Encyklopedia prawa
Źródła prawa wewnętrznego
Prawo składa się z norm postępowania ludzi. Aby ustalić, czym jest prawo, najpierw musimy odpowiedzieć, czym jest norma postępowania. Norma to pewien wzorzec. Jest ona podstawą do podziału zachowań na takie, które są z nią zgodne, takie, które są z nią niezgodne, oraz na takie, do których dana norma się nie odnosi. Są one indyferentne z punktu widzenia danej normy. Norma postępowania ludzi jest to z całą powagą sformułowana wypowiedź wskazująca komuś, jak się ma zachować w określonych warunkach. Norma może takie zachowanie nakazywać, może go zabraniać, może je tylko sugerować, pozostawiając wybór postępowania adresatowi normy. Norma postępowania wyodrębnia zachowanie, do którego się odnosi, spośród wszystkich możliwych zachowań psychofizycznych jej adresata. Norma postępowania odnosi się do wszystkich działań przez nią regulowanych, zarówno mających miejsce w przeszłości, jak i - zwłaszcza - przyszłych. Może ona wpływać jedynie na przyszłe zachowania. Co się tyczy zachowań minionych, może stanowić jedynie podstawę do ich oceny, i nic więcej. Normy postępowania są adresowane do ludzi i są ich wytworem. U ich podłoża leżą określone oceny. Ocena to pewnego rodzaju przeżycie, zdarzenie w czyjejś świadomości, pewne dążenie, osąd wartościujący. W normie postępowania znajduje odzwierciedlenie sytuacja i postawa jej twórcy, jego potrzeby i interesy, jego wiedza o świecie i człowieku. Czynniki te decydują o wyodrębnieniu spośród ogółu możliwych takich, a nie innych zachowań. Norma postępowania jest więc dla ludzi jak gdyby drogowskazem. Normy postępowania można dzielić według najróżniejszych kryteriów. Niektóre z tych podziałów mają istotne znaczenie praktyczne. Dzieli się normy postępowania na autonomiczne i heteronomiczne. Autonomicznymi są te, których adresat i normo dawca są tym samym podmiotem; gdy ktoś stanowi normę dla siebie. Norma heteronomiczna natomiast ma innego normo dawcę i innego adresata. Mamy z nią do czynienia wtedy, gdy ktoś tworzy normę dla innej osoby czy - ogólnie biorąc - innego podmiotu.
Innym ważnym kryterium podziału norm jest sama treść normy. Według tego podziału wyróżnia się normy indywidualne i normy generalne. Norma indywidualna reguluje zachowanie się imiennie oznaczonej osoby, podmiotu, jednorazowej sytuacji, np. matka mówi do syna: jutro rano masz wstać o szóstej. Normą generalną jest ta, która odnosi się do adresatów rodzajowo oznaczonych i do sytuacji się powtarzających, ale także do sytuacji jednorazowych. Normą generalną jest więc np. norma: każdy student powinien co roku poddać się badaniu lekarskiemu. Ale normą generalną będzie również norma o brzmieniu: każdy student w marcu 2000 r. ma obowiązek poddać się rentgenowskiemu badaniu płuc. Istotne znaczenie ma również podział na normy bezwzględnie i względnie obowiązujące. Norma bezwzględnie obowiązująca wskazuje określone postępowanie w określonych okolicznościach, np. każdy, kto wyprowadza psa na ulicę, powinien go trzymać na smyczy. Nie przewiduje ona żadnej innej możliwości zachowania się dla osoby wychodzącej z psem na ulicę. Normą względnie obowiązującą jest natomiast norma następująca: każdy, kto wyprowadza psa na ulicę, powinien go trzymać na smyczy, chyba że rada miejska właściwa dla miejsca zamieszkania właściciela psa zwolniła właścicieli psów od tego obowiązku.
Budowa normy prawnej:
Normy prawne, czyli wypowiedzi, jak określone osoby w określonych okolicznościach mają się zachować, są zawarte w aktach prawotwórczych wydawanych przez organa państwowe, tj. w ustawach, rozporządzeniach itp. Mogą też być zawarte w umowach, mających moc aktu prawotwórczego, np. w umowie zbiorowej pracy lub też w orzeczeniach sądowych bądź decyzjach innych organów państwa traktowanych jako precedensy. Wreszcie, normy prawne mogą być przechowywane jedynie w świadomości, mogą nie być spisane lub w inny jakiś sposób utrwalone. Odnosi się to do norm prawa zwyczajowego. Normy prawne są normami generalnymi, tj. adresowanymi do nieokreślonej imiennie liczby podmiotów i przeważnie obliczonymi na wielokrotne zastosowanie. Ale państwo, działając poprzez swoje organy, ustanawia także normy indywidualne. Nie są one normami prawa. Są natomiast aktami stosowania prawa. Mogą być podejmowane na mocy norm prawa i podlegają ocenie ich zgodności z normami prawa. Można powiedzieć, że normy prawne mają charakter abstrakcyjny. Natomiast normy indywidualne, czyli akty stosowania prawa, mają charakter konkretny. Dotyczą imiennie określonego podmiotu i odnoszą się do jednorazowej sytuacji. Normy prawne często nie wyczerpują całej zawartości aktów prawotwórczych. W aktach prawotwórczych bowiem są zawarte niekiedy inne wypowiedzi prawne. Są nimi np. normy indywidualne, są pewne deklaracje dotyczące intencji czy celu aktu, są pewne definicje ustawowe, pewne rekomendacje czy też ustalenia dotyczące określonych stanów rzeczy. Wreszcie, w aktach prawotwórczych są wskazane pewne zadania końcowe, np. w ustawie budżetowej, że dochody państwa w takim a takim roku pochodzące z cel winny się zamknąć określoną sumą pieniędzy.
Można powiedzieć, że cała treść aktu prawotwórczego ma wartość prawną, ma znaczenie normatywne. Ale akt prawotwórczy nie składa się tylko z norm prawnych.
Należy więc odróżnić przepis prawny od normy prawnej. Przepis prawny jest jednostką redakcyjną aktu prawotwórczego. Cały akt prawotwórczy składa się z przepisów. Często przepis prawny i norma prawna nie pokrywają się co do swego brzmienia. Rzadko się zdarza, aby jeden przepis prawny wyrażał jedną normę prawną i tylko ją. Są przepisy prawne, które nie wyrażają w całości żadnej normy prawnej, bywają też przepisy, które wyrażają więcej niż jedną normę prawną. Są normy prawne, które wyrażone są w więcej niż jednym przepisie. Niekiedy norma jest zawarta w przepisach zamieszczonych w różnych aktach prawotwórczych. Są też normy prawne prawa zwyczajowego, które nie są wyrażone w jakichkolwiek przepisach prawnych.Błędem jest utożsamianie przepisu prawnego z normą prawną. Norma prawna powstaje z tworzywa, jakim są przepisy prawne.
Norma prawna jest wypowiedzią, która powinna udzielać odpowiedzi przynajmniej na trzy pytania:
kto i w jakich okolicznościach ma się zachowywać w pożądany sposób
jak się ma zachować adresat normy, gdy znajduje się w określonych okolicznościach
jak zareaguje państwo, jeżeli adresat nie zachowa się w sposób wskazany w normie. Mowa tu o pierwotnym adresacie normy.
Jest natomiast wiele przepisów prawnych, które nie dają, a nawet nie próbują dawać odpowiedzi na wszystkie wymienione pytania. Uwypukla to dodatkowo różnice między normą prawną a przepisem prawnym.
Norma prawna według nader powszechnie przyjmowanego poglądu składa się z trzech części:
hipotezy
dyspozycji
sankcji
Hipotezą jest ta część normy, która wskazuje jej adresatów oraz okoliczności, w jakich mają się oni zachować w sposób wskazany w normie.
Dyspozycja jest najważniejszą częścią normy. Wskazuje ona sposób postępowania, jakiego od adresatów normy oczekuje normo dawca.
Sankcją jest ta część normy, która mówi o tym, jak zareaguje państwo na niezastosowanie się przez adresata do wskazań zawartych w dyspozycji normy, o ile nastąpiły okoliczności przewidziane w hipotezie normy. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że słowo sankcja ma też i inne znaczenie: oznacza nie część normy prawnej, ale sam sposób reakcji państwa, same poczynania państwa wobec osoby, która nie zastosowała się do normy prawnej. W tym rozumieniu sankcja to prawne działanie państwa.
Z powyższego wywodu widać, że norma ma w zasadzie dwóch adresatów: pierwotnego lub pierwszoplanowego i wtórnego - drugoplanowego. Adresatem pierwotnym jest ten podmiot, o którym mowa w hipotezie i dyspozycji normy; adresat wtórny to ten podmiot, o którym mowa w sankcji, i jest nim zawsze państwo, jakieś jego organy. Adresat wtórny wchodzi do akcji warunkowo, gdy adresat pierwotny nie zachowa się w sposób wskazany w dyspozycji normy.
W przepisach prawa najczęściej nie używa się takich słów, jak: powinien, ma obowiązek, może, jest upragniony, ma prawo itp. Mówi się na ogół, że taki a taki adresat robi to a to lub może robić to a to, np. mężczyzna i kobieta zawierają związek małżeński przed urzędnikiem stanu cywilnego. Mówi się, że przepisy prawne są formułowane w tzw. czasie teraźniejszym historycznym. Czas ten nadaje się najlepiej do wyrażania powinności i uprawnień.
Wykładnia prawa
Statyczna teoria wykładni prawa często określana jest mianem subiektywnej. Według tej grupy teorii znacznie prawa jest stałe, niezmienne od momentu jego powstania aż do momentu jego uchylenia. Znaczenie normy jest więc takie jakie chciał jej nadać pracodawca w momencie tworzenia. Najwyższą wartością dla przedstawicieli tych teorii jest pewność prawa i bezpieczeństwo prawne.
Dynamiczna teoria wykładni prawa nazywana jest też obiektywnymi teoriami wykładni. Według nich znacznie normy prawnej jest zmienne. Norma prawna bowiem po jej ustaleniu odrywa się od jej ustawodawcy i żyje własnym życiem. Norma ta zależna jest od potrzeb społecznych a znaczenie jej w znacznym stopniu może zależeć od interpretacji stosującego prawo. Choć sam tekst normatywny jest stały, niezmienny, to norma prawna się obiektywizuje, dostosowując się do aktualnych potrzeb. Na podstawie tak sformułowanych postulatów interpretacyjnych „stałym prawem” nie można rozstrzygać takich stanów faktycznych, których twórca danego prawa przewidzieć nie mógł.
Naczelną przesłanka tych teorii wykładni prawa jest zapewnienie adekwatności prawa i stosunków społecznych. Dynamika stosunków społecznych i statyka prawa stawia przed interpretatorem zadanie dopasowania przepisów prawa do zmieniających się stosunków społecznych. Może on dokonywać zmian znaczenia przepisów prawnych powołując się względy słuszności, celowości czy sprawiedliwości.
Dokonując podziału wykładni prawa ze względu na to kto wykładni tej dokonuje jednocześnie udzielamy odpowiedzi na pytania, w jakim trybie jest ona czynna oraz, co może najważniejsze, jaka jest moc wiążąca tej wykładni.
W zależności od podmiotu dokonującego wykładni możemy wyróżnić wykładnię:
autentyczną
legalną
praktyczną (sądową)
doktrynalną (naukową)
Wykładnia autentyczna
Z tym rodzajem wykładni mamy do czynienia wówczas, gdy interpretatorem jest ten organ państwowy, który ustanowił dany akt normatywny. Jego interpretacja ma moc powszechnie obowiązującą. Czynności podjęte przez ten organ w procesie interpretacji są władczymi. Ten rodzaj wykładni wynika z zasady: cuius est condere, eius est interpretari (komu przysługuje stanowienie prawa, temu przysługuje i jego wykładnia).
Wykładnia autentyczna może być dokonana w tym samym akcie normatywnym, w którym znajduje się interpretowana norma. Znajduje ona wyraz w tzw. definicjach legalnych (ustawowych). Ma on miejsce wówczas gdy prawodawca mocą zamieszczonych w tekście przepisów prawnych wiążąco ustala rozumienie poszczególnych terminów występujących w tym akcie prawnym (np. w tekście prawnym prawodawca sam ustala znaczenie terminu „dobro niematerialne”, „mienie znacznej wartości”, „funkcjonariusz publiczny”). Wykładnia autentyczna może mieć także miejsce wówczas, gdy prawodawca decyduje się wydać później niż interpretowany tekst, akt normatywny mający tą samą moc prawną co interpretowane przepisy i w tym nowym akcie dokonać wykładni prawa wcześniej wydanego. Ten rodzaj wykładni autentycznej spotykamy niezwykle rzadko.
1