1. Podstawowe zasady prawa rodzinnego
Zasada szczególnej ochrony rodziny - ma na względzie zachowanie małżeństwa zawartego mimo przeszkody wieku, współdziałania dla dobra rodziny, rozliczenie między małżonkami przy podziale majątku wspólnego, obowiązki alimentacyjne członków rodziny i pomoc państwa przy ich wykonaniu
zasada dobra dziecka jako istoty słabszej od innych i potrzebującej ochrony. Dobro dziecka należy mieć na względzie zarówno przy orzekaniu o rozwodzie rodziców, o ich władzy rodzicielskiej, jak i przy ustanowieniu przysposobienia lub opieki nad małoletnim.
Zasada trwałości małżeństwa odnosi się nie tylko do samych małżonków, ale jest także instrumentem ochrony rodziny jako grupy społecznej, tworzącej korzystne dla dziecka środowisko życia i rozwoju.
zasada równouprawnienia małżonków w stosunkach między nimi samymi oraz między nimi a ich wspólnymi dziećmi realizuje ideę równości mężczyzny i kobiety w stosunkach rodzinnych.
Zasada świeckości prawa rodzinnego i kompetencji organów państwa przy rozstrzyganiu spraw rodzinnych zapewnia wszystkim obywatelom jednolitą pozycję prawną i jednolity tryb orzekania, niezależnie od przynależności wyznaniowej oraz światopoglądu.
2. Rodzina - pojęcie skład i funkcje
Rodzina - jest najstarszą grupą społeczną i występuje we wszystkich etapach rozwoju społeczeństwa i we wszystkich formach. Jest ona naturalnym i niezastąpionym elementem struktury społecznej, nazywanej często podstawową komórką społeczną. Jej szczególna rola polega na tym, że rodzina jest naturalnym i niezastąpionym środowiskiem narodzin i rozwoju człowieka, w niej zarówno dziecko jak i człowiek dojrzały zaspokajają swoje podstawowe potrzeby.
Skład - rodzice + dzieci (także adoptowane)
Funkcje
emocjonalno - ekspresyjna
seksualna
prokreacyjna
gospodarcza - zapewnienie członkom rodziny środków do utrzymania się
wychowawcza socjalizacyjna - przygotowanie młodego pokolenia do samodzielnego życia w społeczeństwie
opiekuńcza - zapewnienie pieczy nad niesamodzielnymi członkami rodziny
3. Pokrewieństwo i powinowactwo
Pokrewieństwo - Jest ono przede wszystkim faktem biologicznym, Krewnymi są osoby pochodzące od tego samego przodka. Wyróżnia się linie i stopnie pokrewieństwa.
Krewnymi w linii prostej są osoby pochodzące jedna od drugiej tj. dziadek - rodzice - dzieci - wnuki itd. w ramach krewnych linii prostej wyróżnia się wstępnych - ojciec, dziadek, pradziadek oraz zstępnych - syn, wnuk, prawnuk
W linii bocznej są spokrewnione osoby, które nie pochodzą od siebie, lecz mają wspólnego przodka, może to być rodzeństwo, kuzynostwo, stryj i bratanek.
Rodzeństwem przyrodnim są osoby pochodzące od jednego wspólnego rodzica
Powinowactwo - jest ono skutkiem zawarcia małżeństwa i oznacza więź prawną między małżonkami a krewnymi drugiego małżonka
w linii prostej rodzice - teściowie, dziecko pasierb
w linii bocznej np. żona z bratem od męża
4. Rola aktu urodzenia w ustaleniu pochodzenia dziecka
O fakcie urodzenia dziecka w terminie 14 dni powinien zgłosić w USC przede wszystkim ojciec dziecka, lekarz lub położna albo inna osoba obecna przy porodzie oraz matka, jeżeli jej stan zdrowia na to pozwala. Sam akt urodzenia sporządza się podstawie zaświadczenia wystawionego przez lekarza, położną lub zakład opieki zdrowotnej.
5 Sądowe dochodzenie macierzyństwa
Ustalenie i zaprzeczenie macierzyństwa dokuje się w procesie w postępowaniu odrębnym, wyłącznie na żądanie osób osobiście, a nie majątkowo zainteresowanych.
Ustalenia macierzyństwa można żądać w razie:
a. gdy sporządzono akt urodzenia dziecka nieznanych rodziców
b. gdy macierzyństwo kobiety wpisanej w akcie urodzenia dziecka, jako jego matka, zostało zaprzeczone.
Legitymację do wniesienia powództwa mają osoby, których stosunek prawny macierzyństwa bezpośrednio dotyczy tj. samo dziecko i jego matka. Ojciec dziecka nie ma legitymacji do wniesienia powództwa jednak powinien on być poinformowany o sprawie.
Ustalenia macierzyństwa może żądać:
Dziecko, które wytacza powództwo przeciwko matce, a jeżeli ona nie żyje - przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy
matka dziecka, która wytacza powództwo przeciwko dziecku
prokurator.
Powództwo o ustalenie macierzyństwa nie jest ograniczone żadnym terminem, ponieważ chodzi o prawne stwierdzenie stosunku macierzyństwa, którego dziecko i matka są dotychczas pozbawione. Metka nie może wytoczyć powództwa po osiągnięciu przez dziecko 18 lat oraz po śmierci dziecka. Przesłanką materialnoprawną powództwa o ustalenie stosunku macierzyństwa jest brak w akcie urodzenia dziecka oznaczenia określonej kobiety jako jego matki. Ustalenie i zaprzeczenie macierzyństwa może nastąpić dopiero po urodzeniu się dziecka. Zaprzeczenie macierzyństwa wchodzi w rachubę wtedy, gdy do aktu urodzenia wpisano jako matkę kobietę, która dziecka nie urodziła. Powództwo o zaprzeczenie macierzyństwa mogą wnieść osoby bezpośrednio zainteresowane:
Dziecko
Kobieta wpisana w akcie urodzenia dziecka
Kobieta, która urodziła dziecko
Mąż kobiety wpisanej w akcie urodzenia jako matka dziecka
Mężczyzna, który uznał ojcostwo
Mężczyzna, którego ojcostwo ustalono sądownie
Prokurator.
Powództwo o zaprzeczenie macierzyństwa można wnieść w terminie 6 miesięcy od daty sporządzenia aktu urodzenia.
6 Ustalenie ojcostwa dziecka małżeńskiego
Ustalenie ojcostwa tworzy stan cywilny dziecka i określa członków rodziny małej. W przypadku ustalenia ojcostwa dziecka małżeńskiego domniema się (domniemanie prawne) iż ojcem jest mąż matki dziecka.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje 3 sposoby ustalenia ojcostwa:
Domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki
uznanie ojcostwa przez mężczyznę, od którego dziecko pochodzi
sądowe ustalenie ojcostwa
Głównym dowodem przy ustaleniu ojcostwa są badania krwi oraz badania DNA, innym dowodem jest dowód antropologiczny - cechy wyglądu (podobieństwo ojca do dziecka), niezdolność płciowa,
7. Przesłanki i skutki prawne uznania
Przesłanki:
brak ustalenia ojcostwa innego mężczyzny- nie można uznać dziecka urodzonego w czasie trwanie małżeństwa, dopóki ojcostwo męża nie zostanie zaprzeczone prawomocnym wyrokiem sądowym
nie można uznać ojcostwa dziecka, którego pochodzenie już zostało ustalone przez uznanie lub na drodze sądowego ustalenia ojcostwa
Inne przesłanki dotyczą osób, które dotyka akt uznania oraz wymagania formalne dla dokonania tej czynności prawnej:
dziecko- uznać można tylko dziecko małoletnie, najczęściej dotyczy dziecka już urodzonego, jednak przepisy dopuszczają uznanie dziecka poczętego. dotyczy tylko dziecka żyjącego. Nie można uznać ojcostwa dziecka nieznanych rodziców ani dziecka w przypadku zaprzeczenia macierzyństwa kobiety wpisanej do aktu urodzenia jako matka.
uznający mężczyzna- akt uznania ma charakter wyłącznie osobisty, nie można go dokonać przez przedstawiciela. Mężczyzna dokonujący aktu uznania dziecka powinien być przekonany , że jest jego ojcem. Prawdziwości tego faktu nie sprawdza organ przyjmujący oświadczenie ani mężczyzna nie jest zobowiązany do jego udowodnienia. Można więc przyjąć, że przesłanką uznania ojcostwa jest przekonanie uznającego, że jest ojcem dziecka. Jeżeli jednak później okaże się , że przekonanie to było mylne, jest podstawą do ustalenia bezskuteczności uznania.
Matka dziecka- oświadczenie matki potwierdzające prawdziwość oświadczenia o uznaniu ojcostwa przez mężczyznę, jest następstwem oświadczenia ojca. Matka dziecka nie wyraża zgody na uznanie, lecz współtworzy zdarzenie prawne , którego skutkiem jest powstanie stosunku prawnego ojciec-dziecko. Jeżeli matka dziecka nie składa oświadczenia potwierdzającego oświadczenie mężczyzny uznanie ojcostwa nie dochodzi do skutku. Udział matki w akcie uznania ojcostwa jest przesłanką konieczną uznania dziecka. Chroni interes nie tylko dziecka ale i matki w zakresie prawidłowego ustalenia ojcostwa.
Wymagania formalne- oświadczenie o uznaniu ojcostwa powinno zawierać dokładne oznaczenie uznającego mężczyzny, matki potwierdzającej prawdziwość oświadczenia mężczyzny i dziecka , którego dotyczą. Składa się je przed kierownikiem USC albo przed Sądem opiekuńczym, może nastąpić zagranicą przed polskim konsulem lub inna osobą wyznaczoną do tej funkcji. Gdy życie matki lub ojca jest w niebezpieczeństwie można oświadczenia złożyć przed takimi organami jak: notariusz, wójt, burmistrz, prezydent miasta, oni przekazują sporządzony protokół do USC właściwego dla aktu urodzenia dziecka. Matka i ojciec dziecka składają oświadczenia w tym samym terminie, jednakże matka może złożyć oświadczenie po fakcie uznania ale nie później niż w ciągu 3 miesięcy od daty uznania ojcostwa przez mężczyznę.
SKUTKI PRAWNE:
W sferze stosunków osobistych:
dziecko nosi nazwisko wskazane w zgodnych oświadczeniach rodziców, może nosić nazwisko jednego z rodziców albo nazwisko utworzone z połączenia nazwiska matki z nazwiskiem ojca
ojcu przysługuje władza rodzicielska
W sferze majątkowej:
powstaje wzajemne prawo do dziedziczenia
powstaje obowiązek alimentacyjny, wskutek czego osoba , która wcześniej świadczyła alimenty dla dziecka może żądać od ojca ich zwrotu
8. Unieważnienie uznania
Legitymację czynną do wytoczenia powództwa mają tylko osoby bezpośrednio i osobiście zainteresowane:
mężczyzna, który uznał ojcostwo, może wytoczyć powództwo w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się, że dziecko od niego nie pochodzi
matka dziecka, która mylnie przypuszczała, że ojcem dziecka jest mężczyzna, który uznał ojcostwo, termin 6 miesięcy od dowiedzenia się o pomyłce
dziecko pełnoletnie może wytoczyć powództwo nie później niż w ciągu 3 lat od uzyskania przez dziecko pełnoletniości, jeżeli uznający ojcostwo nie jest jego ojcem
prokurator, nie jest ograniczony terminem, jednak nie może to nastąpić po śmierci dziecka
Matka i ojciec mogą wytoczyć powództwo tylko do ukończenia przez dziecko pełnoletniości, prokurator nie jest ograniczony terminem.
9. Sądowe ustalenie ojcostwa
Sądowe dochodzenie ojcostwa wchodzi w rachubę w razie istnienia sporu co do tego, czy wskazany mężczyzna jest ojcem dziecka. Legitymację procesową ma mężczyzna uważający się za ojca dziecka, nie mogąc jednak uznać ojcostwa bez potwierdzenia tego faktu przez matkę. Sądowe ustalenie ojcostwa jest sposobem ustalenia stanu cywilnego dziecka w zakresie jego pochodzenia. Ustalenie ojcostwa w orzeczeniu sądowym jest dopuszczalne również względem dziecka przysposobionego.
10. Piecza nad osobą dziecka jako element władzy rodzicielskiej
Dziecko ze względu na swoją niedojrzałość fizyczną i psychiczną wymaga stałej troski o prawidłowy, wszechstronny rozwój, bezpieczeństwo itp. Te troskę realizują rodzice, którzy mają prawo i obowiązek wychowywać dziecko i kierować nim. Treścią tych działań jest rozwój fizyczny i duchowy dziecka.
Wychowanie i kierowanie dzieckiem
- Kierowanie rozwoje psychicznym dziecka jest elementem procesu wychowawczego. Wychowanie ma na względzie kształtowanie osobowości dziecka a w szczególności jego postaw emocjonalnych, światopoglądu i systemu wartości, obowiązkowości, umiejętności współżycia w rodzinie i poza nią itd. Natomiast kierowanie dzieckiem dotyczy w większym stopniu troski o środowisko dziecka, oznacza regulowanie i nadzorowanie trybu dziecka, decydowanie o wyborze kierunku edukacji, o uczestnictwie w życiu poza rodzinnym, dobór i kontrolę lektury i informacje odbieranych przez dziecko z udziałem mediów. Rodzice muszą zapewnić dziecku należyte środowisko materialne oraz ochronę przed niebezpieczeństwami, jakie dziecku mogą zagrażać.
Działania kształtujące sytuację prawną dziecka
- Określenie miejsca pobytu dziecka. Zamieszkując razem z dzieckiem rodzice mogą wybierać osobisty wpływ na wychowanie dziecka i kierowanie nim. Rodzice mogą określić miejsce pobytu dziecka poza domem rodzicielskim na krótszy bądź dłuższy czas (wakacje lub zakład leczniczy). Rodzice nadają dziecku imię, które wpisuje się do akt urodzenia (kontrolę pełni kierownic USC).
- Uprawnienie rodziców do rozwiązywania umowy o pracę dziecka małoletniego
- Zgoda na przysposobienie dziecka
- Zgoda w sprawie badań lekarskich itp.
- Decyzje rodziców dotyczące leczenia małoletniej ciężarnej córki a zwłaszcza w sprawie przerwania ciąży
- Uprawnienie rodziców małoletniego ojca do wyrażenia zgody na uznanie jego dziecka
- Obowiązek posłuszeństwa dziecka wobec rodziców.
11. Ustalenie nazwiska dziecka oraz nadanie imienia.
Nazwisko i imię indywidualizują każdego człowieka, pozwalają odróżnić go od innych ludzi. Ustalenie nazwiska dziecka wynika z więzi prawnych o charakterze rodzinnym i dokonuje się w zasadzie z chwilą urodzenia się dziecka. Natomiast imię dziecka ustalają rodzice sprawujący władzę rodzicielską.
Rodzice nadają dziecku imię, które wpisuje się do aktu urodzenia. Jeżeli natomiast rodzice nie nadadzą dziecku imienia, kierownik USC wpisuje imię zwykle w kraju używanych i czyni o tym wzmiankę dodatkową. W zakresie imienia pewna rola kontrolna przysługuje kierownikowi USC, który może odmówić przyjęcia oświadczenia o wyborze imienia, jeżeli jest ono ośmieszające, zdrobniałe bądź nie pozwalającego odróżnić płci dziecka. Jeżeli rodzice zbyt pochopnie nadadzą dziecku imię w ciągu 6 miesięcy od sporządzenia aktu urodzenia mają możliwość zmiany imienia.
Nazwisko dziecka - ustalenie nazwiska dziecka wynika z więzi prawnych o charakterze rodzinnym i dokonuje się z mocy prawa z chwilą urodzenia. Nazwisko dziecka małżeńskiego - dziecko urodzone w czasie trwania małżeństwa jego rodziców lub przed upływem 300dni od jego ustania lub unieważnienia uważa się za pochodzące od męża matki. Kwestia nazwiska dziecka zależy od ustalenia nazwiska jego rodziców.
Nazwisko dziecka pozamałżeńskiego:
a) W razie uznania ojcostwa - dziecko nosi nazwisko jakie rodzice uzgodnili przy akcie uznania ojcostwa.
b) Sądowe ustalenie ojcostwa - jeżeli rodzice nie złożyli oświadczeń albo są one rozbieżne, sąd decyduje o nazwisku dziecka. W razie ustalenia ojcostwa -> dziecko z ukończeniem 13 lat decyduje o zmianie swojego nazwiska i wymaga się na to jego zgody.
c) Dziecko o nieustalonym ojcostwie - dziecko, którego ojcostwo nie zostało ustalone nosi nazwisko, które matka nosi w chwili jego urodzenia. Jeżeli jednak matka zawarła potem małżeństwo z mężczyzną, który nie jest ojcem dziecka, może ono nabyć jego nazwisko. Jeżeli dziecko nosi nazwisko ojca, w sytuacji małżeństwa matki z innym mężczyzną, nie jest możliwa zmiana nazwiska dziecka.
d) Dziecko nieznanych rodziców - nazwisko nadaje mu sąd
W przypadku zaprzeczenia ojcostwa dziecko traci nazwisko ojca i nabywa nazwisko matki, jakie nosiła w chwili urodzenia. Natomiast rozwód, nie powoduje zmiany nazwiska dziecka, choćby jeden z małżonków złożył oświadczenia o powrocie do poprzedniego nazwiska.
12. Piecza nad majątkiem dziecka jako element władzy rodzicielskiej.
Podstawową postacią ochrony interesów majątkowych dziecka jest zarząd jego majątkiem. W ramach tego zarządu rodzice dokonują:
a) czynności faktycznych np. naprawy, remonty budynku
b) czynności prawnych np. kupno-sprzedaż
c) czynności w postępowaniu przed sądami lub innymi organami państwowymi lub samorządowymi związanych z realizacją zarządu
Majątek, którym zarządzają rodzice, składa się z ruchomości lub nieruchomości, kapitału itd. jaki dziecko otrzymało wskutek darowizny, dziedziczenia, odszkodowania, z tytułu należnych alimentów. Rodzice nie mogą się zrzec zarządu ani przenieść go na inne osoby.
Sposób sprawowania zarządu- oboje rodzice są uprawnieni do sprawowania zarządu, wymaga się od nich tylko przeciętnej staranności i nie stawia się im wysokich wymagań np. dążenia do pomnażania majątku.
A) zwykły zarząd - sprawują go rodzice dziecka samodzielnie, nie podlega kontroli sądu. Dotyczy on zwykłego korzystania z rzeczy, ma na celu utrzymanie poszczególnych przedmiotów w stanie niepogorszonym -> chodzi o bieżące zarządzanie majątkiem.
B) Czynności przekraczające zwykły zarząd - dla ich dokonania potrzebna jest zgoda sądu opiekuńczego. Dotyczą one rozporządzania majątkiem dziecka. Do czynności przekraczających zwykły zarząd zalicza się także czynności przekraczające podejmowane w postępowaniu sądowym w imieniu dziecka np. zawarcie ugody. Oboje rodzice mają takie same uprawnienia w zakresie zarządu majątkiem dziecka i każde z nich może działać samodzielnie.
Wyłączenie z zarządu - z zarządu majątkiem dziecka wyłączone są przedmioty należące do dziecka, przedmioty oddane mu do swobodnego użytku, jego zarobki, roszczenia i zobowiązania wynikające z samodzielnie zawartej umowy o pracę itp. Rodzice sprawują jednak pieczę nad osobą dziecka, kierują nim przy korzystaniu z wymienionych składników majątkowych.
13. Wykonywanie władzy rodzicielskiej i odpowiedzialność rodziców.
KRO nakazuje rodzicom wykonywać władzę rodzicielską dla dobra dziecka i interesu społecznego.
Osobiste wykonywanie władzy rodzicielskiej: posługiwanie się innymi osobami w odniesieniu do pieczy nad osobą dziecka jest dopuszczalne, jednak nie powoduje ono przekazania władzy innej osobie lub zakładowi, gdyż władza rodzicielska jest niezbywalna. Nad dzieckiem przebywającym w zakładzie leczniczym, internacie lub na wakacjach rodzice nadal sprawują władzę rodzicielską, którą powierzają osobie lub organizacji, w której umieszczają dziecko. Rodzice sprawują nadzór nad tą placówką, sprawdzają czy dziecku nie zagraża jakieś niebezpieczeństwo w czasie pobytu dziecka poza domem. Są oni uprawnieni do odebrania dziecka, chyba że wskutek tego miałoby ucierpieć dobro dziecka, istnieje podstawa do ingerencji sądu opiekuńczego. Obowiązek osobistego wykonywania władzy rodzicielskiej oznacza, że rodzicom przysługuje prawo żądania wydania dziecka zatrzymanego przez osobę nieuprawnioną. Odebrania dziecka może także żądać 1 z rodziców od 2-go, któremu władza ta nie przysługuje z mocy wyroku sądu orzekającego rozwód, ograniczenia, zawieszenia lub pozbawienia władzy rodzicielskiej. Każde z rodziców wykonuje samodzielnie władzę rodzicielską, powinni jednak uzgadniać oni działania dotyczące istotnych spraw dziecka. W razie braku porozumienia mogą zgłosić się do sądu o rozstrzygnięcie. Do spraw istotnych można zaliczyć: miejsce pobytu dziecka, wybór szkoły, zawodu, leczenie dziecka. Przy wykonywaniu władzy rodzicielskiej rodzice mogą korzystać z pomocy sądu opiekuńczego i innych organów państwa i organizacji społecznych (urzędy stanu cywilnego, sąd, prokuratura, notariusz, komornik, policja, placówki oświatowe itd.). KRO nakłada wzajemny obowiązek koordynacji sądu opiekuńczego z innymi organami i instytucjami, zwłaszcza z organizacją pomocy społecznej, która ma obowiązek informowania sądu o rodzajach zagrożeń dobra dziecka, o potrzebie interwencji, o udzielanej pomocy.
Odpowiedzialność rodziców: wykonując władzę rodzicielską rodzice NIE MOGĄ:
Przekroczyć uprawnienie wynikające z reprezentacji dziecka lub dopuścić się zaniedbań wyrządzających szkodę na osobie dziecka: rodzice działając bez umocowania ustawowego w przypadku, gdy władza rodzicielska im nie przysługuje, została zamieszona lub jej pozbawiono. W takich przypadkach czynność prana jest nieważna. W przypadku wyrządzenia dziecku trwałej szkody np. na zdrowiu, w skutek braku troski o dziecko rodzice ponoszą odpowiedzialność.
Wyrządzić dziecku szkodę czynem niedozwolonym: to najbardziej drastyczne przekroczenie i nadużycie przez rodziców władzy rodzicielskiej, powodujące odpowiedzialność deliktową (świadome działanie rodziców na szkodę dziecka w zakresie zarządu jego majątkiem). Rodzice tez mogą ponieść odpowiedzialność karną jeśli czyn ten ma znamiona przestępstwa (nadużycie karania dziecka, psychiczne znęcanie się nad dzieckiem).
Swym działaniem lub zaniechaniem dopuścić się wyrządzenia przez dziecko szkody osobom trzecim: odpowiedzialność deliktową ponoszą również rodzice względem osób trzecich, które poniosły szkodę wyrządzoną przez dziecko, które w ogóle ze względu na wiek nie ponosi winy lub któremu nie można przypisać winy.
14. Zmiany w zakresie władzy rodzicielskiej.
Sąd opiekuńczy może zastosować łagodniejsze, niż pozbawienie władzy rodzicielskiej, sposoby zmierzające do ochrony dobra dziecka. Są to:
Zawieszenie władzy rodzicielskiej - sąd orzeka zawieszenie władzy w przypadku istnienia po stronie rodziców przemijającej przeszkody w jej wykonaniu. Nie powoduje ono ustania władzy rodzicielskiej lecz tylko wstrzymuje jej wykonanie.
Ograniczenie władzy rodzicielskiej - może ono wynikać z faktu zagrożenia dobra dziecka oraz, gdy brak wspólności domowej dziecka z obojgiem rodziców
Piecza zastępcza - umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej albo w placówce opiekuńczo-wychowawczej jest środkiem zaradczym w razie braku należytej pieczy rodzicielskiej oraz jest sposobem ograniczenia władzy rodzicielskiej.
15. Pozbawienie władzy rodzicielskiej a prawo do osobistej styczności z dzieckiem