Rolą współczesnego kosmetyku jest nie tylko upiększanie, ale również wzmacnianie skóry i hamowanie procesów jej starzenia. Przeżywające renesans ziołolecznictwo zwróciło uwagę na rośliny, jako bogate źródło związków chemicznych, które mogą odgrywać istotną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu naszej skóry i włosów.
Obecnie coraz częściej rezygnuje się z naturalnych składników pochodzenia zwierzęcego, zastępując je właśnie surowcami roślinnymi. Substancje biologicznie aktywne mogą znajdować się w kwiatach, liściach, kłączach, korzeniach czy owocach, przy czym surowcem farmaceutycznym czy kosmetycznym jest ta część rośliny, w której występuje największe nagromadzenie związków biologicznie czynnych. Działanie surowca zielarskiego zależne jest od współdziałania wszystkich związków w nim obecnych. Oprócz związków podstawowych, decydujących o własnościach danej rośliny, znajdują się w nim także inne substancje, bardzo często wzmacniające ich działanie. Mówimy tu o tak zwanym efekcie synergicznym.
Najogólniej substancje czynne występujące w roślinach można podzielić na dwie grupy:
produkty pierwotnej przemiany materii, niezbędne roślinie jako materiał budulcowy i źródło energii (cukry, kwasy organiczne, tłuszcze, woski, aminokwasy, białka);
produkty wtórnej przemiany materii (sterole, saponiny, substancje gorzkie, żywice, garbniki, alkaloidy, olejki eteryczne).
Surowiec roślinny wykorzystuje się w klasycznych formach leczniczo-kosmetycznych, to jest w postaci olejków, ekstraktów, naparów itp. Szczególną rolę w kosmetyce w ostatnim czasie zyskują ekstrakty roślinne. Można je pozyskiwać z całych roślin lub ich części za pomocą ekstrakcji odpowiednio dobranym rozpuszczalnikiem. Do najczęściej używanych w kosmetyce rozpuszczalników stosowanych do pozyskiwania ekstraktów kosmetycznych należą: alkohol etylowy, glikol propylenowy, oleje roślinne.
Opóźnianie efektów starzenia
Celem stosowania ekstraktów jest podwyższenie wartości funkcjonalnej kosmetyku. Składają się one bowiem z mieszanin różnych substancji, które ze względu na szerokie spektrum działania mogą znaleźć zastosowanie w wielu dziedzinach kosmetyki. Opóźniają procesy starzenia skóry, nawilżają, ściągają i napinają skórę, pochłaniają promieniowanie UV, wybielają i likwidują przebarwienia, łagodzą podrażnienia, stymulują krążenie w naczyniach krwionośnych. Również często stosowane są one w preparatach do pielęgnacji włosów. Preparaty zawierające ekstrakty roślinne dobiera się w zależności od rodzaju cery czy włosów oraz pożądanego efektu kosmetycznego jaki chce się osiągnąć.
Stąd też można podzielić je ze względu na ich podstawowe zastosowanie:
do pielęgnacji skóry: tłustej, suchej, wrażliwej,
do pielęgnacji włosów: tłustych, suchych, z łupieżem,
do past do zębów i wód do jamy ustnej,
do środków do pielęgnacji stóp,
do środków przeciwsłonecznych,
do preparatów kąpielowych,
barwiące.
Ekstrakty roślinne można również podzielić ze względu na główne składniki w nich zawarte. Najczęściej wyróżniamy tu:
flawonoidy (przeciwzapalne, stymulujące naczynia kapilarne),
śluzy (ochronne),
garbniki lub kwas krzemowy(przeciwłojotokowe),
saponiny (emulgujące i czyszczące),
barwniki (do barwienia włosów i rzęs),
związki o działaniu promieniochronnym.
Bardzo szeroko stosowaną w kosmetyce grupę ekstraktów roślinnych stanowią układy o działaniu ściągającym i wzmacniającym skórę. Dzięki obecności garbników, które reagują z białkami zewnętrznych warstw naskórka, zmniejszają one wrażliwość oraz skłonność tkanek do zapaleń, dzięki czemu zwiększa się odporność mechaniczna skóry i śluzówki. Ekstrakty roślinne zawierające garbniki wykazują także działanie antymikrobowe oraz zmniejszają wydzielanie potu. Do grupy roślin zawierających znaczne ilości tych związków zaliczamy: korę i liście oczaru, korę dębu, liście rozmarynu, szałwi, orzecha włoskiego, skrzypu. Ze względu na swoje działanie wykorzystywane są one w środkach przeciwsłonecznych i preparatach posłonecznych, w specyfikach przeciwtrądzikowych, preparatach dezodoryzujących, kosmetykach do pielęgnacji stóp.
Uszczelniają, hamują, chronią przed promieniami
Kolejną istotną grupę powszechnie stosowanych ekstraktów kosmetycznych stanowią preparaty roślinne uszczelniające naczynia, zapobiegające łamliwości kapilar, i pobudzające przepływ krwi. Podstawowymi składnikami ekstraktów roślinnych posiadających te własności są flawonoidy, wśród których najważniejsza substancją czynną jest rutyna. Głównymi przedstawicielami tej grupy są: kasztanowiec, miłorząb, gryka, kwiaty i liście głogu, liście brzozy, kwiaty czarnego bzu. Bardzo ważną grupę ekstraktów, którą stosujemy zarówno do pielęgnacji skóry jak i włosów o tendencji do przetłuszczania się stanowią ekstrakty roślinne hamujące łojotok, do których zaliczamy zawierające siarkę ekstrakty z rukwii i nasturcji. Przeciw łupieżowi i nadmiernemu wydzielaniu łoju często wykorzystywane są ekstrakty z pokrzywy zawierające kwas krzemowy, acetylocholinę i chlorofil. W ostatnich latach obserwuje się zwiększone zainteresowanie naturalnymi środkami promieniochronnymi. Pomiary absorbcji widma promieni UV wykazują, iż wiele ekstraktów roślinnych spełnia warunki stawiane środkom promieniochronnym. Do ekstraktów roślinnych, które nie tylko mogą pełnić funkcję filtrów słonecznych, ale jednocześnie korzystnie działają na skórę możemy zaliczyć między innymi takie jak aloes, dziurawiec rumianek, czy ratanię. Aby ekstrakt roślinny mógł jednak spełniać w preparacie kosmetycznym rolę filtru promieniochronnego musi być wprowadzony do receptury w dość dużym stężeniu, rzędu 10%. Czasami więc proponuje się stosowanie tak zwanych ekstraktów oczyszczonych, zawierających pojedyncze, wyizolowane z ekstraktu związki chemiczne.
Bogactwo minerałów
Zioła zawierają również wiele soli mineralnych i mikroelementów niezbędnych dla dobrej przemiany materii oraz prawidłowego funkcjonowania skóry, włosów i paznokci. Niedobór niektórych z nich może powodować - pomijając ogólne znaczenie zdrowotne - zmiany będące wyraźnym defektem kosmetyczny. Prowadzone badania wykazały, że minerały zawarte w roślinach, dzięki synergistycznemu działaniu substancji im towarzyszących takich jak: flawonoidy, garbniki, czy witaminy, są bardziej skuteczne niż ich odpowiedniki syntetyczne. Na szczególną uwagę zasługują tu związki krzemu, które wywierają korzystny wpływ na ścianki naczyń krwionośnych, zmniejszając ich przepuszczalność przez co działają jak środek przeciwzapalny i przeciwprzesiękowy. Zioła zawierające w składzie krzem stosuje się przy wypadaniu włosów, kruchości paznokci, rozszerzonych naczyniach krwionośnych i włosowatych, w trądziku pospolitym i różowatym, żylakach, łupieżu. Są także cennym składnikiem preparatów ujędrniających skórę. Zasadniczo każda prawie roślina zawiera w swoim składzie związki krzemu, jednak szczególne bogate w nie są skrzyp i przywrotnik. Preparaty kosmetyczne powinny pielęgnować oraz zabezpieczać skórę przed działaniem czynników zewnętrznych. Na koniec tych rozważań warto zatem przedstawić charakterystykę kilku powszechnie stosowanych ekstraktów roślinnych, które wykazują takie działanie. Nagietek lekarski - już w starożytnym Egipcie był uważany za środek odmładzający. Zawiera on w swoim składzie m.in. saponiny, karotenoidy, czyli prowitaminę witaminy A, fitosterole, kwasy organiczne. Działa on kojąco, przeciwzapalnie i przeciwbakteryjnie. Regeneruje, nawilża, oczyszcza i zmiękcza naskórek. Preparaty zawierające w swoim składzie ekstrakt nagietka służą do pielęgnowania cery wrażliwej, skłonnej do infekcji, podrażnień. W latach osiemdziesiątych zaczęto stosować ekstrakty z liści miłorzębu japońskiego w leczeniu chorób krążeniowych, stwierdzono bowiem, że zmniejszają one napięcia naczyń krwionośnych, pobudzają krążenie, poprawiają ukrwienie. Te właściwości zainteresowały również laboratoria kosmetyczne. Ekstrakt miłorzębu japońskiego ujędrnia i uelastycznia skórę oraz przywraca jej zdrowy koloryt, łagodzi cienie i "worki" pod oczami, zapobiega pękaniu naczynek krwionośnych, neutralizuje wolne rodniki, hamuje procesy starzenia skóry. Skóra staje się gładsza, wygląda zdrowo. Okazało się także, że ekstrakt ten pomaga zwalczyć cellulit. W kosmetologii ekstrakty miłorzębu japońskiego zdobyły sobie poczesne miejsce. Arnika górska jest rośliną bogatą w kwasy tłuszczowe, aminy i fitosterole. Jej ekstrakty dobrze wchłaniają się przez naskórek, docierając do naczynek włosowatych, które wzmacniają i obkurczają. Wspomagają krążenie krwi, zmniejszają obrzęki i zaczerwienienia, łagodzą podrażnienia, uszkodzenia i stany zapalne skóry. Krwawnik zawiera azulen, garbniki i witaminę C. Przyczynia się do łatwiejszego gojenia uszkodzonego naskórka. Łagodzi podrażnienia, stany zapalne, działa antyseptycznie, ściąga pory i oczyszcza przetłuszczającą się cerę. Melisa - zawiera bioflawonoidy i kwasy flawonowe, które redukują niekorzystne działanie na skórę wolnych rodników. Wykazuje właściwości ochronne przed promieniowaniem UV. Chroni przed rozkładem naturalny kwas hialuronowy obecny w skórze. Kwas ten jako substancja wielkocząsteczkowa charakteryzująca się dużą lepkością, jest jednym z głównych składników cementu międzykomórkowego i jest odpowiedzialny za spoistość tkanki łącznej oraz elastyczność skóry. Melisa wykazuje właściwości uspokajające i ściągające. Odświeża, tonizuje i koi podrażnioną skórę. Rumianek zawiera flawonoidy, karoteny i bisabolol - czynnik o bardzo efektywnych właściwościach kojących, łagodzących i przeciwzapalnych. Goi podrażnienia skóry, chroni przed powstawaniem zaczerwienień i uczuleń, hamuje stany zapalne. Wyciąg z oczaru wirginijskiego wykazuje działanie przeciwzapalne, ściągające, bakteriobójcze, poprawia krążenie podskórne i ukrwienie skóry, działa pojędrniająco i nadaje skórze zdrowszy koloryt. Żeń-szeń powszechnie zwany "korzeniem życia" jest rośliną leczniczą od wieków stosowaną w medycynie chińskiej. Przypisuje mu się mnóstwo właściwości niemal cudownych, przede wszystkim przywracanie młodości. Prawdą jest, że preparaty z żeń-szenia stymulują odnowę naskórka, przywracają skórze zakłóconą równowagę fizjologiczną, tonizują i poprawiają ukrwienie skóry. Ze względu na swoje właściwości w kosmetyce żeń-szeń stosowany jest bardzo często w tzw. preparatach anti-ageing, Używa się go także do produkcji środków zapobiegających łysieniu. Rozmaryn - ma działanie antyseptyczne i ściągające, przyśpiesza odnowę komórek skóry. Jego wyciągi dodawane są do kosmetyków o właściwościach pojędrniających i zapobiegających tworzeniu się zmarszczek. Wyciąg olejowy z ziela jest też doskonałym środkiem do pielęgnacji włosów i skóry głowy. Stosuje się go między innymi w przypadku dręczącego nas łupieżu. Piękną cerę można osiągnąć zarówno pijąc herbatki ziołowe jak i stosując kremy, toniki i inne preparaty kosmetyczne zawierające w swoim składzie surowce roślinne. I tak, w domowym zaciszu można czasem sięgnąć po herbatkę z melisy, rumianku, mięty czy dziurawca, lecz już dłuższe stosowanie tych naparów wymaga wiedzy i świadomości działania specyfiku. Również w przypadku stosowania kosmetyków zawierających w swoim składzie ekstrakty ziołowe nieodzowna jest wiedza o ich działaniu.
Fitoestrogeny
Do fitoestrogenów należą izoflawonoidy (genisteina zawarta w soi) oraz lignany (w żywności o dużej zawartości substancji balastowych, np. w nasionach zbóż i oleistych, w tym len).
Fitoestrogeny działają prawie tak samo jak ludzki hormon estrogen, tyle że znacznie słabiej. Chronią przed zachorowaniem na raka na tle hormonalnym czyli raka piersi, macicy i prostaty.
Siarczki
Związki siarki występują we wszystkich roślinach cebulowych czyli czosnku, cebuli i porach. Siarczki hamują rozwój niepożądanych drobnoustrojów, przeciwdziałają powstaniu raka (zwłaszcza raka żołądka), chronią przed wolnymi rodnikami, regulują poziom cholesterolu i tłuszczu we krwi, zapobiegając w ten sposób chorobom serca i układu krążenia. Powstrzymują stany zapalne. Czosnek zawiera silnie bakteriobójczy siarczek alicynę.
Ciekawostka:
Podczas pierwszej olimpiady czosnek zalecany był jako środek dopingujący!
1 miligram czosnku pod względem aktywności bakteriobójczej odpowiada 10 miligramom penicyliny!
Fitosterole
Fitosterole to roślinny cholesterol, który nie tylko nie podnosi poziomu cholesterolu w organizmie człowieka, ale jest w stanie związać nadmiar cholesterolu i przyczynić się do jego wydalenia. Znajdują się głównie w bogatych w tłuszcze częściach roślin: w orzechach, nasionach (przede wszystkim słonecznika) oraz w tłoczonych na zimno olejach roślinnych.
Terpeny
Do terpenów należą substancje aromatyczne, takie jak mentol mięty pieprzowej, limonen cytrusów, karwon olejku kminkowego. Chronią przed zachorowaniem na raka, poprzez aktywację enzymów odpowiedzialnych za odtruwanie naszego organizmu.
Saponiny
Saponiny powodują pienienie się cieczy. Uważano je za szkodliwe, ale wg niektórych badań, saponiny przyjmowane w pożywieniu nie są szkodliwe dla organizmu ludzkiego. Saponiny, jak wszystkie drugorzędne substancje roślinne, chronią przed rakiem, obniżają poziom cholesterolu we krwi oraz unieszkodliwiają uciążliwe drobnoustroje. Są skuteczne w przypadku stanów zapalnych i wzmacniają system odpornościowy. Bogate w saponiny są rośliny strączkowe, takie jak ciecierzyca, soja i fasola.
Kwas fitynowy
Bogate w kwas fitynowy są przede wszystkim zboża. Podobnie jak saponiny kwas fitynowy uważany był za szkodliwy dla zdrowia, gdyż jest w stanie wiązać wartościowe minerały (np. wapń), które stają się nieprzyswajalne przez organizm. Obecnie coraz powszechniejsze są teorie, że przyjmowane ilości kwasu fitynowego są nie tylko całkowicie nieszkodliwe, lecz przeciwnie - sprzyjają naszemu zdrowiu, gdyż obniżają poziom cukru we krwi i chronią przed rakiem.
Chlorofil
Ten zielony barwnik liści jest również korzystny dla naszego organizmu, gdyż hamuje powstawanie komórek rakowych.
Substancje balastowe
Substancje balastowe, zawarte w ziarnie zbóż i ich przetworach, roślinach strączkowych, owocach i warzywach chronią nasz organizm przed rakiem, zwłaszcza przed rakiem jelita grubego. Mają właściwość wiązania szkodliwych produktów przemiany materii, znajdujących się w jelicie, które następnie są wydalane z kałem. Ponadto mają zdolnośc do obniżania poziomu cholesterolu.
Bakterie kwasu mlekowego
Produkty fermentacji mlekowej takie jak jogurt oraz kwaszone warzywa (np. kiszona kapusta) obniżają poziom cholesterolu i chronią organizm przed niepożądanymi drobnoustrojami i zachorowaniem na raka. Przypuszcza się, że właśnie jogurtowi, spożywanemu na szeroką skalę w Bułgarii, Bułgarzy zawdzięczają swoją długowieczność.