Kształtowanie się postaw obronnych
A/ Postawa obronna w literaturze naukowej.
Istnieje wiele różnorodnych definicji, próbujących określić czym jest „postawa”.
Pojęcie to jest stosowane w wielu dziedzinach nauki, między innymi w pedagogice, socjologii i psychologii.
S. Nowak podaje następującą definicję postawy: „Postawą pewnego człowieka wobec pewnego przedmiotu jest ogół względnie trwałych dyspozycji do oceniania tego przedmiotu i emocjonalnego nań reagowania oraz ewentualnie towarzyszących tym emocjonalno - oceniającym dyspozycjom względnie trwałych przekonań o naturze i właściwościach tego przedmiotu i względnie trwałych dyspozycji do zachowania się wobec tego przedmiotu”.
Z przytoczonej definicji wynika, iż postawa musi mieć zawsze swój obiekt. Obiektem postawy może być wszystko: człowiek, fakty, sytuacje, wytwory materialne, idee, sytuacje i postacie fikcyjne. Zgodnie z definicją S. Nowaka w strukturze postawy wyróżnić można trzy składniki:
- emocjonalno - oceniający,
- poznawczy,
- behawioralny (inaczej wykonawczy).
Autor zaznacza, że składnik emocjonalno-oceniający jest podstawowy - bez niego postawa nie może istnieć, bo jeżeli postawa jest wyrazem ustosunkowania się do określonego obiektu czy przedmiotu, to musi zawierać ładunek emocjonalno-oceniający. J. Reykowski utożsamia postawy ze stałym stosunkiem do otoczenia. Stosunek ów zachodzi wtedy, gdy dotyczy klas przedmiotów, instytucji, idei, wartości. Ludzkie postawy można rozpatrywać jako strukturę elementów podmiotowych i przedmiotowych. Przedmiotem postaw może być to, co istnieje obiektywnie lub nieobiektywnie dla ludzi, co ma dla nich zasadnicze znaczenie w zaspokajaniu ich elementarnych potrzeb, a przez to nabrało określonego znaczenia i wartości.
Przedmiotem może być stosunek do innych osób, grup społecznych. Cechy tych postaw mogą wywoływać uczucia dodatnie lub ujemne. Przedmiotem postaw jest również fakt, że człowiek jest związany z otaczającą go rzeczywistością. Elementy tej rzeczywistości wzajemnie się determinują. Wielu autorów definiując pojęcie „postawa” jako jej element zasadniczy akcentuje stan gotowości. E. Hilgard przez postawę rozumie najczęściej pozytywne lub negatywne ustosunkowanie się jednostki do pewnego przedmiotu, jak również gotowość do reagowania w pewien z góry ustalony sposób.
Postawy można także ujmować w kategoriach cech, do których zwykle zalicza się treść przedmiotową, zakres, kierunek, siłę, złożoność i trwałość postawy. Właściwa charakterystyka owych cech pozwala nie tylko na dokładne określenie samego pojęcia, ale także nadaje mu określony sens praktyczny i funkcjonalny:
1. Treść przedmiotowa postawy. Wyodrębnia się w niej elementy społeczne i rzeczowe. Elementy społeczne wyrażają stosunek podmiotu do ludzi. Obejmuje on stosunek do samego siebie, do innych osób i większych zbiorowości oraz do instytucji zbiorowych, rodziny, Kościoła, służby wojskowej, zakładu pracy, wykonywanego zawodu. Elementy rzeczowe treści postawy odnoszą się natomiast do przedmiotów i środowiska fizycznego.
2. Zakres postawy. W zależności od liczby przedmiotów wyróżnia się postawy cząstkowe, wiążące się z jednym przedmiotem (np. stosunek do wychowawcy) i ogólne dotyczące więcej niż jednego przedmiotu (np. stosunek do Ojczyzny, zakładu pracy obronności).
3. Kierunek postawy. Postawa może być społecznie pożądana lub niepożądana, a także obojętna, radykalna lub umiarkowana. Różnią się one i można je lokalizować w różnych miejscach skali o dwóch kierunkach („+” lub „-”), której punktem środkowym jest „0”.
4. Siła postawy. W procesie wychowawczym ma się do czynienia z pewną zgodnością kierunku postawy i jej siły, choć bywa ona czasami pozorna. Nie należy więc stawiać znaku równości między kierunkiem a siłą postawy.
5. Złożoność postawy. Każda z cech może zawierać w różnym stopniu wymienione uprzednio komponenty. Na przykład składnik poznawczy może być słabszy niż składnik uczuciowy. To samo dotyczy komponentu dążeniowego (działania). Postawa złożona (syndrom) jest najczęściej określana przez występowanie trzech zasadniczych elementów, które w dużej mierze przesądzają o jej zawartości.
6. Trwałość postawy. Na przykład brak stałości w postępowaniu lub postępowanie gwałtowne, to stany które określa się jako brak postawy, działanie w afekcie, chwilowe uniesienie. Możemy zatem mówić o postępowaniach trwałych i nietrwałych.
Ogólnie ujmując, postawami nazywa się sposoby zachowania się wobec przedmiotów, osób i sytuacji.
Dla potrzeb pracy niezbędne jest także wyjaśnienie takich pojęć jak postawa obronna i obronność.
Przechodząc do określenia pojęcia postawa obronna należy nadmienić, że jest ona uszczegółowieniem postawy patriotycznej, którą J.Bogusz i Z. Kosyrz definiują jako „wartość trwałą, zawierającą określone treści społeczne, polityczne i moralne, a jednocześnie mocno osadzoną w przeszłości, w tradycji narodowej, która stanowi jedno z ważnych źródeł jego siły motywacyjnej, zespalającej dążenia i wysiłki całego narodu wokół spraw decydujących o rozwoju i przyszłości kraju. Postawa obronna jest natomiast w stosunku do postawy patriotyczno-obronnej jej rodzajem podrzędnym . Korzystając z definicji Z. Kosyrza i W. Magonia można przyjąć, że postawa obronna to „względnie trwała gotowość do działania na rzecz obronności kraju, jego niepodległości i osiągnięć. W postawie tej zawarte są komponenty: poznawczy, uczuciowo-motywacyjny, czynnościowy. W skład komponentu poznawczego wchodzą odpowiednie wiadomości dotyczące podmiotu lub przedmiotu postawy, przekonania, przypuszczenia. W stosunku do postawy patriotyczno-obronnej komponent poznawczy dotyczy wiedzy o przeszłości historycznej, teraźniejszości i przyszłości kraju. Komponent uczuciowo-motywacyjny to przede wszystkim uczucia wyższe i moralne, intelektualne, estetyczne czy religijne, a także takie jak radość, czułość, zachwyt, szacunek, współczucie, niechęć, obrzydzenie itp. W stosunku do postawy patriotyczno-obronnej określa on ekspresywny stosunek do Ojczyzny i jej potrzeb obronnych. Komponent czynnościowy (behawioralny), to zarówno reakcje mimiczne, pantomimiczne, wokalne, werbalne jak i działania. W stosunku do postawy patriotyczno-obronnej komponent czynnościowy składa się z nawyków i umiejętności służących obronie oraz rozwojowi kraju.
Należałoby także nadmienić, że postawy wobec obronności kraju stanowią część ogólnomniejszej klasy postaw patriotycznych i obronnych.
Według J.Bogusza i Z.Kosyrza można wyróżnić następujące postawy patriotyczno-obronne:
a) postawa wyrażająca stosunek do bezpieczeństwa Ojczyzny jak:
- zaangażowanie
- patriotyzm
b) postawa społecznej dyscypliny i gospodarności złożona z postaw szczegółowych:
- postawa poszanowania społecznej własności,
- postawa ochrony dóbr, zwłaszcza w okresie działań militarnych,
- postawa podporządkowania się jednostki generalnym celom działania militarnego,
- postawa dokładnego wypełniania zadań militarnych przez jednostkę,
c) postawa odwagi i dzielności życiowej,
d) postawa wobec społecznych rodowodów odwagi i bohaterstwa.
Klasyfikacja ta może być przedmiotem analiz i dyskusji. Trzeba jednak podkreślić, że cytowani autorzy słusznie ukazali szeroką złożoność ogólnej postawy obronnej. Z przedstawionego ujęcia wynika, że „postawy obronne” mają pewną specyficzną właściwość i jak każde inne postawy odnoszą się do przedmiotu zewnętrznego, ale w tym przypadku istnieje ścisłe powiązanie z samowiedzą i że postawy te uwypuklają czynnik podmiotowy.
B/ Proces kształtowania postaw obronnych.
Okres przemian systemowych, z którym Polacy mają do czynienia przez ostatnie lata, uwidocznił też inny problem, którego poruszenie wydaje się celowe. Dotyczy on kształcenia obywatelskiego. M. Lipowski twierdzi, że kształcenie obywatelskie to „zorganizowane działanie mające na celu zaproponowanie jednostce modelu postępowania w stosunku do społeczeństwa tworzącego nowoczesne państwo o ściśle określonych ponadnarodowych wartościach, wynikających z najgłębszego humanizmu. Jest to więc proces nauczania, uczenia się praw obowiązków jednostki wobec danego społeczeństwa i odwrotnie, z odrzuceniem tego wszystkiego co może być wmontowane aktualnie w dany system państwowy, a co jest w sprzeczności z uniwersalnie pojmowaną wolnością i godnością ludzką.”
Wychodząc z założenia, iż „postawa obywatelska oznacza znajomość instytucji państwa demokratycznego” należy pamiętać, że demokracja zakłada pluralizm poglądów, a także możliwość wpływania obywatela na życie publiczne. Warto zatem przytoczyć kilka rozwiązań i rozstrzygnięć, które mogą być przydatne w kształtowaniu postaw obywatelskich:
konsekwentność i funkcjonalność działania
ukształtowana filozofia władzy
utylitarność nauki i techniki
wartościowanie pracy ludzkiej wedle ukształtowanego historycznie standardu solidności, co w skrócie oznacza godziwą zapłatę za dobrze wykonaną pracę oraz rzeczywistą, a nie pozorną społeczną aprobatę dla wiedzy i umiejętności.
Jest to kilka przykładów, które mogą być przydatne w polskiej edukacji obywatelskiej, nie wyczerpują one jednak całego zagadnienia.
Przedmiotem postawy wobec obronności kraju są m.in. czynniki (w ujęciu ogólnym) związane z udziałem w różnych formach działalności obronnej. Postawę ogólną rozpatruje się w dwóch aspektach: związaną z płaszczyzną społecznego wezwania i związaną z osobistą skalą odczuwania. Postawa szczegółowa jest to postawa składająca się z postaw cząstkowych odnoszących się do wybranych dziedzin wobec obronności kraju.
W przypadku np. środowiska młodzieży szkolnej będą to następujące dziedziny oraz postawy wobec nich:
postawa wobec służby wojskowej
postawa wobec służby w oddziale służby cywilnej
postawa wobec dalszego umacniania obronności
postawa wobec szkolenia młodzieży z p.o. na specjalnych obozach.
Jak już wcześniej wspomniano, wśród postaw społecznych można wyróżnić patriotyzm, którego nieodłącznym elementem jest postawa wobec obronności kraju.
Korzystając z pojęcia postawy definiowanej przez T. Tomaszewskiego można przypuszczać, że struktura postawy wobec obronności kraju będzie kształtowana poprzez:
przyswajanie wiedzy o danym przedmiocie; młodzież aby mogła działać z pobudek patriotycznych, musi umieć rozróżniać i oceniać sytuacje związane z obronnością, powinna dysponować określonym systemem przekonań wyznaczających ich aktywność obronną np. przekonań o potrzebie istnienia armii, czy jest ona niezbędna, czy jest gwarantem spokojnego bytu obywateli.
sposób oceny i stosunek uczuciowy do sprawy obronności, czy problemy obronności są oceniane pozytywnie, czy cieszą się zainteresowaniem społeczeństwa,
to co zdolna jest w tej sprawie zrobić, czy chętnie służyłaby w armii lub jednostkach obrony cywilnej, traktując tę służbę jako element podwyższający obronność kraju, czy zdolna jest do poświęceń w obronie ojczyzny.
Kształtowanie postaw obronnych może odbywać się świadomie lub spontanicznie. Do czynników spontanicznego tworzenia się postaw zaliczyć można różnego rodzaju kręgi środowiskowe i tzw. sytuacje życiowe. Może to być zarówno środowisko „okoliczne” jak również „osobiste” - domowe, rodzinne.
Rodzina stanowi bardzo ważne ogniwo w systemie wychowania. Tu bowiem dziecko poznaje świat, uczy się mowy ojczystej, kształtuje swój stosunek do najbliższych i szerszego środowiska. Udział środowiska rodzinnego w kształtowaniu postaw obronnych nie zawsze powoduje uzyskanie natychmiastowych efektów, ponieważ nie zawsze odbywa się w jednakowym tempie i nie zawsze musi odnosić się do takich wartości jak ojczyzna, naród czy obronność. Oprócz środowiska najbliższego - rodziny istotną rolę mogą odgrywać tradycje, zwyczaje, obyczaje, kultywowane w miejscowościach w jakich młodzież żyje i wychowuje się.
Ważnym czynnikiem kształtowania postaw społecznych, a tym samym i obronnych, jest system informacyjny. Jego rola ciągle wzrasta, nie zawsze jednak w kierunku pożądanym przez wychowawców.
Istotną rolę odgrywają kontakty z kulturą, z tradycjami narodowymi (krajoznawstwo, uczestnictwo w obozach młodzieżowych, kultywowanie pamięci o wydarzeniach historycznych i militarnych). Mówiąc o kształtowaniu postaw obronnych nie można uwzględnić wyłącznie rezultatów świadomych zabiegów pedagogicznych, realizowanych przez rodziców, szkołę, zakład pracy, organizacje społeczne, ale należy również brać pod uwagę niezliczone bodźce wychowawcze płynące z tego co zwykle nazywa się klimatem społecznym, kulturą narodową, zdolnością do myślenia kategoriami państwa, narodu. Należy też dodać, że jednym z ważnych problemów w kształtowaniu postaw obronnych jest integracja szkolenia (kształcenia) i wychowania. Chodzi o to, by w procesie kształtowania postaw obronnych wiązano umiejętności z kształtowaniem walorów moralno-bojowych, hartowaniu ducha i rozwijaniu postaw patriotycznych.
Celowym dla potrzeb tej pracy wydaje się także ukazanie działalności, którą w dobie dzisiejszej prowadzą zakłady pracy w celu kształtowania postaw obronnych swoich pracowników. Do poczynań tych można zaliczyć:
prowadzenie systematycznych szkoleń z zakresu bhp i ochrony p.poż,
propagowanie przepisów i zasad bhp i ochrony p.poż,
omawianie z pracownikami spraw związanych z zagrożeniami występującymi na terenie zakładu na odprawach i zebraniach,
prowadzenie ćwiczeń zgrywających dla jednostek ratowniczych na terenie zakładu,
systematyczne zapoznawanie pracowników z planami obrony zakładu,
analiza występujących zagrożeń na terenie zakładu i zapoznawanie pracowników ze sposobami postępowania w przypadku powstania takowych zagrożeń.
Omówione w tym podrozdziale zagadnienia nie wyczerpują całego problemu związanego z kształtowaniem postaw obronnych.
S.Nowak, Pojęcia postawy w teoriach i stosowanych badaniach społecznych, Warszawa 1973 s.23
H Misiewicz, Rola rodziny w kształtowaniu postaw. Warszawa 1996r. s.64
J.Reykowski, Osobowość jako centralny system regulacji i integracji czynności, w:Psychologia, red. Tomaszewski, Warszawa 1977r. s. 762-763
R.Parzęcki, Psychologiczne aspekty kształtowania postaw wychowania patriotycznego. Toruń 1982r. s.64
E.Hilgard, Wprowadzenie do psychologii, Warszawa, 1967r.
W.Karwowski w: Zeszyty naukowe WSP w Bydgoszczy Studia Nauk Społecznych Zeszyt Nr 11 Bydgoszcz 1994r. s.65
J.Bogusz Z.Kosyrz Kształtowanie postaw patriotycznych młodzieży Warszawa 1979 s.29
Z.Kosyrz, W.Miegoń, Wychowanie wojskowe, Warszawa, 1988r. s.108
Tamże s.109
J.Bogusz, Z.Kosyrz, op.cit. Kształtowanie … s.41
J.Ignatiuk, Psychospołeczne uwarunkowania postaw żołnierzy wobec obronności kraju, Bydgoszcz, 1984r. s.7
Tamże s.16
Tamże s.26
R.Rodziewicz, Niektóre problemy zagrożenia środowiska naturalnego w Polsce Szczecin 1989r. s.63
Tamże s.7
T.Tomaszewski, J.Reykowski, M.Matuszewski, Psychologia jako nauka o człowieku, Warszawa, 1967r. s.321
J.Bogusz, Z.Kosyrz, op.cit. Kształtowanie… s.50
Tamże, s.51
Tamże, s.52
Tamże s.53
M.Lipowski Edukacja obywatelska społeczeństwa dla cywilizacji humanistyczno technicznej w: O nowy system wychowania obywatelskiego, Warszawa 1993r. s.23
Z.Kosyrz Kultura polityczna młodzieży Warszawa 1987 s.85
M.Lipowski op.cit. Edukacja… s.19