r. 4 Wola z perspektywy funkcjonalnej: teoria kontroli działania Juliusa Kuhla - Trzópek

4.1 KONTEKST TEORETYCZNY KONCEPCJI

- Tradycyjne ujęcia ludzkiej zdolności do działania celowego odwoływały się na ogół do koncepcji motywacyjnych. Prawdopodobieństwo podjęcia działania było w nich postrzegane jako funkcja wartości danego celu oraz stopnia przekonania o możliwości jego osiągnięcia.

- Koncepcje współczesne koncentrują się na roli wolicjonalnych strategii samoregulacyjnych, które inicjują i podtrzymują działania.

- Teoria Kuhla należy do nurtu psychologii regulacyjnej, uznającej, że zachowanie człowieka nie jest sekwencja izolowanych reakcji na bodźce, ale działaniem ukierunkowanym na realizację określonych celów, ma hierarchiczną strukturę i wiele właściwości całościowych nie dających się wyprowadzić z cech poszczególnych reakcji. Zachowanie rozumie się tu jako realizację wygenerowanego podmiotowo programu, współwarunkowanego przez sytuację.

Kuhl:

- celem jego badań jest ukazanie roli procesów samoregulacji i woli w kierowaniu aktywnością człowieka, dąży on do integracji rożnych poziomów analizy - od neurologicznego do psychologicznego.

- uważa, że klasyczny model motywacyjny „oczekiwanie x wartość” nie wyjaśnia w pełni ukierunkowania zachowania ani braku realizacji lub niskiego poziomu wykonania zamiaru w tych sytuacjach, w których nie występuje deficyt motywacji

- wykazał, że to, czy działanie wybrane jako użyteczne będzie realizowane, zależy od pewnych dodatkowych procesów, które Kuhl wiąże z wolą (czyli kontrolą wolicjonalną, bazująca na częściowo nieintencjonalnych mechanizmach samoregulacyjnych, pośredniczących między powzięciem zamiaru a jego faktycznym wdrożeniem)

4.2. ZAŁOŻENIA TEORII KUHLA

1. Procesy wolicjonalne można zrozumieć tylko przy założeniu istnienia odrębnych umysłowych subsystemów, pozostających ze sobą w interakcjach albo w konflikcie.

- Dzięki takiemu założeniu nie ma paradoksu przypisywania konfliktowych tendencji tej samej osobie w tym samym czasie. Każdy z systemów może mieć odrębne źródła i reguły przetwarzania informacji i podejmowania decyzji, rywalizując z innymi subsystemami o przewagę w kontroli zachowania.

2. Deficyt samoregulacji - odpowiada tradycyjnej „słabości woli”; polega na przedłużającym się konflikcie między intencją, którą podmiot uznaje za najlepszy wybór dla siebie, a emocjonalna preferencją dotyczącą innej atrakcyjnej alternatywy działania. (np. chcę przestać palić, a nie potrafię).

- emocjonalne preferencje i nawyki mają wg Kuhla naturę impulsywną - ich wpływ może być większy niż wyższych procesów poznawczych.

3. Kontrola wolicjonalna (= samoregulacja w szerszym znaczeniu) - działanie pewnej liczby mechanizmów metakontroli, których zadaniem jest rozwiązanie konfliktów między różnymi sybsystemami i poziomami funkcjonowania. Procesy wolicjonalne mogą przebiegać zarówno za pośrednictwem procesów automatycznych, jak i przy udziale opartych na refleksji procesów świadomych; pośredniczą między procesami poznawczymi i motywacyjnymi a zachowaniem. Kontrola wolicjonalna składa się z samoregulacji (węższe znaczenie) i samokontroli.

4.3. POZIOMY KONTROLI DZIAŁANIA

Funkcjonowanie subsystemów związane jest z 4 różnymi poziomami kontroli działania:

1. poziom proceduralny

- łączy ze sobą schematy percepcyjne i motoryczne, zazwyczaj w wyniku ich częstej powtarzalności w przeszłości

- daje możliwość nawykowego radzenia sobie z różnymi zadaniami na bazie uprzednich doświadczeń w podobnych okolicznościach

- funkcjonuje automatycznie, bez odwoływania się do wyższych poziomów poznawczych, ale przez to na tym poziomie organizm nie jest zdolny do planowania ani reorganizacji zasobów dla radzenia sobie z nowymi sytuacjami

- na tym poziomie zachodzi większość procesów biorących udział w ludzkiej aktywności

2. poziom ewaluatywny

- główną rolę odgrywają tu emocje

- funkcją emocji jest wskazanie rozbieżności między zewnętrznymi zdarzeniami a wewnętrznymi potrzebami i standardami organizmu, czyli emocjonalna ocena sytuacji + stanowią one źródło motywacji do zmiany czegoś w aktualnym stanie lub otoczeniu jednostki

- emocje nie prowadzą bezpośrednio do konkretnego zachowania, wpływają za to modulująco na pracę podsystemów

3. poziom reprezentacyjny - na tym poziomie kończy się związek między percepcją a działaniem

- charakteryzuje go zdolność do formowania poznawczych reprezentacji obiektów i zdarzeń i manipulowania nimi

- wymaga pewnej metapoznawczej i metamotywacyjnej wiedzy, która umożliwia zbudowanie modelu własnego funkcjonowania i w efekcie tego formułowanie samoregulacyjnych intencji

- główną funkcją tego poziomu jest symulacja przebiegu możliwych działań i ich konsekwencji, formułowanie dalekosiężnych celów i planów na bazie instrukcji albo samodzielnie wygenerowanych intencji

- zdolności związane z tym poziomem mają związek z rozwojem języka i umiejętności symbolizacyjnych, duże znaczenie dla tego poziomu mają także uwaga skierowana na napływające info i intencja (umysłowa reprezentacja celu i planu jego osiągnięcia), które modulują procesy zachodzące na niższych poziomach.

4. poziom metakontroli

- uruchamiany jest, gdy z jakiegoś względu intencja nie może być zrealizowana

- pełni funkcję pośredniczącą między subsystemami

- podstawowe procesy tego poziomu to planowanie i samoregulacja

planowanie - uruchamiane, gdy poziom proceduralny nie dysponuje odpowiednimi schematami działania do osiągnięcia wypracowanego na poziomie reprezentacyjnym celu i niezbędna jest reorganizacja posiadanych schematów i umiejętności

samoregulacja - służy ułatwieniu wdrożenia postępowania i jego utrzymania, gdy jednostka ma niezbędne umiejętności i info, ale ma problem spowodowany istnieniem silnych, konkurencyjnych w stosunku do celu tendencji do reakcji nawykowej albo preferencji emocjonalnych.

Wyższe poziomy wykorzystywane są, gdy pojawia się konflikt lub trudności sytuacyjne takie jak nowość, nagłość i złożoność zadania.

Wola w tym kontekście rozumiana jest jako zdolność do inicjacji i utrzymania intencji, planów i działań (zwykle w sytuacjach trudnych lub nowych), które nie mają charakteru aktywności zautomatyzowanej.

4.4. MECHANIZMY I FUNKCJE WOLI

Wg Kuhla istnieją 3 grupy okoliczności, z którymi musimy sobie radzić:

1. związane z selekcją - jednoczesne dążenie do wielu celów możliwość realizacji tylko jednego w danym czasie

2. związane z utrzymaniem działania - konsekwentne postępowanie przez dłuższy czas

3. związane ze zdolnością do porzucenia działania - np., gdy postawiony cel okazuje się nierealny

Skuteczna kontrola działania - zachowanie równowagi między tendencją do utrzymania danej aktywności a możliwością jej zmiany w razie potrzeby.

Wola w tym kontekście to zespół funkcji, które pośredniczą w:

- utrzymaniu obranej aktywności mimo pokus lub dystraktorów

- rezygnacji z dotychczasowej intencji, jeśli jest ona nieosiągalna, lub wymagana jest ważna zmiana

Główne sposoby kontroli wolicjonalnej:

1. samokontrola - blokowanie procesów przeciwdziałającym aktualnej intencji

2. samoregulacja (w sensie węższym) - ułatwienie dostępu myślom, emocjom i info zgodnym z obranym działaniem; redukcja konfliktów

W obrębie tych 2 modusów funkcjonowania woli występuje wiele mechanizmów woli, które wpływają na interakcje między różnymi subsystemami. Kuhl wymyslił sobie, że jest ich aż 7:

1. utrzymanie danej intencji działania

2. kontrola uwagi (selekcja danych i oszczędność ich przetwarzania)

3. kontrola działania (i środowiska, by blokować impulsy przeciwstawne wybranemu działaniu)

4. kontrola poziomu pobudzenia

5. kontrola emocjonalna i motywacyjna (np. wzbudzanie/hamowanie określonych emocji, podkreślanie wartości działania i negatywnych konsekwencji braku realizacji zamiaru)

6. kontrola kodowania

7. refleksyjne myślenie i planowanie (metakontrola)

Funkcje woli: inicjatywna, podtrzymująca, kontroli impulsów, kontroli uwagi, aktywacyjna i dwie funkcje pomocnicze: zdolność do utrzymania intencji w świadomości, kontrola emocji i nastroju.

Jak widać funkcje woli wg Kuhla tożsame są z mechanizmami woli (wiec po cholerę to rozróżnienie?!) Kuhl przypuszcza ponadto, że poszczególne funkcje wykonywane są przez określone struktury mózgu. Wspólnym celem mechanizmów i funkcji jest realizacja zamiaru - otrzymują one dane z różnych podsystemów i oddziałują zwrotnie na ich funkcjonowanie, pomagając zredukować trudności.

W pełni rozwinięta wola jest oparta głównie na procesie uczenia się, w trakcie którego znacząca role odgrywają:

- pozytywne przekonania o własnej możliwości sprawowania kontroli

- pozytywne emocje związane z własnym ja

- jasne rozgraniczenie między `ja' i `nie-ja' (zwłaszcza w sferze planów, potrzeb i wartości)

Żeby nie było za prosto: Kuhl zamiennie posługuje się terminami `wola' i `samoregulacja', których znaczenie zmienia się zależnie od przyjmowanego poziomu ogólności…

Zamiar (intencja) - jego prawidłowa reprezentacja zawiera cztery elementy:

1. określenie podmiotu jako sprawcy działania

2. określenie kontekstu (warunków czasowych i przestrzennych)

3. projekt, program działania

4. rodzaj zaangażowania (chcę/muszę/mam zamiar)

Brak któregoś z tych elementów => zamiar zdegenerowany = nie do zrealizowania ze wzgl. na wadliwą konstrukcję

4.5. ORIENTACJA NA STAN I NA DZIAŁANIE - wynik interakcji czynników osobowościowych i sytuacyjnych, zakładane jest istnienie indywidualnej dyspozycji do danej orientacji

To, czy w danej sytuacji podmiot zrealizuje zamiar (intencję), zależy od relacji między trudnością jego realizacji (ilość konkurencyjnych tendencji / zewnętrzny nacisk przeciwny aktualnemu zamiarowi / aktywizowany typ kontroli) a efektywnością procesów samoregulacji.

Orientacja na stan:
Kształtuje się w toku socjalizacji przez: - wzmacnianie nierealistycznych oczekiwań, nadmierne wymagania i krytykę - frustrację potrzeb - nadopiekuńczość	- Inercja utrudniająca realizację zamiaru (np. uporczywe myśli o przeszłości nie związane logicznie z sytuacją) - Tendencja do formułowania zdegenerowanych intencji, opartych na irracjonalnych przekonaniach - Lęk przed porażką aktywizujący ruminacje - Niezdecydowanie i bierność
Charakteryzuje ją „zdegenerowana” wersja faz działania: - zaabsorbowanie (zamiast planowania) - wahanie i niezdecydowanie (zamiast rozpoczęcia działania) - perseweracja lub podatność na dystraktory (zamiast podtrzymywania) - fiksacja na celu (zamiast zdolności do jego plastycznej zmiany)	- Zmniejszone zdolności kontroli wolicjonalnej - Przy tych samych wartościach motywacji i poczucia kontroli osoby zorientowane na stan osiągają niższe wyniki niż zorientowani na działanie - szybciej pojawia się u nich wyuczona bezradność - formułują intencje na podst. oczekiwań i wymagań otoczenia, a nie własnych pragnień
- zdolność do odroczenia gratyfikacji, większa powaga i stosowanie kategorii „ważności” w ocenie własnych doświadczeń i czynów - duża samoświadomość i refleksyjność, które mogą powadzić do utraty poczucia sensu - realizm i większa obiektywność ocen - selektywna pamięć i percepcja, ułatwiające funkcjonowanie	- przemyśliwanie sprzyjać może rozwiązywaniu trudnych kryzysowych sytuacji - pewna ilość zinternalizowanych obcych celów wydaje się niezbędnym warunkiem złożonego rozwoju osobistego, nie można więc ocenić tej orientacji jako zupełnie gorszej

Orientacja na działanie:
- aktywizuje procesy poznawcze i emocjonalne ułatwiające wykonanie postanowienia - wrażliwość na wskazówki kontekstualne	- ułatwianie sobie wyboru poprzez zwiększenie subiektywnej wartości dokonanego wyboru i niższą ocenę odrzuconych alternatyw - dużo większa efektywność realizacji zadań

---