Odpowiedzialność osób zobowiązanych do nadzoru
Uwagi wstępne
Odpowiedzialność sprawującego nadzór.
Odpowiedzialność sprawcy
Ad 1. Uwagi wstępne
Odpowiedzialność osób zobowiązanych do nadzoru regulowana jest w Kodeksie Cywilnym, artykułem 427, o brzmieniu:
„Kto z mocy ustawy lub umowy jest zobowiązany do nadzoru nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można, ten obowiązany jest do naprawienia szkody wyrządzonej przez tę osobę, chyba że uczynił zadość obowiązkowi nadzoru albo że szkoda byłaby powstała także przy starannym wykonywaniu nadzoru. Przepis ten stosuje się również do osób wykonywających bez obowiązku ustawowego ani umownego stałą pieczę nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można.”
Istotą w/w odpowiedzialności jest odpowiedzialność sprawującego nadzór za własny czyn - najczęściej zaniechanie (tzw. wina w nadzorze), związane z obowiązkiem nadzoru, który to czyn ma wpływ na czyn cudzy - zachowanie podopiecznego, powodujące bezpośrednio szkodę, zatem sprawujący nadzór jest również odpowiedzialny za czyn cudzy.
Odnośnie odpowiedzialności w ogóle, warto wspomnieć, iż jest ona regulowana art. 415 KC, o brzmieniu:
„Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.”
Z art. 415 KC możemy wnioskować, iż przesłankami powstania odpowiedzialności (ex delictio) są:
szkoda,
zdarzenie, z którym ustawa łączy obowiązek odszkodowawczy,
związek przyczynowy pomiędzy dwoma w/w przesłankami.
W przypadku odpowiedzialności, regulowanej art. 427 KC, poszkodowany musi udowodnić, iż czyn zabroniony spełnia przesłanki zarówno z art. 415 KC, jak i udowodnić winę w nadzorze (culpa in custodiendo), a także związek przyczynowy między winą w nadzorze a obowiązkiem naprawienia szkody - co zwykle jest bardzo trudne do zrealizowania w praktyce.
Pełny zbiór przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej osoby sprawującej nadzór zawiera się bezpośrednio w treści art. 427 KC i są to:
wyrządzenie szkody przez osobę, której winy z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można,
wyrządzenie szkody przez zachowanie o charakterze bezprawnym,
obowiązek sprawowania nadzoru nad sprawcą szkody, wynikający z ustawy, umowy (nawet jednorazowej, np. z sąsiadką) lub faktycznego sprawowania stałej pieczy (nacisk zwykle kładzie się jednak na faktyczne sprawowanie pieczy, zatem możliwa jest odpowiedzialność solidarna)
możliwość postawienia osobie zobowiązanej do nadzoru zarzutu winy w nadzorze,
zajście związku przyczynowego między nienależytym wykonywaniem nadzoru a wyrządzeniem szkody.
Wyjątkiem jest sytuacja, w której można przypisać podopiecznemu winę. Wówczas, na mocy art. 415 KC, odpowiedzialność ponieść mogą zarówno opiekun jak i podopieczny. Opiekun, zgodnie z art. 427 KC oraz art. 441 KC, staje się ewentualnym współsprawcą odpowiedzialnym solidarnie, za tzw. winę w nadzorze (jeśli udowodniona), natomiast podopieczny za czyn własny, jeśli można mu przypisać winę.
Przykład: W wyniku winy (ojca) w nadzorze, szesnastoletni, w pełni poczytalny syn, z winy własnej wyrządza komuś szkodę.
Możliwa jest również sytuacja, w której mimo, iż sprawcy nie można przypisać winy, w związku z wiekiem lub stanem psychicznym, będzie on odpowiadał osobiście wobec poszkodowanego, a sytuację tą reguluje art. 428 KC, w brzmieniu:
„Gdy sprawca z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego nie jest odpowiedzialny za szkodę, a brak jest osób zobowiązanych do nadzoru albo gdy nie można od nich uzyskać naprawienia szkody, poszkodowany może żądać całkowitego lub częściowego naprawienia szkody od samego sprawcy, jeżeli z okoliczności, a zwłaszcza z porównania stanu majątkowego poszkodowanego i sprawcy, wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego.”
Ad. 2 Odpowiedzialność sprawującego nadzór
Podstawą odpowiedzialności sprawującego nadzór, jest niemożność przypisania winy podopiecznemu, wobec którego nadzorujący jest zobowiązany sprawować nadzór. Przesłankami wyłączającymi winę sprawcy są:
- na mocy art. 425 KC - stan psychiczny lub cielesny (stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli),
- na mocy art. 426 KC - wiek ( poniżej trzynastu lat; brak rozeznania małoletniego powyżej trzynastu lat - wolniejszy rozwój uniemożliwiający postawienie zarzutu winy),
- na mocy art. 120 KP - stosunek pracy (w przypadku szkody wyrządzonej osobie trzeciej przez pracownika, wyłącznie odpowiedzialnym jest pracodawca).
Przykład: 1. Obowiązek sprawowania pieczy dla: rodziców (art. 92 i nast. KRO), opiekunów (art. 145 i nast. KRO), nauczycieli (również w zw. z zasadami doświadczenia życiowego), lekarzy, personelu pomocniczego w zakładzie dla psychicznie chorych, pracowników domów wychowawczych oraz poprawczych. 2. Obowiązek sprawowania pieczy dla opiekunek - na podstawie umowy. 3. Obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej przez pracownika osobie trzeciej przez pracodawcę.
Istotną przesłanką, wyłączającą odpowiedzialność osoby zobowiązanej do nadzoru jest wyłączenie bezprawności czynu niedozwolonego, kiedy np. podopieczny działa w obronie koniecznej, w stanie wyższej konieczności lub w innej sytuacji, wykluczającej jej działania za bezprawne.
Przykład: art. 156 § 2 KK w zw. z art. 25 § 1 KK.
Kolejną przesłanką, wyłączającą odpowiedzialność osoby zobowiązanej do nadzoru jest stosunek między podopiecznym a osobą zobowiązaną do nadzoru. Należy jednak zaznaczyć, iż osoba zobowiązana do nadzoru może odpowiadać za szkodę wyrządzoną samemu sobie (culpa in custodiendo) oraz, że odpowiada za szkodę wyrządzoną osobie trzeciej, pozostającej pod jej nadzorem.
Przykład: 1. Chory psychicznie rani pielęgniarza. 2. Chory psychicznie rani innego chorego psychicznie. 3. Ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich, mające wpływ na ograniczenie zarówno władzy jak i odpowiedzialności - analiza sytuacji in concreto.
Oprócz przesłanek wyłączających odpowiedzialność osoby zobowiązanej do nadzoru, warto wspomnieć o domniemaniach prawnych, ułatwiających poszkodowanemu dochodzenie odszkodowania:
domniemanie co do winy w nadzorze (culpa in custodiendo), które może być obalone poprzez wykazanie należytej staranności w wykonywaniu obowiązków. Ważne jest, iż nie wystarczy wykazać niedostosowania społecznego podopiecznego, lecz konkretne zaniedbania osób zobowiązanych do nadzoru, które miały bezpośredni wpływ na powstanie szkody. Z drugiej strony, ciężar dowodu (w wyniku domniemania) spoczywa na zobowiązanym do nadzoru.
domniemanie co do związku przyczynowego między zawinionym zachowaniem się osoby zobowiązanej do nadzoru a szkodą wyrządzoną przez podopiecznego osobie trzeciej, które może być obalone przez wykazanie, iż staranne wykonywanie nadzoru nie miałoby wpływu na powstanie szkody, a zatem niemożliwe jest stwierdzenie związku przyczynowego między szkodą a wykonywanym nadzorem.
Ad.3 Odpowiedzialność sprawcy
W przypadku wyrządzenia szkody przez osobę, która z powodu wieku lub stanu psychicznego bądź cielesnego, nie jest odpowiedzialna za szkodę, a wystąpienie okoliczności, których ocena według zasad współżycia społecznego uzasadnia żądanie poszkodowanego do częściowej lub całkowitej kompensacji szkody przez sprawcę i kiedy dochodzi do:
obalenia domniemania winy w nadzorze lub domniemania związku przyczynowego,
braku możliwości lub znacznego utrudnienia w ściągnięciu wierzytelności od osoby odpowiedzialnej z tytułu winy w nadzorze,
braku osób zobowiązanych do nadzoru,
poszkodowany, może domagać się odszkodowania bezpośrednio od sprawcy.
Art. 428 KC opiera się na zasadzie słuszności, a zatem na odwołaniu się do zasad współżycia społecznego. Niezbędne w tym przypadku jest również wykazanie bezprawności czynu sprawcy przez poszkodowanego, zgodnie z art. 6 KC, a także uwzględnienie stanu majątkowego sprawcy oraz poszkodowanego. Ocena stanu majątkowego uwzględnia stan faktyczny w momencie wyrokowania, a ma ona na celu postępowanie zgodnie z wspomnianymi już zasadami współżycia społecznego.
Bibliografia:
Gniewek, Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2006,
Pietrzykowski, Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, Warszawa 2008,
Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania - część ogólna, Warszawa 2008
Banaszczyk, [w:] Pietrzykowski, KC Komentarz, t. I, Warszawa 2008, s. 1209
Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania - część ogólna, Warszawa 2008, s. 205
W. Dubis, [w:] Gniewek, KC Komentarz, Warszawa 2006, s. 755
Z. Radwański, A. Olejniczak, s.206 i nast.
W. Dubis, s. 767
Z. Radwański, A. Olejniczak, s.206