Najstarsze zabytki piśmiennictwa polskiego.
„Bogurodzica”, arcydzieło liryki średniowiecznej, jest najstarszą polską pieśnią religijną. Prawdopodobnie powstała w XIII w., a jej najstarszy, dwustrofowy przekaz, opatrzony nutami, zachował się w odpisie tzw. krakowskim z 1407r. Autorstwo najstarszej części, wg XV-wiecznej legendy, przypisywano św. Wojciechowi. Większość ostatnich strof napisano w drugiej połowie XIV w. do początku XVI w. Pierwszy druk „Bogurodzicy” zamieszczono w statutach Jana Łaskiego w 1506r.
Utwór ten był naszym pierwszym hymnem narodowym. Pełniła ona również funkcje pieśni bojowej. Według świadectwa Jana Długosza była śpiewana przez rycerstwo polskie przed bitwą pod Grunwaldem. W XV i XVI w zanikł zwyczaj śpiewania tej pieśni przed walką. W XIII w władze kościelne, aby uchronić pieśń od zapomnienia, wydały nakaz odśpiewywania jej co niedzielę przy grobie św. Wojciech i zwyczaj ten przetrwał do dziś.
`Bogurodzica” jest wierszem zdaniowo-rymowym. Pierwsza jej zwrotka jest skierowana do Matki Boskiej, druga do Chrystusa. Jest ona ciągiem próśb modlitewnych: do Matki Boskiej, aby pośredniczyła u swego syna-Chrystusa a Syna Bożego o wysłuchanie modlitwy, o dobrobyt w życiu ziemskim i wieczne życie po śmierci. Zwraca uwagę symboliczna liczba 4, do której często nawiązywali ludzie średniowiecza, którą współtworzą w utworze święte osoby: Matka Boska, Chrystus, Bóg i Jan Chrzciciel.
W „Bogurodzicy” zauważamy wiele historycznych form gramatycznych, archaizmów składniowych, leksykalnych i fonetycznych:
w funkcji wołacza występują mianowniki - Bogurodzica, zamiast Bogurodzico!
Stare formy trybu rozkazującego: zyszczy!, spuści!, pozyskaj, ześlij!
Wyrazy, w których nie nastąpił jeszcze przegłos polski: zwolena, slawiena zamiast zwolona, sławiona.
Wśród starszych form leksykalnych znajdujemy np.:
wyraz „dziela” zamiast „dla”
„jąż” zamiast „którą”
„jegoż” zamiast „czego, co”
arch. słowotwórcze - zbożny (przedrostek)
arch. składniowe - Bogiem sławiena
fonetyczne - zwolena (brak przegłosu)
słownikowe - bożyc, gospodzina
fleksyjne - zyszczy
tryb rozkazujący - Bogurodzica! wołacz
Rymy w pieśni znajdują się na końcu (nosimy - prosimy), a także wewnątrz wersów, np. (dziela Krzciciela)
Zastosowane są też paralelizmy składniowe oraz paralelny, czyli równoległy, symetryczny, rozkład treści.
Pierwsze dwie strofy utworu składają się z apostrofy + prośby. W pierwszej rozbudowano apostrofę, w drugiej prośbę. Najważniejszym adresatem, do którego lud wznosi prośby jest Chrystus, pośrednikami: Matka Boska i św. Jan Chrzciciel. Lud prosi o „zbożny pobyt” i po żywocie „rajski przebyt”, czyli o dobrobyt za życia ziemskiego i zbawienie w życiu rajskim. Zwraca uwagę kontrastowe zestawienie różnych treści i paralelizm (podobieństwo) konstrukcji wersów. Paralelizm jest charakterystyczną cechą kompozycyjną „Bogurodzicy”. Zauważamy równoległość rozkładu treści (apostrofa-prośba), a także powtarzalność budowy wersów - co dowodzi, że autor wielką wagę przykładał do symetrii tekstu, dbał o kunszt słowa. Utwór jest asylabiczny (różna ilość głosek w wersie), można jednak zauważyć tendencję do sylabizmu. Rymy zew. I wew., a także refren Kyrieleison decyduje o wysokim poziomie dźwiękowej kompozycji utworu. Autor zestawia antytezy: Bogurodzica-dziewica, ziemski pobyt-rajski przebyt.
Inne ważne zabytki piśmiennictwa polskiego:
Bulla Gnieźnieńska (XII w) - dokument papieski, został napisany przez Innocentego II do arcybiskupa Gniezna, Jakuba. Zatwierdzała ona posiadłości arcybiskupa gnieźnieńskiego. Napisana po łacinie, zawiera 410 nazw miejscowości i nazw osobowych w języku polskim. Znajdujemy tam:
nazwy od ukształtowania terenu np. Dolisko, Łęczyca
od nazw osobowych, np. Hermanowo - ziemie Hermana
od potomków założycieli - np. Janowice (Janowic - syn Jana)
nazwy osobowe - imiona dwuczłonowe: Bogu-sław
Skróty, zdrobnienia - Sławik
Przezwiska - gęba
Księga Henrykowska (XIII w) - Sredniowieczna kronika klasztoru Cystersów, Który znajdował się w Henrykowie na Dolnym Śląsku. W tekście łacińskim pojawia się zdanie polskie: „Daj ać ja pobrusze, a ty poczywaj”. Oprócz tego były nazwy osobowe i miejscowe.
Kazania Świętokrzyskie (pocz. XIV w) zostały odnalezione w 1890r w oprawie łacińskiego rękopisu teologicznego przez Aleksandra Brukhera. Są to fragmenty pięciu kazań. Szóste zachowało się w całości. Pirwszy zabytek napisany w całości po polsku.
Kazania Gnieźnieńskie (pocz. XV w). 103 kazania łacińskie i 10 polskich. Kazania długie, rozwlekłe, przystosowane do prostego odbiorcy.
Psałterz Floriański (XIV - XV w) - trójjęzyczny zbiór psalmów (pol., łac., niem.)
Psałterz Puławski (XV - XVI w) - Psalmu w polskim języku. Po raz pierwszy zostały przedstawione graficznie głoski ę, ą, y.
Biblia królowej Zofii (Biblia Szaroszpatacka), jest to pierwsze tłumaczenie Biblii na język polski, dokonane na polecenie Władysława Jagiełły dla jego ostatniej żony - Zofii Holszańskiej.
Najdawniejsze zabytki, w których pojawiają się pojedyncze słowa w polskim języku, to:
Geograf Bawarski - dzieło, które zawiera opis średniowiecznej Europy, pochodzi z XI w. Znajdują się tam nazwy polskie, takie jak: Opolanie, Dziadoszanie.
Dagome Judex - Dokument, w którym Mieszko I oddaje panstwo polskie pod opiekę papieża (990 r). Nazwy polskie: Kraków, Odra.
Kronika Thietmara - opisane walki polsko-niemieckie. Nazwy polskie, np. Dziadoszycy.
Inne zabytki, już w całości napisane w polskim języku, to np. „O zachowaniu się przy stole” - Słoty, „Satyra na leniwych chłopów', „Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”, „Legenda o św. Aleksym”, „Żale Matki Boskiej pod krzyżem”. Przykłady historiografii, to: „Kronika Polska” - Gal Anonim, „Kronika Polska” - Wincenty Kadłubek, „Kronika” - Janko z Czarnkowa.