Odpowiedzialność za długi małżonka
Przepisy prawa polskiego co do zasady nakazują obciążenie długami te osoby, które je spowodowały. Od tej ogólnej zasady istnieje jednak kilka wyjątków, kiedy to z mocy prawa inne osoby również mogą być pociągnięte do odpowiedzialności cywilnej. Jedną z kategorii takich osób jest małżonek dłużnika. Istnieją jednak możliwości zabezpieczenia się przed takim zagrożeniem.
Odpowiedzialność za zobowiązania współmałżonka, w szczególności, jeżeli chodzi o zakres tej odpowiedzialności, uzależniona jest od wielu czynników, m.in. od panującego między małżonkami ustroju majątkowego, źródła zobowiązania, czy nawet daty powstania zobowiązania.
W pierwszej kolejności za godne omówienia uznać należy zasady dotyczące majątków osób pozostających w związku z małżeńskim.
Wspólność ustawowa
Z chwilą zawarcia małżeństwa, między małżonkami powstaje tzw. ustawowa wspólność majątkowa, która-co do zasady-obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania zarówno przez oboje z małżonków, jak i przez jednego z nich. Pozostałe składniki majątkowe są traktowane jako elementy majątków osobistych każdego z małżonków.
Należy jednak mieć na uwadze, że i od tej opisanej wyżej zasady istnieją wyjątki, np. przedmioty nabyte w czasie małżeństwa w drodze spadku (lub darowizny) stanowią majątek osobisty spadkobiercy (obdarowanego), chyba że spadkodawca (darczyńca) inaczej postanowił
Ustroje umowne
Polskie prawo dopuszcza jednak możliwość modyfikowania ustroju majątkowego panującego między małżonkami. Można tego dokonać poprzez zawarcie przez współmałżonków małżeńskiej umowy majątkowej (tzw. intercyzy), nawet jeszcze przed zawarciem małżeństwa. Umowa taka dla swej ważności musi być zawarta w formie aktu notarialnego (maksymalna wysokość taksy notarialnej 400 zł netto). Podlega ona także podatkowi od czynności cywilnoprawnej (stawka podatku 38 zł).
W drodze intercyzy można:
-ograniczyć lub rozszerzyć wspólność ustawową,
-ustanowić rozdzielność majątkową,
-ustanowić rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków.
Ustrój przymusowy
Istnieje również możliwość powstania rozdzielności majątkowej nie w drodze umowy miedzy małżonkami, ale wskutek bądź to orzeczenia sądu bądź jakiegoś zdarzenia prawnego.
Sądowe zniesienie małżeńskiej wspólności majątkowej może nastąpić z ważnych powodów (dopuszczalne jest orzeczenie zniesienia z datą wsteczną, tj. wcześniejszą niż data prawomocności orzeczenia). Taka możliwość zwykle wykorzystywana w sytuacjach zagrożenia odpowiedzialnością za publicznoprawne długi współmałżonka, z którym nie ma się kontaktu.
Zniesienie wspólności następuje również, np. w przypadku ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków, a także w przypadku orzeczenia przez sąd separacji.
Ponadto, należy rozróżnić tzw. należności publicznoprawne (podatki, składki ZUS, cła, itp.) od innych należności. Do tych pierwszych znajdują zastosowanie przepisy Ordynacji podatkowej, natomiast do drugich- ogólne zasady określone w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.
Należności publicznoprawne
Zgodnie z art. 26 Ordynacji podatkowej, za podatki całym swoim majątkiem odpowiada podatnik. Jeżeli podatnik pozostaje w związku małżeńskim, to odpowiedzialność obejmuje zarówno jego majątek osobisty, jak i majątek wspólny podatnika i jego małżonka (art. 29 § 1 Ordynacji podatkowej). Zatem, bezwzględnej ochronie zawsze podlega osobisty majątek współmałżonka podatnika.
Sposobem na uniknięcie zagrożenia dla majątku wspólnego jest takie ukształtowanie ustroju majątkowego między małżonkami, żeby odpowiedzialność podatkowa nie obejmowała składników tego majątku. Należy jednak pamiętać, że np. umowne wyłączenie ustania wspólności majątkowej nie chroni przed zobowiązaniami podatkowymi powstałymi przed datą zawarcia umowy.
Należności prywatne
Nieco odmienne zasady obowiązują długi nie mające charakteru publicznoprawnego. W takim przypadku, ewentualna odpowiedzialność majątkowa małżonka dłużnika jest uzależniona od spełnienia pewnych warunków.
Przyjmując, że między małżonkami istnieje wspólność majątkowa, wskazać należy, że jeżeli oboje małżonkowie zaciągnęli zobowiązanie (np. oboje byli pożyczkobiorcami), to wierzyciel może domagać się zaspokojenia zarówno z ich majątku wspólnego, jak i z majątku osobistego każdego z małżonków.
Jeżeli jednak czynność będąca źródłem długu została dokonana tylko przez jednego z małżonków, ale za zgodą drugiego z nich, wierzyciel może dochodzić swoich praw nie tylko z majątku osobistego z małżonka dokonującego czynności, lecz także z majątku wspólnego obojga małżonków.
Natomiast, jeżeli czynność została dokonana przez jednego ze współmałżonków, bez zgody drugiego z nich, to wierzyciel może windykować jedynie z majątku osobistego dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych z innej działalności zarobkowej, a jeżeli wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, także z przedmiotów wchodzących w skład przedsiębiorstwa (nawet jeżeli stanowią one majątek wspólny małżonków). Takie rozwiązanie ma służyć ochronie -prywatnego (tj. nie służącego prowadzeniu działalności gospodarczej) majątku, który w większości przypadków jest przeznaczony do codziennej egzystencji rodziny (w tym małżonka) przedsiębiorcy.
Należy zaznaczyć, że powyżej opisane zasady odpowiedzialności dotyczą należności powstałych począwszy od dnia 20 stycznia 2005 r., kiedy to znowelizowano odpowiednie przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Przed tą datą obowiązywały inne reguły odpowiedzialności za długi małżonka. W szczególności majątek wspólny nie podlegał ochronie przed roszczeniami wierzycieli, chyba że czynność będąca źródłem zobowiązania została zawarta z przekroczeniem uprawnień do zarządzania majątkiem wspólnym.