„Rzeczpospolita Szlachecka” w ocenie polskich romantyków
Wystarcza dwa „punkty” literatury, by przywołać urok szlacheckiego dworu i zaścianka, typ polskiego szlachcica w tradycyjnym kontuszu, obyczaj szlachecki, sentyment do szlachty polskie - i krytykę jej wad. Są to: „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza i komedie Aleksandra Fredry (np. „Zemsta”). Oczywiście, zauważamy pewną idealizację szlacheckiego świata, bohaterowi, których poznaliśmy są bardzie sympatyczni niż negatywni, tym niemniej właśnie te dzieła stwarzają panoramę ówczesnej polski.
„Pan Tadeusz” - jest skarbnicą wiedzy o obyczajach, zbiorem typów szlacheckich i kultywacją szlacheckiej tradycji. Wprawdzie Telimena jest kosmopolitką i kokietką, Hrabia dziwakiem hołdującym wzorom zagranicznym, szlachta jest kłótliwa, organizuje zajazdy i wiecznie się procesuje, lecz na plan pierwszy wysuwa się patriotyzm bohaterów, staropolska gościnność i umiejętność pogodzenia się wobec wroga. Wzorem patrioty i cnót szlacheckich jest tytułowy Pan Tadeusz, patriotą jest Sędzia, ksiądz Robak a nawet magnat Stolnik.
Zauważmy, że w „Zemście” i w „Panu Tadeuszu” mamy do czynienia ze sporem ( świadczy to o kłótliwości), lecz w obu przypadkach zwaśnione rody gdzie miłość młodych potomków (nadzieja, że zanika ta typowo szlachecka skłonność do konfliktów).Warto też zwrócić uwagę na fakt, że patrzymy na sarmatyzm, lecz w nasłonecznionym, sympatycznym wydaniu. Czy obraz szlachty nie jest zbyt jednostronny? Być może, że sielankowa wizja nie oddaje całej prawdy o stosunkach społecznych tamtych czasów. Nie taki chyba jednak cel miały wspomniane utwory, autorzy ich pragnęli raczej ocalić piękno i mit minionej ojczyzny. Krytyki społeczeństwa w literaturze romantycznej jest sporo - dotyczy jednak tych, którzy dzierżą w ręku ster kraju, arystokracji, polityków, przywódców powstania. Romantycy podkreślają złożoność ówczesnej struktury społecznej, przypomnijmy choćby głos Wysockiego z Dziadów III :
„Nasz naród jak lawa
z zewnątrz sucha i twarda, gnuśna i plugawa
lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi...”
Mimo licznych wad i przywar. Portret szlachty, zawarty w „Panu Tadeuszu” jest sielankowy. Trudno znaleźć wśród szeregu świetnie zindywidualizowanych osób, postać wyraźnie negatywną, antypatyczną lub odpychającą. Na przykład Stolnik Horeszko - niby pyszny, zadufany w sobie magnat, a jednak patriota, wróg zaborcy. Podobnie mściwy Gerwazy - okrutny, lecz wierny swemu rodowi, także patriota, waleczny i odważny. Asesor i Rejent - dwa okazy kłótliwości są w swoich „psich afektach” sympatyczni i nieszkodliwi. Telimena - kokietka z „manią petersburską” jest oryginalna, kobieca i ożywia towarzystwo. Dziwak Hrabia - jest także „romantykiem z manierą” - budzi u odbiorcy pobłażliwe współczucie i sympatię. W ostatecznym rozrachunku wychodzi na to, że dwie najlepsze postacie: Tadeusz i Zosia, w swojej doskonałości są po prostu najnudniejsze. Mówiąc zaś o szlachcie, trzeba pamiętać, że występuje ona w „Panu Tadeuszu”, jako główny, zbiorowy bohater. Umieszczenie w tytule młodego Tadeusza jest zwodnicze. Nie jest on tu pierwszoplanową personą - jest reprezentantem całej szlachty polskiej i dlatego nosi tak mało cech indywidualnych. Szlachta jest wewnętrznie zróżnicowana na określone grupy:
magnateria (ród Horeszków)
arystokracja (hrabia)
szlachta ziemiańska (Soplicowie)
szlachta urzędnicza (Asesor, Rejent, Wojski, Gerwazy, Protazy)
szlachta zaściankowa (Dobrzyn)
Wszystkie wyżej wymienione warstwy mają wady, lecz wszystkie mogą się poszczycić wieloma zaletami i miłością do ojczyzny. Tęsknota do kraju, sentyment do dawnych czasów sprawił, że stworzył Mickiewicz wielką sielankę szlachecką.
Obyczajowość szlachty jest jedną z fundamentalnych warstw „Pana Tadeusza”. Mickiewicz najwyraźniej chciał utrwalić obyczaj szlachecki - zarówno w sferze obowiązków i rozrywek. Dlatego co rusz spotykamy opisy spraw takich jak prace rolne, polowanie, uczty, zajazd, sejmiki, procesy sądowe. Bezspornie i automatycznie z tym utworem kojarzą się następujące „Epizody obyczajowe”:
porządek ustawienia gości na spacerze (powrót z lasu)
porządek usadzania gości za stołem i gospodarzy oraz kolejność podawania potraw
nauka o grzeczności, która „nie jest nauką łatwą ani małą”
grzybobranie i polowanie - zwyczaje dotyczące tych wiejskich rozrywek
obyczaj szlachty zaściankowej np. nadawanie imion, przydomki - czyli imiona
„staropolski” obyczaj zajazdu jako metoda wyjaśniania sąsiedzkich nieporozumień (Zajazd)
„czarna polewka”, jako obyczaj odmówienia konkurentowi ręki panny młodej
obyczaj zaręczyn, obraz uczty staropolskiej, porządek poloneza - prawidłowa kolejność i dobór par.