SŁOWNICZEK METEOROLOGICZNY
ADIABATA (gr. adiábatos - nie do przebycia) - krzywa na diagramie adiabatycznym przedstawiająca związek pomiędzy dwoma charakterystykami stanu powietrza w procesie adiabatycznym, najczęściej między ciśnieniem a temperaturą. Wyróżnia się adiabatę suchą i wilgotną.
ADWEKCJA (łac. avectio - przywóz, dostawa) - przenoszenie powietrza w kierunku poziomym wraz z jego właściwościami, takimi jak: ciepło, wilgotność, wirowość, pęd, w wyniku czego powstają różne zjawiska meteorologiczne.
AEROZOL ATMOSFERYCZNY - substancje znajdujące się w atmosferze w stanie zawieszonym, takie jak: kropelki wody, kryształki lodu, pyły pochodzenia mineralnego i organicznego, popiół wulkaniczny, dym.
AKTYNOMETRYCZNY (gr. aktinos - promień) - dotyczący badania i pomiarów promieniowania słonecznego, ziemskiego i promieniowania atmosfery.
ALBEDO - zdolność odbijania promieniowania słonecznego przez różne powierzchnie, stosunek natężenia promieniowania odbitego od danej powierzchni do natężenia promieniowania, które do niej dochodzi.
ANEMOMETRYCZNY (gr. ánemos - wiatr) - dotyczący badania i pomiarów wiatru.
ATMOSFERA (gr.atmos - para, opar, wyziew + sphiara - sfera, kula) - gazowa powłoka Ziemi złożona z mieszaniny gazów czyli powietrza. Ich ciężar właściwy jest różny, ale nie mogą się one ułożyć warstwami według tego ciężaru, gdyż nie pozwala na to nieustanny pionowy i poziomy ruch powietrza, powodujący mieszanie się gazów.
BORA - silny i porywisty zimny wiatr spadający z niewysokiego pasma gór lub płaskowyżu graniczącego z ciepłym morzem. Powoduje znaczne ochłodzenie, gdyż opadające powietrze mimo adiabatycznego ogrzania jest zdecydowanie chłodniejsze od powietrza zalegającego nad morzem.
BRUZDA OBNIŻONEGO CIŚNIENIA - obszar obniżonego ciśnienia między dwoma układami o ciśnieniu wyższym. Przebieg izobar na mapie synoptycznej jest prawie równoległy do osi bruzdy.
BRYZA - okresowy wiatr lokalny wynikający z różnicy temperatury i ciśnienia atmosferycznego sąsiadujących dwóch ośrodków, np. wody i lądu. Powoduje cyrkulację o dobowym okresie zmiany.
CENTRA DZIAŁANIA ATMOSFERY - obszary wysokiego i niskiego ciśnienia na kuli ziemskiej, odznaczające się mniej więcej stałym położeniem, utrzymujące się przez dłuższe okresy (rok, pół roku) oraz decydujące o rozkładzie przeważających kierunków wiatru w systemie ogólnej cyrkulacji atmosfery.
CIAŁO DOSKONALE CZARNE - ciało idealne (fikcyjne), pochłaniające całkowicie padające nań promieniowanie bez względu na długość i kierunek fali oraz emitujące maksymalną ilość promieniowania w danej temperaturze.
CIEPŁO UTAJONE - ciepło wydzielane lub pochłaniane podczas przejścia substancji z jednej fazy skupienia do drugiej w stałej temperaturze.
CIEPŁO WŁAŚCIWE - ilość ciepła potrzebna do zmiany temperatury substancji o 1 K.
CIEPŁY WYCINEK NIŻU - obszar niżu zawarty między frontem ciepłym a frontem chłodnym, zwykle w kształcie trójkąta o wierzchołku skierowanym ku centrum układu. W miarę starzenia się niżu wycinek ciepły się kurczy.
CYKLOGENEZA - proces tworzenia się niżów barycznych.
CYKLOLIZA - proces zanikania niżów barycznych.
CYRKULACJA - to, co dotyczy krążenia powietrza.
CZYNNIKI POGODOTWÓRCZE, KLIMATOTWÓRCZE - uwarunkowania geograficzne decydujące o cechach pogody i klimatu na danym obszarze, takie jak: szerokość geograficzna, wysokość npm., rozkład lądów i mórz - prądy morskie - odległość od mórz, rzeźba terenu i jego ekspozycja powierzchni, rodzaj pokrycia powierzchni, oraz działalność ludzka.
DIAGRAM AEROLOGICZNY - wykres z naniesionymi rodzinami adiabat suchych i wilgotnych oraz krzywymi stosunku zmieszania. Wyniki pomiarów radiosondażowych naniesione na diagram umożliwiają otrzymanie krzywej stratyfikacji. Porównanie jej przebiegu z przebiegiem adiabat pozwala określić typ równowagi atmosfery.
DYWERGENCJA (łac. dis- roz- i vergo - skłaniam się) - rozbieżność lub rozszerzanie się pola wektora wiatru albo rozchodzenie się linii prądów powietrznych, inaczej dyfluencja, przeciwieństwo konwergencji - zbieżności.
EFEKT CIEPLARNIANY - efekt polegający na utrzymywaniu temperatury Ziemi na poziomie wyższym niż wynika to z bilansu promieniowania bez obecności atmosfery. Jest skutkiem słabego pochłaniania przez składniki atmosfery krótkofalowego promieniowania słonecznego, które ogrzewa powierzchnię globu, natomiast silnego pochłaniania długofalowego promieniowania cieplnego Ziemi przez parę wodną, dwutlenek węgla, metan i inne gazy zwane → gazami cieplarnianymi. Przy braku atmosfery średnia temperatura Ziemi wynosiłaby -23°C, a nie +15. W ostatnich latach termin ten stał się skrótem pojęciowym, określającym wzrost średniej temperatury na Ziemi („globalne ocieplenie”), spowodowanym zwiększoną emisją dwutlenku węgla przez człowieka.
EKSTYNKCJA (gr. extinctio - wygaśnięcie) - osłabienie wiązki promieni słonecznych przy jej przechodzeniu przez atmosferę ziemską.
ELEMENTY POGODY (składniki) - zespół charakterystyk opisujących fizyczny stan atmosfery, z których najważniejsze to: temperatura, opady, kierunek i prędkość wiatru, ciśnienie, wilgotność, zachmurzenie i in.
EWAPOROMETRIA - ( łac. evaporatio - parowanie, vapor - para wodna) to, co dotyczy pomiarów parowania i ich metodyki.
FEN - silny, porywisty, ciepły i suchy wiatr wiejący z gór. Powstaje gdy na drodze prądu powietrznego znajduje się przeszkoda orograficzna, powodująca zasysanie powietrza na zawietrzną jej stronę. Zmiany fizycznych cech powietrza są spowodowane adiabatycznym ogrzewaniem się powietrza przy ruchu zstępującym.
FRONTOGENEZA - proces tworzenia się frontów atmosferycznych.
FRONTOLIZA - proces zanikania frontów atmosferycznych.
GAZY CIEPLARNIANE (szklarniowe) - substancje gazowe w atmosferze, pochłaniające długofalowe promieniowanie Ziemi, skutkiem czego odgrywają ogromną rolę w efekcie cieplarnianym. Są to para wodna, dwutlenek węgla, ozon, podtlenek azotu, metan i freony.
GRADIENT - wielkość wektorowa określająca kierunek, w którym zachodzi największa zmiana danej funkcji skalarnej (np. temperatury, ciśnienia). Długość wektora to szybkość funkcji w danym kierunku. U nas: zmiana wielkości danego parametru na jednostkę odległości lub zmiana odległości powodująca zmianę danego parametru o jednostkę.
INWERSJA (łac. inversio - odwrócenie, zamiana) - inna niż normalnie obserwowana zmiana wartości danego elementu meteorologicznego ze wzrostem wysokości, np. termiczna (wzrost temperatury z wysokością), opadowa i in.
IZOTERMIA - stan, w którym nie obserwuje się żadnych zmian temperatury w rozkładzie pionowym czy poziomym.
JĄDRO KONDENSACJI (podobnie zamarzania, sublimacji) - zawieszona w powietrzu mała cząsteczka lub jon, na którym zachodzi przejście pary wodnej w fazę ciekłą lub stałą. Są to zawiesiny gazowe (np. trójtlenek siarki), płynne (roztwór soli morskiej), lub stałe (pyły, dymy).
KLIMAT (gr. klima - skłon, nachylenie) - całokształt stanów pogody właściwych dla danego miejsca i przeciętny przebieg roczny rytmu ich zmian w dłuższym okresie czasu.
KLIN WYŻOWY - peryferyjna część wyżu o wydłużonym kształcie. Na mapach synoptycznych układ izobar podobny do litery U.
KOMÓRKA CYRKULACYJA - zamknięty obszar wymiany powietrza w systemie ogólnej cyrkulacji atmosfery, komórka Hadleya, Ferrela i biegunowa. Można również mówić o komórkach cyrkulacyjnych w mniejszej skali.
KONWEKCJA - ruchy pionowe w atmosferze wywołane siłami wyporu (k. swobodna, będąca efektem ogrzewania od podłoża) lub siłami dynamicznymi (k. wymuszona przez przeszkodę orograficzną). Niekiedy mówi się o k. komórkowej - wznoszeniu się powietrza w komórkach cyrkulacyjnych.
KONWERGENCJA (łac. convergo - skłaniam się ku czemuś) - zbieżność lub zwężanie się pola wektora wiatru albo schodzenie się linii prądów powietrznych, dywergencja ze znakiem ujemnym (div v < 0).
KRZYWA STRATYFIKACJI - obraz faktycznego rozkładu temperatury powietrza w zależności od ciśnienia lub wysokości, jako krzywa wykreślona na diagramie aerologicznym na podstawie danych radiosondażowych. Inaczej krzywa stanu.
MASA POWIETRZA - wielka objętościowo masa powietrza, wycinek troposfery odznaczający się jednorodnymi właściwościami wskutek tworzenia się nad jednorodną powierzchnią i w jednorodnych warunkach. Poziome rozmiary dochodzą do kilku tysięcy km, a pionowe do kilku km. Właściwości masy powietrza określają w znacznej mierze typ pogody nad zajmowanym przez nią obszarem. Granicę pomiędzy masami powietrza stanowią fronty.
NEFOLOGICZNY (gr. néphos - chmura) - dotyczący chmur i zachmurzenia.
NIŻ BARYCZNY (CYKLON) - układ baryczny na mapie synoptycznej o izobarach kołowych, zwykle zamkniętych, gdzie ciśnienie spada ku środkowi układu.
OBSZAR ŹRÓDŁOWY MASY POWIETRZA - miejsce powstawania masy powietrza, przeważnie obszar jednorodny pod względem rodzaju powierzchni czynnej - powietrze nabiera wtedy cech termiczno-wilgotnościowych typowych dla tego obszaru. Wskutek cyrkulacji atmosfery masy z obszarów źródłowych przemieszczają się na wielkie odległości powodując zmiany pogody.
OGÓLNA CYRKULACJA ATMOAFERY - system makroskalowych prądów powietrznych w skali całej planety, półkuli lub kontynentu, której głównym elementem składowym jest strefowa, południkowa i pionowa wymiana powietrza, związana z przemieszczaniem się energii i wilgoci w atmosferze ziemskiej. Główną przyczyną wywołującą prądy powietrzne jest nierównomierny dopływ energii słonecznej do różnych stref geograficznych i wynikające stąd różnice ciśnienia, a zwłaszcza rozmieszczenie układów barycznych sterujących, tj. centrów działania atmosfery.
OKLUZJA (łac. occlusio - zamknięcie) - proces łączenia się frontów atmosferycznych, w wyniku którego tworzy się front zokludowany.
OKTANT - ósma część nieba, miara wielkości zachmurzenia. Zachmurzenie pełne to 8 oktantów.
OROGRAFICZNY (gr. óros - góra) - odnoszący się do obszarów, warunków, procesów itp., jakie panują w górach.
PARA WODNA NASYCONA - para, która w danej temperaturze ma największą gęstość i ciśnienie.
PAROWANIE CAŁKOWITE (ewapotranspiracja) - parowanie fizyczne + transpiracja. Może być potencjalne i rzeczywiste.
PAROWANIE FIZYCZNE - parowanie z powierzchni wody i gruntu.
PAROWANIE POTENCJALNE - parowanie maksymalne możliwe w danych warunkach, nie ograniczone zasobami wilgoci.
POGODA - całokształt zjawisk uwarunkowany fizycznym stanem atmosfery występujących w danym momencie nad danym obszarem. Opisują go elementy pogody.
POJEMNOŚĆ CIEPLNA - zdolność substancji (powietrza, gruntu, wody) do magazynowania energii cieplnej, będąca iloczynem gęstości i ciepła właściwego [J/m3*K].
POWIERZCHNIA CZYNNA - powierzchnia na którą pada promieniowanie słoneczne i gdzie zachodzi przemiana energii promieniowania w energię cieplną, np. powierzchnia gruntu, koron drzew, lustro wody, dachy domów itp.
POWIERZCHNIA IZOBARYCZNA - powierzchnia o jednakowej wartości ciśnienia w atmosferze. Opis ukształtowania ten powierzchni nosi nazwę topografii barycznej.
PROCES ADIABATYCZNY - proces termodynamiczny w atmosferze przebiegający bez wymiany ciepła z otoczeniem.
PROCESY (pogodotwórcze, klimatotwórcze) wzajemnie ze sobą powiązane procesy obiegu ciepła, obiegu wilgoci oraz cyrkulacja atmosferyczna.
PRZEWODNICTWO CIEPLNE - zdolność przenikania ciepła w obrębie danej substancji (powietrza, gruntu, wody) i odnosi się do czasu, w jakim ciepło się rozchodzi. Dla gleby można mówić o procesie przepływu ciepła między warstwami o różnej temperaturze.
RADIACJA - (gr. radius - promień) - wysłanie energii w postaci strumieni cząstek lub fal elektromagnetycznych, inaczej promieniowanie.
RÓŻA WIATRÓW - schemat przedstawiający obraz kierunków według stron świata wraz z symbolami, a także wykres kołowy przedstawiający rozkład częstości lub prędkości wiatru dla poszczególnych kierunków.
RUCH LAMINARNY POWIETRZA - ruch w którym wszystkie cząstki przemieszczają się z jednakową prędkością i w jednym kierunku.
SIŁA CORIOLISA - dodatkowa siła bezwładności w układzie obracającym się wraz z Ziemią, powodując odchylanie toru poruszającej się cząstki od kierunku pierwotnego na półkuli północnej w prawo, na południowej - w lewo.
SIODŁO BARYCZNE - obszar pomiędzy dwoma układami wysokiego i dwoma układami niskiego ciśnienia położonymi naprzeciw siebie. Izobary na mapie synoptycznej mają w polu deformacyjnym kształt hiperboli z widoczną osią ściskania (na linii Wyż-Wyż) i osią rozciągania (na linii Niż-Niż).
STAŁA SŁONECZNA - ilość energii promieniowania słonecznego dochodzącego na powierzchnię prostopadłą do padania promieni, na granicy atmosfery ziemskiej.
STOPIEŃ BARYCZNY - wysokość na jaką należy się wznieść, aby ciśnienie atmosferyczne zmniejszyło się o 1 hPa.
STRATYFIKACJA (gr. stratum - posłanie, warstwa) - pionowy rozkład temperatury w swobodnej atmosferze lub w warstwie granicznej.
TEMPERATURA WIRTUALNA (Tv) - temperatura, jaką miałoby powietrze suche, gdyby jego gęstość równała się gęstości aktualnego wilgotnego powietrza o temperaturze T, ciśnieniu p i prężności pary wodnej e. Tv jest zawsze nieco wyższa od T wilgotnego powietrza.
TRANSFORMACJA MASY POWIETRZNEJ - stopniowa zmiana właściwości masy powietrznej podczas jej przemieszczania się nad różnym podłożem i polega głównie na przemianie cech termiczno-wilgotnościowych i stanu równowagi.
TRANSPIRACJA - parowanie z powierzchni roślin.
TURBULENCJA (łac. turbulentia - zamieszanie, zamęt) - nieuporządkowany, chaotyczny przepływ powietrza o zmiennej prędkości i kierunku. Wywołuje powstanie licznych zawirowań i ruchów zarówno poziomych jak i pionowych, powodujących przenoszenie pędu, ciepła i materii. Może występować w różnej skali, najsilniejsza w pobliżu powierzchni Ziemi. Skomplikowany charakter tych ruchów w atmosferze powoduje, że mogą być one opisane wyłącznie za pomocą metod statystycznych.
USŁONECZNIENIE - czas trwania dopływu bezpośredniego promieniowania słonecznego do powierzchni Ziemi.
USŁONECZNIENIE POTENCJALNE - maksymalny możliwy czas trwania dopływu bezpośredniego promieniowania słonecznego do powierzchni Ziemi, zależny tylko od długości dnia.
USŁONECZNIENIE RZECZYWISTE - suma godzin słonecznych, czyli faktyczny czas trwania dopływu bezpośredniego promieniowania słonecznego do powierzchni Ziemi, zależny od długości dnia i wielkości zachmurzenia ogólnego nieba.
USŁONECZNIENIE WZGLĘDNE - stosunek usłonecznienia rzeczywistego do możliwego, eliminujący wpływ różnej długości dnia w ciągu roku na różnych szerokościach geograficznych.
WAŁ PODWYŻSZONEGO CIŚNIENIA - obszar podwyższonego ciśnienia między dwoma układami o ciśnieniu niższym. Przebieg izobar na mapie synoptycznej jest prawie równoległy do osi wału.
WARSTWA GRANICZNA ATMOSFERY - warstwa w której zachodzą procesy wymiany i oddziaływania z podłożem. Jej grubość wynosi 2-3km, w zależności od rodzaju podłoża, pory doby, prędkości wiatru i innych czynników.
WARSTWA PRZYZIEMNA - najniższa część warstwy granicznej, od powierzchni ziemi do 50-100m, gdzie występują wielokrotnie większe gradienty temperatury, wiatru i wilgotności niż w wyższych warstwach.
WARSTWA TARCIOWA -dolna część warstwy granicznej atmosfery, w której zaznacza się oddziaływanie siły tarcia wywołanej nierównościami podłoża. Niekiedy jest synonimem całej Granicznej Warstwy Atmosfery (warstwy nad powierzchnią czynną, gdzie istotne są dynamiczne i cieplne oddziaływania tej powierzchni o grubości 300-2000m, zależnie od pory doby, prędkości wiatru, szorstkości podłoża i pionowej stratyfikacji powietrza).
WIATR - ruch powietrza wywołany siłą gradientu ciśnienia, podlegający sile Coriolisa, odśrodkowej i tarcia. Zwykle tym terminem określa się tylko składową poziomą tego ruchu.
WIATR SŁONECZNY - strumień materii wypływający w sposób ciągły z korony słonecznej w przestrzeń międzyplanetarną. Powoduje zakłócenia pola magnetycznego np. przy występowaniu zorzy polarnej.
WODNOŚĆ CHMURY to zawartość wody w chmurze w stanie ciekłym lub stałym.
WSPÓŁCZYNNIK PRZEWODNICTWA CIEPLNEGO - ilość ciepła jak przechodzi w jednostce czasu przez jednostkę powierzchni przy jednostkowym gradiencie temperatury.
WSPÓŁCZYNNIK PRZEZROCZYSTOŚCI ATMOSFERY - stosunek natężenia promieniowania słonecznego do stałej słonecznej, informujący jak część „stałej słonecznej” dochodzi do powierzchni Ziemi, gdy promienie słoneczne padają na nią pionowo.
WYŻ BARYCZNY (ANTYCYKLON) - układ baryczny na mapie synoptycznej o izobarach kołowych, zwykle zamkniętych, gdzie ciśnienie rośnie ku środkowi układu.
ZATOKA NIŻOWA - peryferyjna część niżu o wydłużonym kształcie. Na mapach synoptycznych układ izobar podobny do litery U lub V.
→