ΠR E D N I O W I E C Z E
9. Ramy czasowe
Początek: IV w. - upadek imperium Rzymskiego
Koniec: 1492 - odkrycie Ameryki przez Kolumba
1450 - odkrycie druku
1453 - upadek Konstantynopolu
10. CHARAKTERYSTYKA ŻYCIA POLITYCZNEGO I SPOŁECZNEGO
476 (upadek cesarstwa Rzymskiego)- 1492 (odkrycie Ameryki)
W Polsce początek to rok 966.
W œredniowiecznej Polsce (i nie tylko) panował ustrój feudalny, którego istotnym elementem była pańszczyzna, czyli chłopski wyczerpujący obowiązek pracowania na pańskim polu. Duchowieństwo było największą potęgą. Rozwijają się miasta, handel, gospodarka. Rycerstwo jest stanem, który zaczął domagać się władzy i ograniczenia praw koœcioła. Kultura religijna przemieniła się w œwiecką. Rycerze bogacili się podczas wypraw krzyżowych organizowanych przez koœciół. Cechą charakterystyczną jest:
Uniwersalizm
Państwa Europy podporządkowane były jednej władzy koœcielnej i œwieckiej. Koœciół dominował w całej Europie, a wszystkie państwa uznały zwierzchnictwo papieża. Drugim językiem urzędowym stała się łacina. Fakty te sprawiły, iż Europa stanowiła uniwersalną całoœć ® stąd uniwersalizm.
Teocentryzm
Filozofia ta umieszczała Boga w centrum œwiata. Bóg stworzył œwiat. Jest uosobieniem dobra, piękna i prawdy. Ludzie uznali wyższoœć dóbr duchowych nad doczesnymi. Różne zjawiska przyrodnicze interpretowano jako znaki od Boga. Dominowała myœl o życiu po œmierci. Religii i jej założeniom podporządkowana była sztuka i religia.
11. KULTURA
11.1 DUALISTYCZNA
Miała charakter duchowny, a potem rycerski.
Dwa:
style architektoniczne
romański (kamienne, masywne, rola obronna, mało œwiatła)
gotycki (katedry, koœcioły, strzeliste, smukły, witraże, dużo œwiatła)
wzorce osobowe
asceta (człowiek umartwiający swą duszę i ciało aby uzyskać zbawienie)
rycerz doskonały (walczył za wiarę, ojczyznę)
języki
łacina (urzędowy)
narodowy
przeciwstawne œwiaty
BógSzatandobro duch idealizm duszazło materia materializm ciało11.2 AKADEMIA KRAKOWSKA
Oœrodek naukowy wybudowany przez królową Jadwigę. Uczelnia ta cieszyła się sporym autorytetem. Jej cechą było przezwyciężenie typowej dla œredniowiecza postawy jaką była scholastyka (nauczanie wyjaœniające problemy, posługujące się biblią)
11.3 FILOZOFIE
11.3.1 œw. Augustyn
Człowiek jako istota znajduje się między bytami wyższymi (aniołami) a niższymi (zwierzętami). Bóg Ţ anioły - człowiek - zwierzęta. Bóg ma prawo oceniać ludzi, którzy sami kierują swym losem. Człowiek jest rozdarty pomiędzy duchowoœcią a cielesnoœcią. Cielesne - zło, duchowe - dobro. Człowiek jest dobry i zły jednoczeœnie. Ma zdolnoœć myœlenia.
11.3.2 œw. Tomasz
Człowiek musi walczyć ze swymi pokusami, być etyczny, moralny, cnotliwy, stabilny, posłuszny Bogu.
Bóg } istota najdoskonalsza
anioły \ czysta
œwięci / inteligencja
ludzie
zwierzęta
roœliny
Ż rzeczy
Œwiat jest harmonijny, odpowiednio zaplanowany przez doskonałego Boga. Każdy człowiek powinien starać się wznieœć wyżej. Problemy etyczne ® harmonijny i rozumny œwiat jest odbiciem Boga.
11.3.3 œw. Franciszek
Należy żyć w harmonii ze œwiatem i wszystko kochać. Wiara powinna być radosna, prosta i wypływać z miłoœci. Nakazywał: ubóstwo, braterstwo i miłosierdzie. Wszystko co stworzył Bóg jest dobre i piękne, a zło wynika ze słaboœci ludzi.
12. NAJDAWNIEJSZE ZABYTKI PIŒMIENNICTWA POLSKIEGO
„Geograf bawarski”
IX w. - spis nazw polskich plemion
„Dagome index”
X w. - najdawniejszy polski dokument, Mieszko I oddaje państwo pod opiekę papieżowi, nazwy geograficzne
„Kronika Theimara”
X-XI w. - nazwy plemion (Œlązanie), nazwy rzek (Odra, Bóbr) i nazwy miast (Krosno)
„Bulla GnieŸnieńska”
XII w. - rejestr dóbr koœcielnych, „Złota Bulla języka polskiego” ® zawiera 410 nazw polskich
„Księga Henrykowska”
XIII w. - pierwsze polskie zdanie: „Dać ać ja pobruczę a ty poczywaj”
Kazania Œwiętokrzyskie
XIV w. - autor-kaznodzieja starał się nadać swoim kazaniom artystyczną formę, utrzymane są w tonie podniosłym, adresatem tych kazań są wykształceni ludzie
„Kazania GnieŸnieńskie”
XV w. - 103 kazania łacińskie, 10 polskich, zabytek trój języczny: niemiecki, łaciński, polski
„Bogurodzica”
pierwszy tekst napisany po polsku mający charakter religijny
„Psałterz Floriański”
najstarszy zachowany przekład Psalmów Dawida, zawiera tekst psalmów w trzech językach: łacińskim, polskim i niemieckim, psałterze pełnią w œredniowieczu funkcję modlitewnika
„Psałterz Puławski”
XV w. - modlitewnik zawierający komentarz do każdego psalmu
„Apokryty”
przedstawiają żywoty œwiętych
„Roty sądowe”
formuły przysiąg sądowych
„Biblia Szaroszpatacka”
pierwszy i jedyny polski przekład Biblii
13. POEZJA KOŒCIELNA
13.1 RODOWÓD I RODZAJE
Polska œredniowieczna literatura religijna jest iloœciowo doœć obszerna, choć do naszych czasów zachowała się tylko jej niewielka częœć. W swoich utworach anonimowi najczęœciej autorzy oddają uczucia związane z przeżywaniem wiary, często szukając w wydarzeniach biblijnych pretekstu do wypowiedzenia się na temat œwiata i jego spraw, na które patrzą przez pryzmat wiary.
13.2 „BOGURODZICA”
Jest to pieœń poœwięcona Bogu. Adresat to Maryja i Jan Chrzciciel. Zbiorowy podmiot liryczny zwraca się bezpoœrednio do Maryi a
poœrednio do Boga. Proœba dotyczy dostatniego życia na ziemi i szczęœcia.
rymy parzyste
precyzja kompozycji (regularnoœć)
parabolizm składniowy (podobieństwo składniowe, występują regularnie te same elementy)
wiersz zdaniowy (koniec wers, koniec zdania)
rozkaŸniki
apostrofy
Trzy hipotezy powstania
schyłek X w.
XII/XIII w.
hymn dynastii Jagiellonów - XIV w.
Archaizmy
leksykalne (wyrazy dziœ nie używane)
fonetyczne (wyrazy o zmienionym brzmieniu)
składniowe (dawne zasady budowy zdania, które dzisiaj już nie funkcjonują)
fleksyjne (wyrazy używane ale w zmienionej formie gramatycznej)
semantyczne (znaczenie wyrazu zostało zmienione)
13.3 „ROZMYŒLANIA PRZEMYSKIE”
Treœcią tego zabytku jest opowiadanie o życiu Marii i Chrystusa, oparte na tekstach Ewangelii., napisane żywo i barwnie, pełne refleksji i realiów obyczajowych. Jako gatunek literacki "Rozmyœlania przemyskie" są typowym dla œredniowiecza apokrytem, czyli opowieœcią opartą na tekœcie Biblii, ale wzbogaconą o elementy mające niekoniecznie swe historyczne Ÿródło, które były wytworem wyobraŸni autora. Apokryty są w czymœ w rodzaju œredniowiecznej powieœci.
13.4 „LAMENT ŒWIĘTOKRZYSKI” („Żale Matki Boskiej pod Krzyżem”)
Utwór składa się z 20 zwrotek. Reprezentuje gatunek tzw. skargi, żalu Matki Boskiej płaczącej pod krzyżem Chrystusa. Ukazuje losy swego Syna od momentu biczowania aż po przybicie go do krzyża. Cały czas współcierpi z nim. Prosi ludzi o użalenie się nad nią. Autor widział w niej przede wszystkim cechy ludzkie, chwile słaboœci i sprzeciw wobec wydarzeń, w których uczestniczyła.
13.5 GATUNKI LITERACKIE
LIRYKA
pieœń
hymn
satyra
miłosna
psalm } modlitewnik
EPIKA
kronika
kazanie
hagiografia (żywoty œwiętych, opisując idealizują je, propagują wzorzec osobowy ® asceta)
apokryt (gatunek literacki przedstawiający żywot najœwiętszej rodziny)
romans rycerski
epos rycerski
traktat
DRAMAT
liturgiczny
misterium
moralitet
14. POLSKA POEZJA ŒWIECKA
pojawia się szereg utworów nie mających charakteru religijnego, utwory te spełniały funkcję dydaktyczną i pouczającą
14.1 Tematyka
obyczajowa
„O zachowaniu się przy stole”
Podmiot liryczny wskazuje dobre zasady zachowania się przy stole ® funkcja wychowawcza i dydaktyczna. Utwór rozpoczyna wezwanie pomocy Bożej - apostrofa. Następnie autor opowiada o tym co roœnie na polu i niedługo zostanie zebrane i znajdzie się na biesiadnym stole. Udziela rad kobietom i mężczyznom. Pod koniec zachęca do przyswajania sobie dobrych obyczajów. Prosi też Boga o odpuszczenie grzechów i zasłanie radoœci na wszystkich ludzi.
satyryczna
„Rozmowa mistrza Polikarpa że œmiercią”
Œmierć ukazana jest jako rozkładający się trup kobiety z kosą ® obraz szkaradny, odrażający. W czasach œredniowiecza ludzie interesowali się œmiercią. Jej istotą i cechami. Obraz pojawia się w tekstach, obrazach. Wszyscy ludzie podlegają œmierci. Œmierć podlega Bogu.
„Satyra na leniwych chłopów”
Jest to utwór ganiący chłopów, którzy nie spełniają obowiązków jak by tego chciał podmiot liryczny. Chłopi wykręcają się i unikają pracy. Wiersz ten ukazuje rozbieżnoœć interesów chłopów i właœcicieli ziemskich.
chłopi pracują tylko pod okiem pana, gdy odejdzie leniwią się
odpoczywają zbyt często
obłudnie udają pracę
kradną własnoœć pana
œwiadomie psują narzędzia
Archaizmy:
leksykalne
fonetyczne
fleksyjne
semantyczne
historyczna
„Œmierć o zamordowaniu Jędrzeja Tęczyńskiego”
Zamożny szlachcic niezadowolony z naprawy zbroi pobił płatnerza. Wzburzony tłum wystąpił przeciwko okrutnemu szlachcicowi. Ten ukrył się w koœciele lecz został tam zabity.
15. EPIKA ŒREDNIOWIECZNA
15.1 „PIEŒŃ O ROLANDZIE”
Ma przejrzystą kompozycję trójdzielną. Wstęp to przygotowanie zasadzki przez zdrajcę Ganeleona. Rozwinięcie akcji przedstawia bohaterską walkę i œmierć Rolanda oraz jego towarzyszy. Zakończenie ukazuje zemstę Karola Wielkiego na Saracenach za œmierć siostrzeńca. Roland był rycerzem Karola Wielkiego i w 778 wziął udział w wyprawie do Hiszpanii zajętej przez Saracenów. Duma i œredniowieczne poczucie honoru nakazywały mu samodzielnoœć działania. Mimo trudnej sytuacji nie wezwał pomocy, a tym samym naraził swoich rycerzy na œmierć. Zginęli wszyscy łączne z nim, ale honor œredniowiecznego rycerza został obroniony.
15.1.1 ARTYZM FORMY
Nieznany poeta starał się nadać epopei podniosły charakter. Utwór cechuje patos (nastrój podniosły, pełen odwagi) oraz hiperbolizacja (wyolbrzymienie cech jakiegoœ przedmiotu lub zjawiska). Narrator często włączał w tok opowiadania bezpoœrednie wypowiedzi poszczególnych osób. Z tego powodu stosował on na przemian formę epicką i dramatyczną.
15.2 KRONIKI
15.2.1 Cechy i zadania
brak krytycyzmu (nie sprawdzano wiarygodnoœci faktów)
elementy fikcyjne (listy, mowy, pieœni, anegdoty)
funkcja dydaktyczna (wnioski wyciągane z wydarzeń)
przesadne wychwalanie władców
chronologia wydarzeń
język prosty, choć nie pozbawiony metafor i gry słów
pytania retoryczne, wykrzykniki, wołacze, apostrofy dla utrzymania patetycznego stylu
15.2.2 Polscy kronikarze i ich dzieła
„Kronika Polska” Galla Anonima
„Kronika Wielkopolska” Gocława Baszka XIII w. (zawiera daty, występuje narracja historyczna - przyczynowo-skutkowa)
„Kronika Janka z Czarnkowa” (fikcyjne za Kazimierza Wielkiego)
„Kronika Wincentego zwanego Kadłubkiem” XIII w. (parta na fantastycznych zmyœleniach, opis zwycięskiej bitwy legendarnych władców polskich z Juliuszem Cezarem, Kadłubek chciał uœwietnić naszą przeszłoœć narodową)
„Kronika Jana Długosza” XV w. (opis dziejów państwa polskiego do XV wieku, opis konfliktu polsko-krzyżackiego)
15.3 KRONIKA GALLA ANONIMA
Gall Anonim
- żył na przełomie XI i XII w.
Francuz, mnich z zakonu benedyktynów
przebywał na dworze Bolesława Krzywoustego
napisał tam kronikę na zamówienie
15.3.1 Treœć15.3.2
Dzieje państwa polskiego i jego władców. Celem i zamiarem było opisanie czynów króla Bolesława Krzywoustego. Przedstawił on najpierw dzieje jego przodków, całego rodu Piastów i czyny samego króla. Według niego Chrobry i Krzywousty to idealni władcy. Opisywał także wydarzenia militarne. 3 częœci: 1.historia początków państwa polskiego 2.czasy panowania Piastów 3.dzieje i chwała Bolesława Chrobrego. Kronika ta nie zawiera żadnych dat.
Utwór ten powstał na zamówienie dostojników. Miał nie tylko opisywać dzieje państwa polskiego, ale przede wszystkim wysławiać i wychwalać odważne i waleczne czyny królów polskich (Bolesława Krzywoustego) jako wzorców do naœladowania.
15.4 UTWORY O TEMATYCE MIŁOSNEJ
15.4.1 „TRISTAN I IZOLDA”
Tristan był synem króla Kornwalii. Jego rodzice zostali zabici podczas najazdu. Dotarł na wyspę króla Marka. Wysłał Tristana aby ten znalazł mu królową. W czasie powrotu Tristan i Izolda wypili napój miłosny i zakochali się w sobie. Spotykali się że sobą potajemnie. Kiedy król dowiedział się o tym skazał ich za to na œmierć. Oni uciekli i ukryli się w lesie. Po pewnym czasie Tristan oddał ją królowi a sam wyjechał z kraju. Po powrocie ciężko zachorował i umarł. Izoldę i Tristana pochowano obok siebie. Codziennie krzew wyrasta z grobu Tristana i przerasta do grobu Izoldy.
15.4.2 „HELOIZA I ABELARD”
Abelard był filozofem i teologiem francuskim. Mając 34 lata zakochał się w swojej uczennicy, nieletniej ale urodziwej Heloizie. Ona odwzajemniała jego uczucia. Kiedy zaszła w ciążę nie chciała aby ewentualne małżeństwo zniszczyło jego karierę. Ten jednak ożenił się z nią. Mieli syna. Kiedy wuj Heloizy dowiedział się o tym nasłał zbójców na Abelarda, którzy go pobili i wykastrowali.
Heloiza poszła to zakonu a Abelard został mnichem. Kochankowie pisali do siebie listy i wyznawali sobie miłoœć.
16. TYPY TEATRU ŒREDNIOWIECZNEGO
liturgiczny
- œciœle obrzędowy
misterium
- opowieœci o tematyce religijnej (sceny ze Starego i Nowego Testamentu)
moralitet
- gatunek dramatyczny o charakterze dydaktyczno-alegorycznym
- pokazana walka dobra i zła o duszę człowieka
intermedia
- przerwy podczas sztuki nie związane z Biblią
17. WZORCE PARENETYCZNE
17.1.1 ASCETA
żyje w ubóstwie
przyjmuje pogardę i cierpienie z pokorą
ucieka od sławy, rozgłosu
modli się do Boga
umartwia swoją duszę i ciało
anonimowoœć
pokora
œw. ALEKSY
Rozdał swój majątek i ruszył na wędrówkę po œwiecie. Cały czas spędzał na modlitwie, żebrał, inni ludzie go nie obchodzili. Chodziło mu o całkowitą anonimowoœć. Chciał aby nikt go nie znał i mógł całkowicie poœwięcić się Bogu. Został uznany za œwiętego (Maryja zeszła z ołtarza i kazała klucznikowi wpuœcić go do koœcioła). Ponownie wyrzekł się sławy i powrócił do rodzinnego miasta i zamieszkał na schodach własnego domu. Po jego œmierci wszystkie dzwony w Rzymie zabiły.
17.1.2 ŒWIĘTY
œw. FRANCISZEK
W Asyżu założył zakon franciszkanów. Rozdał swój majątek. Wędrował po kraju wygłaszając kazania, które nawoływały do miłoœci do bliŸniego.
17.1.3 RYCERZ ŒREDNIOWIECZNY
bogobojny
odważny
zawsze dotrzymywać słowa
dbać o honor i sławę
patriota
uwielbienie Boga i poœwięcenie dla obrony wiary
wzorzec dydaktyczny
zyskiwał władzę, stawał się godnym szacunku
propagował postawę wygodną koœciołowi
koœciół akceptował rycerzy, bowiem w nich upatrywał szerzenie chrzeœcijaństwa
17.1.4 WŁADCA DOSKONAŁY
troszczy się o kraj i o poddanych
dobry rycerz
dobry chrzeœcijanin (miłosierny)
sprawiedliwy i wyrozumiały
bronił granic
szybkoœć podejmowania trudnych decyzji
dobro ogółu przedkłada nad dobro własne
17.1.5 Przyczyny wykreowania takich wzorców osobowych
koœciół zyskiwał władzę i wzbogacał się (bogaci ludzie chcąc zostać ascetami często oddawali swój majątek koœciołowi)
życie doczesne jest chwilowym, krótkim etapem życia ducha
upokorzenie szło w parze ze zbawieniem
18. CECHY POETYKI
18.1 CECHY LITERATURY ŒREDNIOWIECZA
alegorycznoœć
plastycznoœć, zmysłowoœć
idealizacja œwiata
18.2 NAWIĄZANIA W LITERATURZE EPOK PÓ NIEJSZYCH
„Bema pamięci żałobny rapsod”
Nie jest to realny opis pogrzebu:
nie pasują rekwizyty
nie pasują postaci
przenoœnie
płaczki
Taki kondukt charakterystyczny był dla œredniowiecza. Jest to pogrzeb stylizowany na pogrzeb rycerza.
Dał wyraz uwielbienia Bemowi, nadał mu cechy idealnego ruchu.
Opis dynamiczny oddziaływuje na zmysły.
nazwy barw
topory pobłękitniałe od nieba
pozieleniałe wawrzynem
czarne czeluœcie
nazwy ruchu
porównania do innych ruchów
obraz dynamiczny
nazwy dŸwięku
tłukące się naczynia
plusk
muzyka koœcielna
głos trąb
„Miniatura œredniowieczna”
dziwnoœć językowa: najwyższy stopień przymiotników - abstrakcyjny
wykreowanie obrazu idealnego: delikatny wspaniały
brak smutku
(œredniowiecze idealizowało œwiat)
19. NAWIĄZANIA DO NASTĘPNYCH EPOK
Wraz z zakończeniem epoki wartoœci jej nie znikają lecz istnieją dalej. Kultura nie istnieje tylko w jednym okresie literackim. Nawet gdy kierunek jest inny niż te, które dominują. Współczesna poetyka uznaje ascetyzm za ideę egoistyczną:
„Opowieœć małżonki œw. Aleksego”
Żona go kocha lecz nie rozumie. Ma mu za złe, że ją opuœcił, zmarnował jej młodoœć, życie. Przez niego stała się brzydka, zgorzkniała, zimna. Ocenia ascetów jako pełnych chwały ale plugawych, żebraków. Gardzi, brzydzi się nimi.
Nawiązanie do honoru, sławy:
„Grażyna”
Grażyną kierował patriotyzm, poœwięcenie dla honoru. Służy ojczyŸnie nie Bogu. Walczy o chwałę swoją i swej rodziny.
„Konrad Wallenrod”
„Don Kichot”
Parodia etosu rycerskiego.
„Bema pamięci żałobny rapsod”
Zwłoki odziane są w pancerz. Są płaczki, oręż nie pasujący do danej epoki. Cechy œredniowieczne. Stylizowany jest na rycerza doskonałego.
20. UZUPEŁNIENIE
20.1 SZTUKA
Malarstwo:
Hans Merling „Wizja sądu ostatecznego”
Albert Durer
Hieronim Bosck
20.2 LITERATURA OBCA
„Rycerze okrągłego stołu„
„Pieœń o Nibelungach”
Villon
Dante Aligieri „Boska Komedia” ® przełom epok
20.3 POJĘCIA
hagiografia (żywoty œwiętych, idealizacja)
apokryt (historia oparta na Biblii ale nie zawarta w kanonie)
dramat liturgiczny (wpleciony w obrzęd mszy)
memento mori (pamiętaj o œmierci)
danse macabre (taniec œmierci; wszyscy są równi wobec œmierci, demokratyzm, galitaryzm)
chansons de geste (pieœń o czynach)
pareneza (wzorce osobowe)