„Powrót posa” Juliana Ursyna Niemcewicza
Komedia powstaa w okresie oywionej dziaalnoci politycznej Niemcewicza. W 1788 r. wybrany zosta posem inflandzkim na sejm zwany Wielkim. Szybko da si pozna jako jeden z najaktywniejszych dziaaczy stronnictwa patriotycznego. Wygasza mowy w sprawie ucisku chopów, za reprezentacj miast w sejmie, w obronie reform w szkolnictwie wprowadzonych przez Komisj Edukacji Narodowej. Szczególnie mocno zaangaowa si w walk o zniesienie wolnej elekcji i wprowadzenie zasady dziedzicznoci korony. Jego wystpienia sejmowe w tej sprawie z 17 wrzenia 1790 r. wywoao burzliwa polemik. W tym te roku powsta „Powrót posa” wystawiony w styczniu 1791 r.
Streszczenie.
Akt I. Sc.1: Rzecz dzieje si w domu Podkomorzego na wsi w czasie zawieszenia obrad Sejmu Czteroletniego, jesieni 1790 r. Pokojowa Agata i lokaj Jakub rozmawiaj o gociach swoich pastwa: Starocie Gadulskim, jego drugiej onie i Szarmanckim, starajcym si o rk Teresy, córki Starosty z pierwszego maestwa (wychowujcej si u Podkomorostwa). Sc.2: W trakcie niadania Podkomorzy otrzymuje list od syna, Walerego, który jest posem na sejm, a teraz powraca do domu. Prowokuje to dyskusj ze Starost na tematy polityczne. Rónica zda jest tak dua, e Gadulski owiadcza, i nie moe doj do planowanego maestwa pomidzy jego córk a Walerym. Sc.3: Napisany po francusku licik od Starociny, która tumaczy sw nieobecno na niadaniu, wywouje tyrad Podkomorzego przeciwnego cudzoziemszczynie. Gadulski wyjania, e oeni si z mod kobiet wycznie dla posagu. Sc.4: Wchodzi Teresa i ceremonialnie wita si ze wszystkimi; Podkomorostwo i Starosta id do niedomagajcej Starociny. Sc.5: Teresa cieszy si z rychego przyjazdu, od dawna kochanego, Walerego. Smuci ja jednak niech rodziców do ich zwizku. Sc.6: Szarmancki, który wanie wróci z polowania, wyznaje Teresie mio i roztacza przed ni wizje wspólnego ycia w Warszawie. dziewczyn nie kusi wizja wykwintu i rozrywek i odrzuca jego zaloty. Sc.7: Zarozumiay Szarmancki uwaa, e obojtno dziewczyny jest udawana, z góry cieszy si na posag Teresy, którym chce spaci swe dugi. Sc.8: Wracaj Podkomorostwo i Starosta, który zreszt chorob ony uwaa za „chimery”. Jakub oznajmia przybycie Walerego. Uszczliwiona matka chce wyj mu na spotkanie, powstrzymuje j jednak Starosta. Sc.9: Wbiega Walery i z radoci wita rodziców. Podkomorzyna nie kryje swej radoci, a ojciec - pochwala postaw syna gorliwie speniajcego obowizki obywatelskie. Okazuje si, e Podkomorostwo maj jeszcze dwu synów: najmodszy suy w wojsku, redni - zasiada w Cywilnej Komisji (zajmujc si sprawami gospodarczymi). Towarzystwo udaje si na obiad.
Akt II. Sc.1: Teresa ali si, e od przyjazdu Walerego nie miaa okazji do rozmowy z nim. Sc.2: Wchodzi Walery i modzi upewniaj si wzajemnie w staoci swych uczu. Modzieniec gotów jest zrezygnowa z posagu dziewczyny, byleby tylko jej ojciec wyrazi zgod na lub. Rozmow przerywa lokaj oznajmiajcy, e Starocina prosi do siebie pasierbice. Teresa odchodzc wrcza ukochanemu upominek: wasnorcznie uszyty pas. Sc.3: Walery z rozczuleniem oglda prezent. Sc.4: Wbiega wystrojony szarmancki, czule wita si z Walerym i poczyna opowiada o swoich zagranicznych wojaach. Podkomorzyc krytycznie odnosi si do jego próniaczego ycia, ale Szarmancki nie zwraca na to uwagi i chwali si miosnymi podbojami. Wreszcie wzywa swego sucego, Kozaka. Sc.5: Wierny suga przynosi kolekcj pamitek, a wród pukli wosów, listów i piercionków portret Teresy. Oburzony Walery da jego zwrotu. Sc.6: Zwabiona haasem wchodzi Starocina i czyni wyrzuty, i przerwano jej odpoczynek. Walery opanowuje si i wychodzi. Sc.7: Szarmancki i Starocina rozmawiaj o Walerym i zgadzaj si, e nie jest on zdolny do gbokiego uczucia. Gadulska zwierza si ze swej modzieczej mioci do Szambelana, który poniós mier w czasie jazdy powozem. Kobieta wyznaje, i od tej pory pogrona jest w rozpaczy, a jej cierpienia nie moe ukoi maestwo. Sprytny Szarmancki gono czyta „Elegi na mier Szambelana”, a wzruszona Starocina obiecuje mu pomoc w staraniach o rk pasierbicy. Sc.8: Gadulska, przekonana, e Szarmancki bdzie znakomitym mem dla Teresy, pogra si w lekturze „Myli nocnych” Younga. Sc.9: Starocina przekonuje ma do Szarmanckiego, argumentem, e ten nie myli wcale o posagu dziewczyny. Groba rozwodu i omdleniem wymusza te na mu zgod na zaoenie kaskady w miejscu, gdzie stoi dochodowa karczma i myn.
Akt III. Sc.1: Teresa bardzo martwi si podejrzeniami Walerego, ale od sucej, Agaty, dowiaduje si, e
portrecik potajemnie wykona malarz, który jednak, kiedy nie dosta obiecanej zapaty, postanowi zdradzi sekret. Sc.2: Walery, drczony wyrzutami sumienia, postanawia porozmawia z ukochan. Sc.3: Przeprasza dziewczyn za niesuszne podejrzenia, ale ku swej rozpaczy dowiaduje si, e rka Teresy obiecana zostaa Szarmanckiemu. Sc.4: Na pomoc nieszczsnym przychodzi jednak Podkomorzyna, która obiecuje modym swe wstawiennictwo. Sc.5: Nadchodz Podkomorzy i Gadulski dyskutujcy o wolnej elekcji. Starosta jest jej zwolennikiem, poniewa upatruje w elekcyjnych przetargach korzyci materialnych dla szlachty. Podkomorostwo próbuj nakoni Gadulskiego do zmiany decyzji, proszc, by nie wydawa Teresy za niemiego jej czowieka. Walery deklaruje gotowo rezygnacji z posagu dziewczyny. Jednak Starosta jest nieprzejednany, zbyt wielkie rónice pogldów dziel go z modym posem. Sc.6: Doczaj Starocina, Teresa i Szarmancki. Gadulska ze zdumieniem informuje ma, e ich córka nie chce wyj za Szarmanckiego. Zdenerwowany Starosta proponuje przypieszenie lubu, ale Szarmancki da wpierw podpisania intercyzy. To uwiadamia upartemu ojcu prawdziwe motywy dziaa zalotnika. Szarmancki bez alu oddaje portret Starocianki Waleremu i odchodzi, za Gadulski, godzi si na lub modych. Sc.7: Jakub i Agatka prosz o pozwolenie na maestwo, a Podkomorzy nie tylko wyraa zgod, ale i postanawia uczci zarczyny syna nadaniem wolnoci poddanym.
Kompozycja i styl utworu.
Utwór jest komedi polityczn, o pogodnej tematyce i ywej akcji prowadzcej do szczliwego zakoczenia, wykorzystujcym komizm sytuacyjny, charakterologiczny i sowny. Przedstawiona w dramacie historia miosna jest jedynie pretekstem do podjcia zagadnie politycznych. Celem utworu jest agitowanie odbiorcy do programu sejmowego stronnictwa patriotycznego. W komedii zostay skonfrontowane przeciwstawne pogldy na temat przyszego ksztatu Rzeczypospolitej:
konserwatystów (Starosta Gadulski) przeciwnych reformom, bronicych zwaszcza wolnej elekcji,
zwolenników reform (Podkomorzy, Walery): gównie dziedzicznoci tronu
Bohaterowie utworu stanowi typy, a nie zindywidualizowane charaktery; postacie s jednoznacznie pozytywne lub negatywne (idealizacja).
typy bohaterów pozytywnych:
typ Sarmaty owieceniowego (Podkomorzy: podporzdkowanie wasnych interesów dobru publicznemu, harmonijne czenie cnót obywatelskich, rodzinnych i gospodarskich, kultywowanie wartociowych skadników tradycji sarmackiej - rycerskoci, patriotyzmu, surowoci obyczaju),
typ wiatowego obywatela (Walery: demokrata, rzecznik hase wolnoci, równoci i braterstwa, wyksztacony, realizujcy si w subie publicznej, powany i stay w mioci,
typ kobiety-obywatelki (Podkomorzyna: wzorowa matka wychowujca dzieci na wiatowych obywateli i ona rozumnie wspierajca ma)
typy bohaterów negatywnych (karykatura)
typ konserwatywnego Sarmaty (Starosta Gadulski: handlowe podejcie do maestwa, przedkadanie korzyci materialnej nad interes publiczny, pogarda dla wyksztacenia, lepe przywizanie do tradycji),
typ fircyka (Szarmancki: utracjusz, cyniczny owca posagów, lekkoduch, kosmopolita bezkrytycznie przyjmujcy cudzoziemskie mody)
typ ony modnej (Starocina Gadulska: egzaltowana dama, kapryna, oderwana od rzeczywistoci, sentymentalna, sfrancuziaa kosmopolitka i snobka)
Autor zastosowa zasad symetrii przeciwiestw (konserwatywny Sarmata Gadulski - Sarmata owiecony Podkomorzy, „ona modna” Starocina - „polska matrona” Podkomorzyna, fircyk Szarmancki - prawy obywatel Walery).
Bohaterowie mówi rónymi stylami (Starocina posuguje si francuskimi makaronizmami i frazeologi rodem z romansów; Szarmancki - sownictwem zwizanym z komi i polowaniem, a jako intrygant potrafi styl zmieni w zalenoci od sytuacji; Gadulski to gawdziarz z sarmack rozwlekoci snujcy opowieci o gospodarstwie, polityce i yciu towarzyskim; natomiast jzyk Podkomorzego cechuje jasny, logiczny, nieomal retoryczny styl).