Renesans, jako epoka w historii kultury, obejmuje generalnie wiek XV i XVI, jednakże we Włoszech zaczęła się już w XIV wieku, natomiast do Europy zachodniej przywędrowała dopiero pod koniec wielki XV. W Polsce na Odrodzenie przypada wiek XVI zwany często złotym wiekiem kultury polskiej. Z tego wynika, że granice czasowe Renesansu nie są jasno ustalone, gdyż pokrywają się one z końcem średniowiecza. Co więcej, początek renesansu we Włoszech od dawna jest przedmiotem ostrych sporów w historii kultury - niektórzy badacze widzą go już w wieku XIII, inni dopiero w drugiej połowie wieku XV. Szczególnie sporna jest przynależność kulturowa wybitnych twórców wczesnego humanizmu włoskiego z XIV w - Petrarki i Boccaccia, o których bardziej szczegółowo wspomnę w dalszej części referatu.
Nazwa tej epoki powstała dopiero w XVIII w, kiedy to dwaj sławni encyklopedyści - Jules Michelet i Jakob Burckhardt użyli jej w swojej encyklopedii. Pochodzi od francuskiego słowa renaissance co oznacza ponowne narodzenie. Polski odpowiednik odrodzenie jest jego wiernym tłumaczeniem. Pomimo swej nazwy wielu współczesnych uczonych widzi Renesans na tle całości europejskiej kultury raczej jako kontynuację średniowiecza niż samodzielną epokę. Historyk sztuki Erwin Panofsky twierdzi jednak, ze należy odróżniać Renesans od Średniowiecza ze względu na to, iż w Renesansie włoskim dokonało się zjednoczenie starożytnych form z odkrytymi na nowo treściami starożytności.
Światopoglądem dominującym w Odrodzeniu był antropocentryzm (z gr. anthropos - człowiek), który stawiał człowieka i jego sprawy w centrum zainteresowania i to on organizował życie kulturalne tej epoki. Natomiast dwie myśli przewodnie to humanizm oraz reformacja.
Humanizm, był to światopogląd, który nawiązywał do epoki starożytności. Próbował wskrzesić antyczny antropocentryzm i udowodnić, że człowiek jest bardzo istotny. Ten ruch filozoficzny, kulturalny i moralny powstał w XV wieku we Włoszech i zmierzał do odrodzenia znajomości literatury i języków klasycznych. Nawiązuje do antycznej maksymy Terencjusza: „Homo sum et nihil humanum a me alienuj esse puto” oznaczającego „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”. Samego słowa humanizm zaczęto używać dopiero w nowożytności i wywodzi się z rzymskiego pojęcia „cultus atque humanista” analizowanego przez Cycerona, który stał się patronem duchowym humanizmu.
Kolejnym prądem myślowym była reformacja, czyli zjawisko, które wstrząsnęło XVI - wieczną Europą. W 1517 roku młody zakonnik reguły św. Augustyna - Marcin Luter - ogłosił 95 tez, w których krytykował praktykowane przez kościół dawanie odpustów w zamian za dobra materialne. Luter uważał, że kościół nie ma prawa zachowywać się jak Bóg i odpuszczać ludziom grzechy. Czyn ten dokonuje się tylko na skutek głębokiej wiary i życia w zgodzie z ewangelią. Co więcej, podważył też rolę kapłaństwa. Nie uznał tego za sakrament, gdyż kapłan jako ziemska istota, instytucja, nie posiada boskiego charyzmatu. Po ogłoszeniu swoich poglądów został obłożony ekskomuniką.
W filozofii renesansowej także dominowały nurty starożytne, mianowicie epikureizm, stoicyzm i zasada złotego środka Horacego. Najbardziej znanymi myślicielami humanistami tego okresu, byli Erazm z Rotterdamu oraz Michel de Montaigne. Pierwszy pochodził z Holandii i żył na przełomie XV i XVI wieku. Propagował bardzo interesujące poglądy, gdyż łączył filozofię grecką z etyką chrześcijańską. Uważał, że człowiek jest z natury dobry i dopiero wskutek wyborów jego życie staje się dobre albo złe. Co więcej twierdził, iż zło wynika z niewiedzy. Był niewątpliwie pierwszym pacyfistą, gdyż przeciwstawiał się wojnom i propagował rozwiązania kompromisowe. Wobec takiej postawy można go też nazwać prekursorem irenizmu. W swoim dziele „Pochwała głupoty” udowadnia, że człowiek jest głupi dlatego, iż nie chce mu się uczyć i poznawać prawdy. Nazywa to umysłowym lenistwem.
Drugi myśliciel Odrodzenia - Michel de Montaigne był francuzem. Żył w XVI wieku i zajmował się prawem a także podróżami. To właśnie przemyślenia z tych podróży zawarł w swoim najsłynniejszym i niekonwencjonalnym dziele „Próby” (oryginalnie „Essais”). Nawiązał tam do epikureizmu, uważając przyjemno za dobro i sceptycyzmu uważając, ze człowiek powinien mocno stąpać po ziemi. Był pierwszym eseistą - twórczo rozwijał nowe poglądy i stanowiska.
Innymi znanymi osobistościami Renesansu byli Piccolo Machiavelli, który jako pierwszy stwierdził, iż „Cel uświęca środki” i od jego nazwiska powstał makiawelizm uważany za bardzo kontrowersyjne stanowisko oraz Tomasz Morus opisujący w swoim dziele „Utopia” idealne państwo. Dzięki temu, gdy coś jest nierealne, niemożliwe do zrealizowania mówimy, że jest utopijne.
Jeżeli chodzi o sztukę, to tak jak wszystko w tej epoce, czerpie całymi garściami z antycznych osiągnięć. Wzorem do naśladowania byli Fidiasz i Poliklet. Znowu starano się zachować odpowiednie proporcje i harmonię. Popularne stały się motywy mitologiczne. Wielki rozkwit sztuki możliwy był też dzieci mecenatowi. (Słowo mecenat pochodzi od imienia rzymskiego patrycjusza Mecenasa, który opiekował się Horacym i Wergiliuszem). Najpopularniejszą rodziną mecenasów była rodzina Medyceuszy, która działa we Florencji i opiekowała się m. in. Michałem Aniołem.
Wraz z szerzeniem się idei humanizmu i przesunięciem się ciężaru zainteresowania człowieka na to co świeckie wyraźnie wzrosło zapotrzebowanie na budownictwo świeckie. Mimo budowanej nadal znacznej liczby nowych kościołów powstało dużo budynków służących zaspokojeniu potrzeb człowieka na ziemi. Szybko wzrosła ilość budowanych pałaców, podmiejskich rezydencji, budynków użyteczności publicznej.
Budynki cechowała zwartość planu, prostota, czytelność i harmonia bryły wyraźnie opartej na ziemi (budynki przestają sprawiać wrażenie odrywania się i wznoszenia ku górze). To związanie budowli z ziemią podkreśla kompozycja, w której przeważają linie poziome. Architekci korzystali z osiągnięć swoich poprzedników jakimi byli budowniczowie średniowiecza. Odchodzi się od ostro zarysowanych, gotyckich łuków, które zastępowali formami półkolistymi. Strzeliste wieże kościołów zastąpiły kopuły. Architekci dużo uwagi poświęcali kompozycji swoich dzieł i ich współgraniu z otoczeniem.
Jeżeli chodzi o malarstwo to przełomowym odkryciem była dwuwymiarowa metoda przedstawienia przestrzeni trójwymiarowej czyli perspektywa. Najsłynniejszymi przedstawicielami malarstwa renesansowego byli Leonardo da Vinci, Michał Anioł i Rafael Santi.
Leonardo da Vinci był znakomitym malarzem i rzeźbiarzem. Prezentował ideał człowieka renesansu, gdyż znał doskonale również matematykę i anatomię. Pracował także nad nowymi wynalazkami i to dzięki niemu możemy dzisiaj fruwać, gdyż skonstruował pierwszą na świecie maszynę latającą. Pomimo wszechstronnych zainteresowań ukochał sobie malarstwo, gdzie znakiem jego znakiem rozpoznawczym są zimne barwy i genialna iluzja przestrzenna. Stworzył wiele znakomitych dzieł takich jak na przykład „Hołd trzech króli”, „Mona Lisa” znajdująca się w Luwrze w Paryżu oraz „Dama z łasiczką” przechowywana w Krakowie.
Kolejny wielki artysta epoki odrodzenia to Michał Anioł, a właściwie Michael Angelo Buonarroti. Jego najsłynniejszymi dziełami są: marmurowy posąg „Dawida” oraz freski w kaplicy sykstyńskiej w Rzymie. Posiadał zmysł architektoniczny, gdyż swoje malowidła ścienne idealnie wkomponował w architekturę. Przykładem jego geniuszu może być chociażby scena sądu ostatecznego z tychże fresków.
Ostatnim z najsłynniejszych twórców był Rafael Santi, który stworzył cykl obrazów Madonny z Dzieciątkiem.