Odpowiedzialność za długi spadkowe
Artykuł omawia kwestie związane z odpowiedzialnością spadkobiercy za długi spadkodawcy. W jego treści przybliżono warunki, zakres oraz podmioty objęte tą odpowiedzialnością.
Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe regulują przepisy Tytułu VII, Księgi IV Kodeksu Cywilnego (K.c.), czyli ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.).
Zgodnie z przepisem art. 924 K.c.: „spadek (rozumiany jako suma praw i obowiązków zmarłego) otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy”, a „spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku” (art. 925 K.c.) Tak więc, formalnie, już z chwilą śmierci spadkodawcy wszelkie przysługujące mu prawa i obowiązki majątkowe przechodzą na jednego lub kilku spadkobierców. W praktyce dalsze przepisy Kodeksu cywilnego wprowadzają wyjątki od tej zasady.
Zobowiązania zmarłego obejmowane są zbiorczym określeniem „długów spadkowych”. Odpowiedzialność spadkobiercy za te długi nie zawsze wygląda tak, jak odpowiedzialność spadkodawcy. Jej zakres zmienia się bowiem w czasie.
Stąd problematykę odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe rozpatrywać należy odrębnie w odniesieniu do następujących okresów czasu:
od dnia otwarcia spadku (tj. chwili śmierci spadkodawcy) do chwili przyjęcia lub odrzucenia spadku,
od dnia przyjęcia spadku do chwili dokonania tzw. działu spadku,
od dnia następującego po dniu działu spadku.
Spadkobierca, jak wskazano wyżej, formalnie nabywa spadek z chwilą jego otwarcia, czyli z chwilą śmierci spadkodawcy. Nabycie to nie ma jednak charakteru ostatecznego, gdyż spadkobierca może przecież spadek odrzucić (art. 1012 K.c.). Dlatego też, do chwili przyjęcia spadku, spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku (art. 1030 K.c.). Majątek osobisty spadkobiercy pozostaje w tym czasie niedostępny dla wierzycieli spadkodawcy. Warto w tym miejscu przypomnieć, że przyjęcie spadku następuje wskutek wyraźnego oświadczenia spadkobiercy, złożonego przed sądem, notariuszem lub milcząco, wobec braku oświadczenia spadkobiercy o odrzuceniu spadku, z upływem 6 miesięcy od chwili śmierci spadkodawcy.
Od chwili przyjęcia spadku do chwili działu spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe z całego swego majątku (również osobistego, zgromadzonego przed nabyciem spadku, wcześniej niedostępnego dla wierzycieli spadkodawcy).
Zgodnie z przepisami prawa spadkowego, przyjęcie spadku, wedle wyboru spadkobiercy, może przybrać formę prostego przyjęcia spadku (bez zastrzeżeń) oraz przyjęcia spadku z tzw. dobrodziejstwem inwentarza. Rozróżnienie to jest istotne, albowiem w razie prostego przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe z całego swojego majątku, bez ograniczenia. W razie zaś przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza – spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe z całego swojego majątku jednak z ograniczeniem do wartości ustalonego w inwentarzu (sporządzonego przez komornika) stanu czynnego spadku tj. sumy jego aktywów. Powyższe ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy odpada, jeżeli podstępnie nie podał on do inwentarza przedmiotów należących do spadku albo podał do inwentarza nieistniejące długi (art. 1031 K.c.).
Począwszy od chwili przyjęcia spadku, do chwili dokonania działu spadku, odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe ma nadto charakter solidarny. Oznacza to, że wierzyciel, wedle swego wyboru, może żądać całości lub części należnego mu świadczenia od wszystkich spadkobierców łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek ze spadkobierców zwalnia pozostałych. Jeżeli jednak jeden ze spadkobierców spełnił świadczenie, może on żądać zwrotu od pozostałych spadkobierców w częściach, które odpowiadają wielkości ich udziałów (art. 366 K.c.).
Należy wspomnieć jeszcze w tym miejscu o pewnej szczególnej regulacji dotyczącej zakresu odpowiedzialności spadkobierców, którzy przyjęli spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Otóż, zgodnie z przepisem art. 1032 K.c., spadkobierca taki, jeżeli spłacił niektóre długi spadkowe, nie wiedząc o istnieniu innych, ponosi odpowiedzialność za niespłacone długi tylko do wysokości różnicy między wartością ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku, a wartością świadczeń dotychczas spełnionych na zaspokojenie długów. Z drugiej jednak strony, jeżeli spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, spłacił niektóre długi spadkowe i wyczerpał kwotę ograniczającą jego odpowiedzialność, wiedząc o istnieniu innych długów, ponosi odpowiedzialność za pominięte świadomie długi ponad wartość stanu czynnego spadku. Jego odpowiedzialność nie staje się jednak nieograniczona. Zgodnie z brzmieniem przepisu art. 1032 § 2 K.c. spadkobierca taki odpowiada tylko do takiej wysokości, w jakiej byłby obowiązany je zaspokoić, gdyby spłacał należycie wszystkie długi spadkowe.
Od chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe w stosunku do wielkości udziałów przypadających im w spadku ustalonych w umowie działowej albo w orzeczeniu sądu (art. 1034 § 2 K.c.).
Jedynie w uzupełnieniu omówionej w artykule materii należy wskazać, że – niezależnie od sposobu przyjęcia spadku – odpowiedzialność spadkobiercy z tytułu zapisów (tj. obowiązków nałożonych na spadkobiercę przez spadkodawcę, a polegających na spełnieniu określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby np. zapłaty pewnej sumy pieniężnej) i poleceń (tj. nałożonych na spadkobiercę przez spadkodawcę obowiązków określonego działania lub zaniechania np. opieki nad grobem) ogranicza się zawsze tylko do wartości stanu czynnego spadku (art. 1033 K.c.).