM.
Kontrola NIK- NIK kontroluje działalność org adm rządowej, NBP, państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek org. z punku widzenia legalności, gospodarności, celowości i rzetelności. Wykonywanie tej kontroli jest stałym obowiązkiem NIK, NIK może kontrolować działalność org samorządów teryt, samorządowych osób prawnych i innych samorządowych jednostek org z punktu widzenia legalności, gospodarności i rzetelności. Jest to kontrola fakultatywna.
Postępowanie kontrolne: przeprowadzają kontrolerzy na podstawie legitymacji i imiennego upoważnienia. Kompetencje inspektorów NIK: Mają prawo do: swobodnego wstępu do obiektów i pomieszczeń jednostek kontrolowanych, wglądu do wszelkich dokumentów związanych z działalnością jednostek kontrolowanych, -przeprowadzania oględzin obiektów, składników majątkowych i przebiegu określonych czynności, wzywania i przesłuchiwania świadków, żądania od pracowników jednostek kontrolowanych udzielania ustnych i pisemnych wyjaśnień, zasięgania w związku z przeprowadzaną kontrolą informacji w jednostkach nie kontrolowanych oraz żądania wyjaśnień od pracowników tych jednostek, korzystania z pomocy biegłych i specjalistów, zwoływania narad z pracownikami jednostek kontrolowanych. Wynikiem przeprowadzonej kontroli przedstawiane są w protokole kontroli podpisywanym przez kontrolera i kierownika jednostki kontrolowanej. Kierownik może odmówić podpisania i złożyć pisemne wyjaśnienie tej odmowy. NIK przekazuje kierownikowi jednostki kontrolowanej a także jednostki nadrzędnej oraz właściwym organom państwowym wystąpienie pokontrolne. Kierownik jednostki kontrolowanej musi w terminie określonym w wystąpieniu, nie krótszym niż 14 dni, poinformować NIK o sposobie wykorzystania uwag i wykonania wniosków oraz podjętych działaniach.
RPO- stoi na straży praw i wolności obywateli, określonych w Konstytucji RP i innych przepisach prawa. RPO jest w swej działalności niezawisły, niezależny od innych organów państwowych i odpowiada tylko przed Sejmem. Podejmuje działania z własnej inicjatywy, na wniosek obywateli lub ich organizacji, na wniosek organów samorządów bądź RPD. Może: samodzielnie prowadzić postępowanie wyjaśniające, zwrócić się o zbadanie sprawy do właściwych organów, zwrócić się do Sejmu o zlecenie NIK przeprowadzenia kontroli dla zbadania określonej sprawy lub jej części, występować do właściwych organów z wnioskami o podjęcie inicjatywy ustawodawczej, występować do TK z wnioskami o dokonanie powszechnie obowiązującej wykładni ustaw, występować z wnioskami do SN o podjęcie uchwały mającej na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości lub których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie. Po zbadaniu sprawy może: skierować wystąpienie do organu, organizacji lub instytucji, w których działalności stwierdził naruszenie praw i wolności obywatela, zwrócić się do organu nadrzędnego nad jednostką, z wnioskiem o zastosowanie środków przewidzianych w przepisach prawa, żądać wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych, jak również wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu - na prawach przysługujących prokuratorowi, żądać wszczęcia przez uprawnionego oskarżyciela postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu, zwrócić się o wszczęcie postępowania administracyjnego, zaskarżać decyzje do sądu administracyjnego, a także uczestniczyć w tych postępowaniach - na prawach przysługujących prokuratorowi, wystąpić z wnioskiem o ukaranie, a także o uchylenie prawomocnego rozstrzygnięcia w postępowaniu w sprawach o wykroczenia, na zasadach i w trybie określonych w odrębnych przepisach, wnieść rewizję nadzwyczajną od każdego prawomocnego orzeczenia, na zasadach i w trybie określonych w odrębnych przepisach. Rzecznik Praw Dziecka- stoi na straży praw dziecka określonych w konstytucji RP, Konwencji oprawach dziecka i innych przepisach, z poszanowaniem odpowiedzialności, praw i obowiązków rodziców.
Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych- jest organem do spraw ochrony danych osobowych.
Państwowa Inspekcja Pracy- PIP tworzą Główny Inspektor Pracy i Okręgowe inspektoraty pracy oraz inspektorzy pracy. Okręgowy inspektorat pracy obejmuje zakresem swojej właściwości obszar jednego województwa. PIP powołana jest do nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy w szczególności i zasad BHP. Nadzorem i kontrolą PIP są objęte wszystkie zakłady pracy. Nadzór nad PIP sprawuje Rada Ochrony Pracy.
Kontrola sądowa- sądownictwo adm.: typy kontroli nad adm.: kontrola wykonywana przez powołane do tego sądownictwo adm., kontrola wykonywana przez sądy powszechne, typ mieszany kontroli wykonywanej w części przez sądy powszechne a w części przez specjalistyczne sądownictwo adm. Sądownictwo adm. polega w zasadzie na orzekaniu o legalności aktów adm przez organy o charakterze sądowym. Kontrola polega w tym przypadku na możności skasowania aktu, a nie na zastąpieniu aktu wadliwego nowym aktem. Kontrola sądów adm przybiera postać kontroli następnej. Systemy sądownictwa adm.: 1)system klauzuli generalnej(wszystkie akty adm podlegają kontroli sądowej), system enumeracji(kontroli sądu adm podlegają tylko akty wyraźnie wyliczone w ustawie, cała źaś reszta nie jest poddana tej kontroli); 2)system ochrony prawa podmiotowego(zbudowany z punktu widzenia ochrony prawa jednostki), system ochrony prawa przedmiotowego(zbudowany z punktu widzenia kontroli legalności aktów adm bez względu na ich stosunek do jednostek, system mający na celu zapewnienie przestrzegania prawa przedmiotowego).
Sądownictwo w Polsce: w 1980 powołano NSA, kompetencje NSA opierały się wtedy na klauzuli enumeracji pozytywnej. Od 1990 wprowadzono klauzulę generalną, ograniczoną klauzulą enumeracji negatywnej. Wprowadzenie klauzuli gen. oznaczało że do NSA można zaskarżać w zasadzie wszystkie decyzje administracyjne. NSA sprawuje w zakresie określonym w ustawie kontrolę działalności adm publicznej. Kontrola ta obejmuje również orzekanie o zgodności z ustawami uchwał organów samorządu teryt i aktów normatywnych terenowych organów adm rządowej. NSA dzieli się na Izbę finansową i Izbę ogólnoadministracyjną. Zakres kontroli NSA: sąd orzeka w sprawach skarg na: decyzje adm, postanowienia adm, uchwały organów sam teryt, akty nadzoru nad działalnością organów. NSA rozstrzyga także spory o właściwość między organami sam teryt a terenowymi organami adm rządowej.
Cech polskiego sądownictwa adm: skoncentrowany jest w jednym sądzie, jest jednoinstancyjne, oparte na klauzuli generalnej ograniczonej, oparte o system ochrony prawa podmiotowego, sąd adm sprawuje kontrolę legalności działania dm publicznej, sąd sprawuje kontrolę następną, kontroli poddane są również akty adm oparte na uznaniu adm, sąd posiada jedynie kompetencje kasacyjne, dopuszczalna jest skarga na bezczynność adm. Pozostałe sądy: sądy ubezpieczeń społecznych- rozpoznaje sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych, są to odrębne jednostki organizacyjne sądów okręgowych. Od decyzji oddziału ZUS`u, z zakresu ubezpieczenia społecznego, świadczeń, z funduszu alimentacyjnego oraz innych świadczeń należących do właściwości ZUS, przysługuje odwołanie do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych. Sąd może orzekać merytorycznie w sprawie. Sąd antymonopolowy: od decyzji organów adm rządowej właściwych w sprawach z zakresu energetyki i ochrony konkurencji i konsumentów, przysługują środki odwoławcze do sądu okręgowego w Warszawie - sądu antymonopolowego; sądy powszechne: rozpatrują sprawy z zakresu postępowania egzekucyjnego w admin, na podstawie ustawy prawo o aktach stanu cywilnego, prawo wodne jak również odwołania od decyzji przewodniczącego KRRITV. Ponadto strona może dochodzić przed sądem powszechnym odszkodowania, jeżeli poniosła szkodę w wyniku uchylenia decyzji w związku ze wznowieniem postępowania, stwierdzeniem nieważności lub uchylenia albo zmiany decyzji.
Kontrola wewnątrzadministracyjna: pod tym określeniem rozumieć należy instytucje kontrolne usytuowane w systemie organów admin pub. Rodzaje: kontrola resortowa: jest to kontrola wykonywana w ramach struktury organizacyjnej resortu. Jest ona przejawem zachodzącego pomiędzy podmiotami pozostającymi w zależności od siebie stosunku nadzoru. W obrębie każdej jednostki organizacyjnej przełożony powinien kontrolować pracę podległych pracowników i sam podlega kontroli ze strony swego przełożonego. Kontrola resortowa jest realizowana w sposób bezpośredni przez pracowników poszczególnych komórek organizacyjnych organu nadrzędnego nad jednostką kontrolowaną, albo też jest wykonywana przez specjalne komórki organizacyjne; kontrola instancyjna: jest najczęściej szczególną formą wykonywania kontroli resortowej. Wiąże ona się zawsze z pewnym podporządkowaniem organu niższego organowi wyższego stopnia. Jest ona instytucją procedury administracyjnej.
Kontrola międzyresortowa: w systemie organizacji admin rządowej istnieją organy które sprawują kontrolę działalności podmiotów usytuowanych także poza strukturą danego resortu. Wśród tego typu kontroli występują inspekcje specjalne. Inspekcje te charakteryzują się tym że ich zadaniem jest czuwanie nad realizacją określonego odcinka zadań administracji rządowej w sferze działania różnych resortów. Można je podzielić na 2 grupy: 1)o pełnym zakresie międzyresortowym(kontrola skarbowa, Inspekcja sanitarna, Inspekcja ochrony środowiska, Inspekcja handlowa); 2) o ograniczonym zakresie międzyresortowym (Inspekcja skupu i przetwórstwa artykułów rolnych, Inspekcja Ochrony roślin, Inspekcja Nasienna, Inspekcja Farmaceutyczna, Inspekcja Weterynaryjna, Inspekcja Celna);
Kontrola prokuratorska: zadaniem prokuratury jest strzeżenie praworządności oraz czuwanie nad ściganiem przestępstw. Może ona zaskarżać do sądu niezgodne z prawem decyzje adm oraz brać udział w postępowaniu sądowym w sprawach zgodności z prawem takich decyzji oraz opiniować projekty aktów normatywnych. Jeżeli uchwała organów sam teryt albo rozporządzenie wojewody są niezgodne z prawem, prokurator zwraca się do organu który je wydał o ich zmianę lub uchylenie albo kieruje wniosek o ich uchylenie do właściwego organu nadzoru, w przypadku uchwał organów sam teryt prokurator może też wystąpić z wnioskiem o ich uchylenie do sądu adm organu adm o wszczęcie postępowania w celu usunięcia stanu niezgodnego z prawem. Prokuratorowi przysługuje prawo wniesienia sprzeciwu od decyzji ostatecznej. Służy mu też skarga do sądu adm na rozstrzygnięcia organów adm publicznej w sprawie indywidualnej.
Regionalne Izby Obrachunkowe: są to państwowe organy nadzoru i kontroli, sprawują nadzór nad działalnością jednostek sam teryt w zakresie spraw finansowych oraz dokonują kontroli gospodarki finansowej i zamówień publicznych. Izby kontrolują gospodarkę finansową na podstawie kryterium zgodności z prawem i zgodności dokumentacji ze stanem faktycznym, a w zakresie zadań zleconych także według kryterium celowości, rzetelności i gospodarności. W przypadku nieuchwalenia budżetu przez organ stanowiący jednostki sam teryt RIO ustala budżet tej jednostki w terminie do końca kwietnia roku budżetowego. Do zadań RIO należy też wydawanie opinii. Organy RIO: kolegium izby, komisja orzekająca w sprawach o naruszenie dyscypliny budżetowej. W każdej RIO tworzy się wydziały: kontroli gospodarki finansowej oraz informacji, analiz i szkoleń. Nadzór nad działalnością RIO sprawuje Prezes RM na podstawie zgodności z prawem. Inne formy kontroli admin: kontrola sprawowana bezpośrednio przez obywateli oraz środki masowego przekazu(prawo składania skarg, wniosków i petycji od organów władzy publicznej oraz do organizacji i instytucji społecznych. Przedmiotem skargi może być w szczególności zaniedbanie lub nienależyte wykonywanie zadań, naruszenie praworządności lub słusznych interesów skarżących, a także przewlekłe lub biurokratyczne załatwianie spraw. Środki masowego przekazu ujawniają i krytykują negatywne zjawiska życia społecznego i gospodarczego oraz prowadzą działalność interwencyjną, w ten sposób prowadzą kontrolę społeczną. Organy mają obowiązek udzielania mediom rzetelnych informacji zawiązanych z ich działalnością.