Strefy roślinne Ziemi - Biomy

Rozmieszczenie roślinności zależy głównie od warunków klimatycznych, a w szczególności od wielkości opadów i ich rozkładu w ciągu roku.

Znaczny wpływ na typ roślinności mają:

- rodzaj gleby,

- wysokość nad poziomem morza,

- ukształtowanie terenu,

- odległość od oceanów i mórz,

- kontynentalizm klimatu.

Strefy roślinne Ziemi noszą nazwę biomów.

Biom zajmuje dużą powierzchnię lądu i zwykle występuje na więcej niż

jednym kontynencie,

Różne biomy charakteryzują się odrębną, typową dla nich

roślinnością i związanymi z nią zwierzętami.

Rośliny i zwierzęta, występujące w danym biomie, są przystosowane do

szczególnych warunków.

Gdziekolwiek by na świecie nie występował określony biom, przystosowania te

mają podobny charakter.

Dzięki temu możemy zaliczyć do jednej grupy zarówno obfitą roślinność z

zamieszkującymi ją nadrzewnymi zwierzętami w gorących, wilgotnych tropikalnych lasach deszczowych w Ameryce Południowej, jak i dżunglę w Środkowej Afryce.

Rośliny i zwierzęta tych dwóch, całkowicie odrębnych geograficznie regionów

są podobne i mają zbliżone przystosowania do środowiska, mimo że wcale

mogą nie być ze sobą spokrewnione.

Na kuli ziemskiej występuje osiem głównych stref roślinnych:

1) tundra,

2) tajga,

3) lasy klimatu umiarkowanego,

4) roślinność twardolistna,

5) stepy,

6) sawanny,

7) wilgotne lasy równikowe,

8) pustynie i półpustynie,

9) roślinność górska.

T U N D R A

Strefowa formacja roślinna związana z zimnym klimatem podbiegunowym, zróżnicowana na cztery podstawowe typy:

1/ tundrę arktyczną tworzą jedynie skąpo rosnące mchy i dość bogate zbiorowisko porostów, którym towarzyszą nieliczne rośliny kwiatowe,

2/ tundrę mszysto-porostową, obok wymienionych grup, zasiedlają również w większej obfitości rośliny kwiatowe należące przede wszystkim do rodziny wrzosowatych (Ericaceae)

3/ tundrę krzewinkową, rozwijającą się tam, gdzie zimą pokrywa śnieżna jest dostatecznie gruba, by chronić krzewinki przed zamarznięciem. Składa się z karłowatych wierzb (wierzba zielona, wierzba żyłkowana), krzewinek wrzosowatych (borówka, bagno, wrzosiec) i brzozy karłowatej, pomiędzy którymi występują mchy i porosty

4/ lasotundrę, najbardziej na południe wysuniętą podstrefę tundry, tworzącą przejście do strefy borealnej lasów iglastych (tajgi).

Typowe dla tundry są gleby poligonalne powstające w wyniku jej zamarzania i odmarzania. Podobna roślinność występuje ponad górną granicą lasu w górach strefy umiarkowanej.

Tundrę zamieszkują też liczni przedstawiciele fauny:

a/ roślinożerne:

- renifery,

- zające bielaki,

- lemingi,

b/ drapieżniki,

- wilki,

- lisy polarne (pieśce),

- niedźwiedzie polarne,

c/ ptaki,

- sowa śnieżna,

- białozór - największy sokół świata.

T A J G A

Tajga, borealne lasy iglaste, nazwa lasu szpilkowego na obszarze Azji i Europy, charakterystycznego dla klimatu umiarkowanie chłodnego. Lata są tu krótkie i ciepłe, zaś zimy długie i bardzo mroźne. Niewielkie opady, dochodzące do 600 mm rocznie.

Tajga zajmuje większość obszaru Syberii oraz znaczne obszary Niżu Wschodnioeuropejskiego i Półwyspu Fennoskandzkiego.

Największa tajga syberyjska, nieco mniejsza kanadyjska oraz najmniejsza skandynawska.

Na północy przechodzi stopniowo w lasotundrę i tundrę, na południu w lasy liściaste lub lasostepy (step).

Tajga w zależności od położenia różni się nieco składem gatunkowym, w części europejskiej dominuje:

- świerk zwyczajny,

- świerk syberyjski,

- limba syberyjska,

- modrzew.

W runie występują:

- borówki,

- wrzos,

- bażyna,

- liczne mchy i porosty.

Tajgę zamieszkuje bardzo bogata fauna, ze szczególnie cennymi dla myśliwych zwierzętami futerkowymi - m.in. :

- sobole

- gronostaje,

- kuny,

- borsuki,

- zające,

- wiewiórki.

Występują także:

- liczne gryzonie,

- jelenie,

- lisy,

- wilki,

- niedźwiedzie.

Tajga należy do obszarów w niewielkim stopniu użytkowanych gospodarczo (myślistwo, rybołówstwo, pozysk drewna) oraz stosunkowo słabo przekształconych przez człowieka.

Niekiedy nazwę tajga rozciąga się na lasy szpilkowe Ameryki Północnej, występujące w Kanadzie i na Alasce.

LASY STREFY KLIMATU UMIARKOWANEGO

Las liściasty, formacja roślinna charakterystyczna dla strefy klimatycznej umiarkowanej, gdzie opady są duże (750-1500 mm),

a temperatury średnie, z wyraźnie zaznaczoną sezonowością.

Obejmuje gęsto zasiedlone obszary Eurazji i Ameryki Północnej.

Główne rodzaje drzew to:

- grab (Carpinus),

- buk (Fagus),

- dąb (Quercus),

- klon (Acer),

- jesion (Fraxinus),

z roślin zielonych - zawilec (Anemone).

Runo leśne i podszyt są znacznie obfitsze.

W lasach tych żyją podobne gatunki zwierząt jak w tajdze.

Jest to naturalne, klimaksowe zbiorowisko roślinne dla przeważających obszarów Europy.

R O Ś L I N Y T W A R D O L I S T N E

Roślinność twardolistna składa się z niewielkich krzewów

i karłowatych drzew. Występuje w klimacie podzwrotnikowym, z gorącym suchym latem i wilgotną, łagodną zimą.

Rośliny mają twarde, skórzaste liście, które ułatwiają ograniczone parowanie. Wiele z nich wydziela pachnące olejki eteryczne -

tymianek, rozmaryn i laur.

Na całym świecie roślinność twardolistna jest narażona - w wyniku działalności człowieka - na ryzyko przekształcenia się w formacje pustynne. Zbyt intensywna uprawa ubogich gleb, nadmierny wypas owiec i kóz, eksploatacja drewna na opał i niewłaściwe zabiegi melioracyjne przyczyniają się do postępującego procesu pustynnienia.

S T E P

Step, bezdrzewna formacja trawiasto-zielna o charakterze suchoroślowym, typowa dla klimatu umiarkowanego kontynentalnego,

z mroźną zimą i suchym, gorącym latem, o opadach poniżej

500 mm rocznie, z wyraźnie zaznaczonym okresem spoczynku zimowego.

Występuje w Eurazji od Niziny Węgierskiej (tzw. puszta) i wybrzeży Morza Czarnego po środkowe Chiny, w Ameryce Północnej tworzy pas prerii Wielkich Równin, w Ameryce Południowej, w Urugwaju i Argentynie, nazwany jest pampą.

Zróżnicowany na szereg podtypów:

- stosunkowo najwilgotniejszy step łąkowy (kwietny), z dużym

udziałem roślin dwuliściennych i szerokolistnych traw,

- step ostnicowy, suchszy, z dominacją traw wąskolistnych (głównie z rodzajów ostnica Stipa i kostrzewa Festuca),

- step piołunowy (bylicowy), w obszarach najsuchszych,

utworzony przez półkrzewy (zwłaszcza z rodzaju bylica Artemisia).

Typową glebą stepową (z wyjątkiem jego najsuchszych postaci

z glebami kasztanowymi) jest czarnoziem (czarnozieme gleby).

Stepy w postaci najwilgotniejszej zostały nieomal całkowicie zaorane i zamienione na pola uprawne, a w postaciach najsuchszych zdegradowane przez wypas.

Fauna stepów to głównie:

- bizony (Ameryka Północna),

- dzikie konie (Eurazja),

- kangury (Australia)

- gryzonie: susły, bobaki, chomiki,

- ptaki: sępy, orły, kuropatwy, dropie.

S A W A N N A

Sawanna, biom roślinny typowy dla strefy pod- i międzyzwrotnikowej

o wybitnej porze suchej trwającej 2,5-10 miesięcy i niskich opadach 400-600 (900) mm rocznie, występujący przede wszystkim w Afryce, a także w Ameryce Południowej i Australii.

Wtórnie rozprzestrzeniony w miejscu lasów suchych w wyniku ich degradacji spowodowanej wypasem lub corocznym wypalaniem.

W runi sawanny przeważają okazałe trawy, bujnie rozwijające się i zakwitające w czasie deszczów, a wysychające w sezonie bezdeszczowym.

Krajobraz sawanny urozmaicają rozrzucone pojedynczo lub

w niewielkich grupkach drzewa o parasolowatym pokroju, okresowo zrzucające liście np.:

- akacje (Acacia)

- baobaby (Adansonia)

- drzewiaste wilczomleczowate (Euphorbiaceae)

- palmy (Palmae)

Fauna sawanny jest różnorodna, charakterystyczne są:

- liczne gatunki antylop

- zebry

- żyrafy (żyrafowate)

- lwy

- gepardy

- słonie

- bawoły

- nosorożce,

- lamparty.

Sawanna daje schronienie wielu gatunkom ptaków, w tym nielotnym strusiom (Australia), tkaczom czerwonodziobym (najliczniejszy gatunek ptaka na świecie) i drapieżnikom, takim jak sekretarz.

Na sawannie australijskiej zamiast antylop żyją kangury,

a największym drapieżnikiem jest dziki pies dingo.

W I L G O T N Y L A S R Ó W N I K O W Y

Las równikowy, las deszczowy - formacja roślinna charakterystyczna dla strefy klimatu równikowego, charakteryzującego się wysoką sumą opadów atmosferycznych (ponad 2000 mm) oraz brakiem pór roku.

Las równikowy występuje w trzech głównych obszarach:

- w dorzeczach Amazonki i Orinoko w Ameryce Płd.

(największy obszar zwartego występowania),

- w Ameryce Środkowej,

- w dorzeczach Kongo, Nigru i Zambezi (Środkowa i Zachodnia Afryka),

- na Madagaskarze,

- w rejonie Indii,

- w rejonie Indochin ( Półwysep Indochiński),

- w rejonie Półwyspu Malajskiego,

- w rejonie Wysp Sundajskich (Archipelag Sundajski),

- w Nowej Gwinei.

Posiada wyraźną strukturę warstwową:

- drzew (ok. 100 gat. Na 1 ha, tworzących lity, wiecznie zielony kobierzec o grubości 24-30 m, z ponad którego wyrastają tu i ówdzie bardzo wysokie drzewa),

- krzewów i roślin zielnych, które wypełniają szczelnie luki powstające w warstwach niższych.

Typową formą wzrostu, umożliwiająca dostęp do światła, są epifity

(rosnące na innych roślinach - storczyki i paprocie) i drzewiaste liany, oplatające drzewa, powodujące niekiedy ich „uduszenie”.

W przeciwieństwie do lasów liściastych strefy umiarkowanej, gdzie gatunki zwierząt występują w pobliżu powierzchni ziemi, w lesie równikowym-deszczowym życie zwierząt skupia się w wyższych warstwach roślinności. Jest to najbogatsza w gatunki roślin i zwierząt formacja roślinna na Ziemi, zarazem najsłabiej zbadana.

Występują liczne:

- owady,

- nadrzewne węże,

- olbrzymie, trujące żaby,

- barwne ptaki,

- ssaki (małpy).

Niepokój budzi tempo wycinania lasów tropikalnych, wynoszące 0,6-1,5% rocznie, co może doprowadzić w ciągu 20 lat do zmniejszenia o 90% ich areał.

P U S T Y N I A

Pustynia, rodzaj formacji roślinnej i równocześnie ważna strefa krajobrazowa na kuli ziemskiej.

Pustynie związane są z klimatem suchym i skrajnie suchym zwrotnikowym (np. Płn. Afryka, Półwysep Arabski, Australia), występują również w suchych wnętrzach kontynentów w klimacie podzwrotnikowym, a także umiarkowanym (Azja Środkowa, Ameryka Płn.). Specyficznym typem są pustynie nadbrzeżne (Atacama, Namib), związane z wysuszającym oddziaływaniem chłodnych prądów morskich.

Pustynia cechuje się:

- opadami rocznymi nie przekraczającymi 200 mm, a niekiedy wynoszącymi kilka mm rocznie,

- stałym deficytem wilgotności (ilość opadów jest 30 razy mniejsza od parowania potencjalnego),

- silnym nasłonecznieniem, związanym z dużą liczbą dni bezchmurnych,

- dużymi dobowymi wahaniami temperatur,

- całkowitym lub prawie całkowitym brakiem wody i roślinności,

- brakiem cieków lub występowaniem cieków tylko epizodycznych

- przeważającą rolą morfogenetyczną wiatru.

Pustynia jest obszarem nie nadającym się - w naturalnych warunkach - do celów gospodarki rolnej ani też w większości do hodowli. Pustynia występuje w obrębie różnych makroform rzeźby.

Wyróżniamy pustynie:

- nizinne,

- wyżynne,

- górskie.

Pustynie dzieli się też na:

- pustynie piaszczyste (erg) z różnorodnymi formami wydmowymi,

- pustynie ilaste (takyr, kewir, sebkha,playa), pokryte twardym, spękanym, silnie zasolonym iłem, stanowiące niekiedy dno okresowych jezior,

- pustynie kamieniste, pokryte złomiskami skalnymi,

- pustynie skaliste (hamada), pokryte wygładzoną, prawie płaską powierzchnią litych skał,

- pustynie żwirowe (serir, reg, gibber), których powierzchnia zasłana jest materiałem żwirowym.

Pustynie, oprócz drobnych gryzoni, ptaków, węży i jaszczurek, zamieszkują antylopy i dzikie koty.

G Ó R Y

W porównaniu z sąsiadującymi nizinami, góry mają odmienny świat roślin i zwierząt. Klimat w górach charakteryzuje się większymi opadami, niższą temperaturą, obniżającą się wraz ze wzrostem wysokości n.p.m. Wskutek tego roślinność górska ma układ piętrowy.

Piętrowość, jedna z właściwości środowiska przyrodniczego

w górach, polegająca na stopniowym zmienianiu się jego cech, wraz ze wzrostem wysokości bezwzględnej (n.p.m.).

Pojecie piętrowości dotyczy zarówno zmienności całego środowiska, jak i niektórych komponentów środowiska (klimatu, roślinności, gleb, świata zwierzęcego), a także pojedynczych cech (piętrowość opadów, piętrowość procesów morfogenetycznych itp.).

Piętrowość wyraża się w postaci występowania w górach

(jednego na drugim) kolejnych pięter, z których każde cechuje się odrębnym od innych charakterem środowiska.

Piętra te częściowo odpowiadają strefom krajobrazowym na kuli ziemskiej.

Piętrowość wynika przede wszystkim ze zmienności cech klimatycznych - temperatury, opadów i innych(piętra klimatyczne), do których nawiązują pozostałe elementy środowiska.

Najbardziej dostrzegalna jest piętrowość roślinna.

Układ roślinności w obszarach górskich związany jest ze zmianą klimatu w miarę wzrostu wysokości n.p.m.

Zasadniczo wyróżnia się:

- piętro podgórza

- piętro górskie (dzielone niekiedy na niższe i wyższe)

- piętro subalpejskie

- piętro alpejskie

- piętro niwalne

Każdemu z tych pięter odpowiada właściwy mu typ roślinności.

W zależności od położenia geograficznego masywu górskiego mogą występować pewne różnice i modyfikacje układu piętrowego, a także w zasięgu pionowym poszczególnych pięter roślinnych (inny w strefie tropikalnej, inny w umiarkowanej czy arktycznej).

- 11 -

W Tatrach, które są najwyższe w Polsce, a także w całym łańcuchu Karpat, wydziela się następujące piętra roślinne:

1) Piętro podgórza od 300 do ok. 700 m n.p.m., z panującym lasem grądowym,

2) Piętro regla dolnego (piętro górskie niższe) od ok. 700 do 1200 m n.p.m., dominują tu głównie pola uprawne, łąki, lasy bukowe, bukowo-jodłowe oraz lasy świerkowe,

3) Piętro regla górnego (podobne do tajgi) od ok. 1200 do ok.1550 m n.p.m., z dominującymi lasami świerkowymi, w górnych partiach limba i modrzew europejski,

4) Piętro kosodrzewiny (lasotundra) - piętro subalpejskie od ok. 1550 do 1800 m n.p.m., z zaroślami kosodrzewiny,

5) Piętro halne (piętro alpejskie) - tundra- od ok.1800 do 2300m n.p.m., z murawami wysokogórskimi,

6) Piętro turniowe (piętro subniwalne) od 2300m po najwyższe szczyty, bardzo rzadko występuje roślinność, dominują nagie skały (brak piętra niwialnego, z lodowcami i wiecznymi śniegami, które występują w wyższych górach, np. w Alpach. Himalajach, Andach).

Do poszczególnych pięter roślinnych przywiązywane są nie tylko określone zbiorowiska roślinne, ale także grupy gatunków, które nazywane są np. gatunkami alpejskimi czy reglowymi.

Wśród zwierząt osobliwością są kozice i świstaki, żyją też niedźwiedzie brunatne, rysie i borsuki.

W wysokich górach np. w Himalajach żyje puma śnieżna, tygrys syberyjski i karakal.

---