Dr Joanna Witkowska

Zakład Psychologii Rodziny i Rozwoju Człowieka

Instytut Psychologii UŁ

PSYCHOLOGIA ROZWOJU CZŁOWIEKA W CYKLU ŻYCIA

Wykłady dla studentów Pedagogiki, studia zaoczne, semestr letni 2008/09

30 godzin wykładów

sobota 11.00. - 14.15.

Forma oceny: egzamin pisemny

(Obowiązuje materiał wykładów oraz literatura według podanych zagadnień)

Podręcznik:

Harwas-Napierała, B., Trempała, J. (2001). Psychologia rozwoju człowieka. Tom 2. Charakterystyka okresów życia człowieka. W-wa, PWN.

DYŻURY:

wtorek 10.00 - 12.00, p. 205B

Instytut Psychologii, ul Smugowa 10/12

PROBLEMATYKA PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

Zmiany, jakim podlega psychika człowieka przez całe życie.

Sfery rozwoju

• biologiczna - rozwój fizyczny,

• społeczna - rozwój umiejętności społecznych,

• psychiczna - rozwój poznawczy i emocjonalny

Okresy rozwoju

• okres prenatalny

• dzieciństwo (niemowlęcy, poniemowlęcy, przedszkolny, młodszy szkolny)

• dorastanie

• dorosłość (wczesna, średnia, późna)

STADIA ROZWOJU W OKRESIE PRENATALNYM

ZAPŁODNIENIE

• Plemnik łączy się z komórką jajową, tworząc pojedynczą komórkę, zwaną zygotą.

• Unikalne wyposażenie genetyczne nowego organizmu zostaje zdeterminowane.

OKRES ZYGOTY
(od zapłodnienia pierwsze 2 tygodnie)

• Przemieszczanie się zygoty jajowodem do macicy.

• Proces zagnieżdżania zygoty w macicy.

• Szybkie podziały zapłodnionej komórki.

• Różnicowanie się komórek zygoty
  (z masy wewnętrznej powstanie embrion; z masy zewnętrznej - struktury podtrzymujące embrion).

OKRES EMBRIONALNY
(od 3. do 8. tygodnia)

• Dalsze różnicowanie się komórek.

• Powstają struktury podtrzymujące: worek owodniowy, łożysko, pępowina.

• Organogeneza - powstają zawiązki wszystkich głównych struktur organizmu (skóry, receptorów zmysłów, mięśni, układu nerwowego, układu krążenia, narządów wewnętrznych).

• W końcu 3. tygodnia zaczyna bić serce.

• Kształt zakrzywiony, duża głowa, wyraźnie ludzka twarz.

• Zaczynają kształtować się kończyny, palce u rąk.

OKRES PŁODOWY
(od 9. do 38. tygodnia)

• Dalszy rozwój już wytworzonych narządów i struktur.

• Przyrost rozmiarów i wagi.

NARODZINY

CZYNNIKI ZAGRAŻAJĄCE PRAWIDŁOWEMU ROZWOJOWI
W OKRESIE PRENATALNYM

1. CZYNNIKI GENETYCZNE

• dziedziczenie genów wywołujących określone choroby - choroby dziedziczne (np.: fenyloketonuria, dystrofia mięśniowa)

• anomalie chromosomowe - brak lub nadmiar pewnych chromosomów
  w wyniku błędnego podziału komórek płciowych (np.: zespół Downa)

2. CZYNNIKI POZAGENETYCZNE - TERATOGENY

Wpływ teratogenów na rozwój zależy od momentu ich działania.

• choroby matki, szczególnie wirusowe
  (np.: różyczka, świnka, ospa wietrzna, AIDS) oraz przewlekłe (np.: cukrzyca)

• alkohol, papierosy, narkotyki

• leki terapeutyczne
  (np.: hormonalne, uspokajające, nasenne, antybiotyki, aspiryna w dużych dawkach)

• nieprawidłowa dieta matki

• wiek matki (i ojca?)

• zagrożenia środowiskowe
  (np.: ołów, rtęć, promieniowanie rtg)

• stres matki

ROZWÓJ ZMYSŁÓW W OKRESIE PRENATALNYM.

ŚWIAT SPOSTRZEŻEŃ NOWORODKA.

1. ZMYSŁ DOTYKU

Rozwój:

• 7. tydzień - skóra w okolicy warg staje się wrażliwa na dotyk

• 3. miesiąc - powierzchnia ciała wrażliwa na dotyk zwiększa się
  (wg praw rozwoju: cefalokaudalnego i proksymodystalnego)

• 4. miesiąc - cała powierzchnia ciała jest wrażliwa na dotyk
  (wyjątek: mniejsza wrażliwość dotykowa czubka i boków głowy)

Bodźce: nacisk wód płodowych, dotykanie ścian macicy, łożyska, pępowiny,

dotykanie siebie, ssanie kciuka

Reakcje: ruchowe

Znaczenie wrażliwości dotykowej noworodka

• podstawa dla rozwoju odruchu poszukiwania i ssania (odruchy przystosowawcze)

• odczuwanie bólu, doświadczanie niewygody i przyjemności

• kształtowanie przywiązania (bliskiej więzi emocjonalnej z opiekunem)
  
  H. F. Harlow:

- eksperymenty z młodymi małpkami (rezusami)

- zjawisko „pocieszenia przez dotyk”

2. ZMYSŁ RÓWNOWAGI

Rozwój:

• od 4. miesiąca - ćwiczenie zmysłu równowagi poprzez balansowanie w macicy

• od 6. miesiąca - naprzemienne zharmonizowanie ruchów matki i dziecka

• pod koniec 6. miesiąca - dojrzałość zmysłu równowagi

Bodźce:

• aktywność ruchowa matki,

• oddech matki,

• własna aktywność ruchowa

Wrażliwość zmysłu równowagi noworodka

• reakcja na zmianę położenia ciała,

• pobudzenie lub uspokojenie w zależności od pozycji ciała,

• kołysanie osłabia stres, rozluźnia mięśnie, uspokaja.

3. ZMYSŁ WĘCHU

Wrażliwość zmysłu węchu noworodka

• zdolność rozróżniania zapachów,

• preferencje zapachowe,

• reakcje na zapachy: mimiczne i ruchowe,

• rozpoznawanie matki po zapachu.

4. ZMYSŁ SMAKU

Rozwój:

• w 8. tygodniu powstają kubki smakowe

• w 12. tygodniu dziecko zaczyna połykać wody płodowe i odbierać ich smak

• od 5. miesiąca intensywność ruchów połykania wód płodowych zależy m.in. od ich smaku

Wrażliwość zmysłu smaku noworodka

• zdolność rozróżniania smaków

• preferencja smaku słodkiego

5. ZMYSŁ SŁUCHU

Rozwój:

• od 4.-5. miesiąca dziecko reaguje na silne dźwięki

• rozwój wrażliwości na dźwięki o słabszym natężeniu

Bodźce:

• dźwięki zewnętrzne,

• dźwięki z organizmu matki,

Reakcje:

• zwiększenie aktywności,

• przyśpieszenie rytmu serca,

• obudzenie,

• niepokój ruchowy

• przystosowywanie się do bodźców,

• zapamiętywanie bodźców

Wrażliwość słuchowa noworodka:

• różnicowanie i preferencja dźwięków mowy ludzkiej,

• rozpoznawanie głosu matki

5. ZMYSŁ WZROKU

Rozwój:

• od 5. miesiąca dziecko reaguje na nagłą i intensywną zmianę oświetlenia,

• w 6. miesiącu otwiera się szpara powiekowa wyraźniejsze reakcje na światło

Bodźce:

• półmrok w środowisku wewnątrzmacicznym,

• zmiany w natężeniu oświetlenia z zewnątrz

Reakcje:

• zmiana pozycji ciała, odwrócenie głowy,

• przyśpieszenie rytmu serca,

• wzmożona aktywność ruchowa

Wrażliwość wzrokowa noworodka:

• preferencja umiarkowanego światła,

• zdolność do skupienia wzroku na danym obiekcie i do wodzenia wzrokiem za przedmiotem,

• preferencja obserwacji ruchu,

• preferowanie patrzenia na twarz ludzką

ROZWÓJ RUCHOWY W OKRESIE NIEMOWLĘCYM

ODRUCHY NOWORODKA

Odruch - automatyczna, stereotypowa reakcja na specyficzny bodziec.

Niektóre odruchy występują przez całe życie, np.: odruch połykania, odruch mrugania, odruch źrenicowy, odruch cofania, odruch kolanowy.

Odruchy charakterystyczne dla noworodka, zanikające w 1. roku życia:

• odruch ssania

• odruch poszukiwawczy

• odruch chwytny

• odruch Babińskiego

• odruch Moro (odruch obejmowania)

• odruch chodu automatycznego

• odruch toniczno-szyjny

• odruch pływania

ROZWÓJ POSTAWY I LOKOMOCJI W OKRESIE NIEMOWLĘCYM

Prawo rozwoju cefalokaudalnego:

Rozwój zdolności kontrolowania różnych części ciała przebiega w kierunku:
od głowy do nóg.

Etapy rozwoju postawy i lokomocji

• pozycja płodowa

• z pozycji na brzuchu lub na plecach odwraca głowę

• z pozycji na brzuchu unosi głowę

• z pozycji na brzuchu unosi głowę, ramiona, klatkę piersiową, podpiera się rękoma

• przekręca się z brzucha na plecy i odwrotnie

• pełza na brzuchu

• siada samodzielnie

• raczkuje

• podnosi się i chodzi z pomocą

• chodzi samodzielnie

ROZWÓJ CHWYTU W OKRESIE NIEMOWLĘCYM

Prawo rozwoju proksymodystalnego:

Rozwój zdolności kontrolowania różnych części ciała przebiega w kierunku:
od tułowia na zewnątrz (od pionowej osi ciała ku obwodowi).

Etapy rozwoju chwytu

• odruch chwytny

• zanikanie odruchu chwytnego

• wyciąga obie ręce w stronę przedmiotu

• wyciąga jedną rękę, chwyta całą dłonią z wyłączeniem kciuka, nie potrafi utrzymać dwóch przedmiotów dwiema rękami jednocześnie

• chwyt nożycowy - przywodzi kciuk do pozostałych palców, potrafi trzymać po jednym przedmiocie w każdej ręce, przekłada przedmioty z ręki do ręki

• chwyt pęsetkowy - przeciwstawia kciuk i palec wskazujący, chwyta opuszkami palców, chwyta precyzyjnie

ROZWÓJ MOWY

1. Okres przedsłowny

• krzyk

• gestykulacja

• niewerbalna ekspresja emocji

• gruchanie /głużenie/

• gaworzenie

gaworzenie samonaśladowcze /echolalia/,
dryfowanie gaworzenia,
znaczenie gaworzenia w rozwoju mowy

2. Okres mowy właściwej

• od gaworzenia do pierwszych słów

• holofraza
  Połączenie wyrazu z gestem sprawia, że funkcjonalnie słowo jest zdaniem.

• zdania dwuwyrazowe

Nadal zależność znaczenia od kontekstu

• szyk psychologiczny

• eksplozja gramatyki

hiperpoprawność, tworzenie form przez analogię

• neologizmy

Jak stymulować rozwój mowy dziecka?

• mówić do dziecka

dużo, często, od zawsze, „kąpiel słowna”

• mówić poprawnie

prawidłowa artykulacja, duży zasób słów

• zapewnić kontakt dziecka z dorosłymi

(lub ze starszymi dziećmi, które mówią już w pełni poprawnie)

• słuchać wypowiedzi dziecka

zachęcać do odpowiedzi,

powtarzać to, co powiedziało dziecko,

okazywać radość z kontaktu werbalnego

• czytać dziecku

(zwłaszcza czytanie dialogowe)

• wielokrotnie nazywać przedmioty

(powtarzanie - potrzebne, by zapamiętać)

• motywować do kontaktu werbalnego

czasem udawać, że się nie rozumie, co dziecko wyraża niewerbalnie (dotyczy dzieci starszych z opóźnionym rozwojem mowy)

• ewentualnie ćwiczenia logopedyczne

---