Archeologia w warsztacie badawczym historyka
1. Pojęcie archeologii - dyscyplina naukowa zajmująca się odkrywaniem, opracowywaniem i publikacją wszelkich materialnych pozostałości człowieka oraz różnych śladów świadczących o przekształceniu przez niego środowiska naturalnego. Jej zakres chronologiczny obejmuje okresy, od pojawienia się człowieka aż po czasy współczesne.
Istnieją różne określenia archeologii dla starożytnego świata - możemy wyróżnić archeologię świata śródziemnomorskiego, archeologię prowincji rzymskich, antyczną. Terminy te zwracają uwagę na różne przedmioty badań (zakres terytorialny, okres)
Rola archeologii:
- jest inna dla różnych epok
- dla pewnych okresów archeologia posiada znaczenie badawcze zajmuje się rekonstrukcją całości procesu dziejowego lub pewnych jego aspektów na podstawie pozostałości materialnych człowieka
- dla świata rzymskiego i greckiego odkrywanie, opracowanie, publikacja i analiza wszelkich materialnych pozostałości działalności człowieka, które mogą być później wykorzystane przez człowieka.
Prahistoria - dyscyplina naukowa zajmująca się badaniem wczesnych faz dziejów społeczeństw ludzkich do momentu wynalezienia pisma.
2. Źródła archeologiczne - ślady materialnej działalności człowieka:
- przedmioty wyprodukowane ludzką ręką
- ślady użytkowania i przekształcania środowiska naturalnego w wyniku działalności ludzkiej
- szczątki ludzkie
Źródła ruchome i nieruchome:
- źródła nieruchome - pozostałości osadnictwa ruiny miast wraz z budowlami publicznymi, drogami, domami, nekropole (cmentarzyska)
- źródła ruchome - tzw. artefakty. Będą to np. narzędzia oraz przedmioty przez nich użytkowane (ceramika, naczynia metalowe)
3. Źródła ikonograficzne
Zalicza się je do źródeł archeologicznych są to wszelkiego rodzaju przedstawienia wykonane różnymi technikami artystycznymi: rzezby, płaskorzeźby, mozaiki, malowidła naścienne, na ceramice, miniatury w rękopisach, tkaniny, gemmy, monety.
Ikonografia - dziedzina badań historii sztuki, która zajmuje się opisem i interpretacją elementów treściowych i symbolicznych dzieła sztuki. Źródła ikonograficzne są zaliczane do źródeł archeologicznych, bo ich interpretacja wymaga kompetencji w zakresie historii sztuki - archeologii klasycznej.
Źródła ikonograficzne służą nie tylko do wizualnej dokumentacji i prezentacji dziejów. Każde dzieło ikonograficzne, niezależnie od swojej klasy artystycznej i techniki wykonania, zawiera pełną sumę informacji o świecie otaczającym artystę. Źródła ikonograficzne dają nam jednak tylko pośrednie odbicie rzeczywistości poprzez treść i symbolikę przedstawienia.
(!) Przy analizie źródeł ikonograficznych należy wystrzegać się podświadomego traktowania przedstawień ikonograficznych jako ujęć typu „fotografii dokumentalnej”. Istniały bowiem najrozmaitsze czynniki które determinowały deformację konkretnej rzeczywistości (techniczne, artystyczne, ideologiczne)
(!) Nie można także wiązać jakiegoś źródła ikonograficznego z miejscem i czasem jego wykonania. Najczęściej mamy do czynienia bowiem z kopiami modeli , które mogły powstać wcześniej i na innych terenach. Powinno się raczej starać zrekonstruować owe modele przy interpretacji i ustalić czas i miejsce wykonania tych modeli.
Ikonografia w węższym znaczeniu - badanie portretów postaci historycznych (władców, członków ich rodzin).
4. Stan zachowania źródeł archeologicznych
Źródła archeologiczne znajdują się w różnym stanie zachowania:
ZRÓDŁA NIERUCHOME
- Spośród zabytków architektury tylko nieliczne dotrwały do chwili obecnej w stosunkowo dobrej kondycji (np. Panteon w Rzymie).
- Inne budowle przetrwały w postaci ruin. Niekiedy wykorzystując fragmenty leżące obok konstrukcji, można przeprowadzić częściową rekonstrukcję zabytku (ANASTYLOZA). Przy interpretacji trzeba pamiętać, że taka rekonstrukcja powoduje zmiany w stosunku do pierwotnego wyglądu obiektu.
- Bardzo często z budowli antycznych zachowały się tylko same fundamenty - niekiedy całkowicie rozebrane do dolnej warstwy kamieni. Można jednak wtedy spróbować zrekonstruować plan zabytku, posługując się wykopami po murach.
- Niekiedy budowle antyczne znamy tylko z rysunków i opisów z XV - XIX w, lub starych fotografii wykonanych przed ich zniszczeniem.
ZRÓDŁA RUCHOME
- rzezby antyczne rzadko zachowują się w całości - bardzo często znamy tylko ich części (głowa, tors)
- Drobne fragmenty - wielka praca konserwatorów i archeologów jest w stanie je połączyć ze sobą.
Stan zachowania źródeł archeologicznych jest nierównomierny - zależy przede wszystkim od materiału, z którego zostały wykonane, oraz środowiska, w którym się znalazły
(!) Katastrofa z Pompejów i Herakulanum w 79 roku dała dużą szansę zachowania zabytków archeologicznych malowidła ścienne, przedmioty z materiałów organicznych, odciski negatywowe naczyń.
Czynniki wpływające na zachowanie źródeł archeologicznych.
Ilość zachowanych źródeł archeologicznych zależy tylko od:
- rodzaju materiału,
- warunków naturalnych,
- losów danego obszaru po upadku świata antycznego. Jeżeli na jakimś terenie nie zostało rozwinięte życie miejskie, to zabytek taki zachowa się dłużej. Ruiny na takich terenach nie były narażane na rozbieranie w celu wznoszenia nowych konstrukcji itp.
Inaczej sprawa wygląda na obszarach, gdzie w miejscu miast antycznych istnieje ośrodek współczesny ( Ateny, Aleksandria, Rzym). Wymagania ze średniowiecza i czasów nowożytnych niszczyły pozostałości konstrukcji antycznych.
- jakości wykopalisk - wykopaliska prowadzone w XIX wieku lub starsze, często posiadały zbyt ubogą dokumentację jak na dzisiejsze wymagania. Nie wiemy często gdzie i w jakich okolicznościach zostały odnalezione i jak wyglądały zabytki im towarzyszące (wykopaliska z Lat 80 XIX w - Kartagina)
Wykopaliska obecnie
Obecnie stosuje się rygorystyczne metody wykopalisk:
- badania stratygraficzne
- szczegółowa dokumentacja odkryć plany i profile.
- zdjęcia fotograficzne
- prowadzenie dziennika wykopalisk.
H.J Eggers - zwrócił uwagę na niedopuszczalność traktowania uchwytnego obecnie rozpowszechniania pewnych kategorii zabytków lub konkretnych zjawisk archeologicznych za bezpośredni odpowiednik tego co istniało w przeszłości. Wyróżnił:
- żywą kulturę - całokształt różnych form życia z przeszłości
- martwą kulturę - wszystkie pozostałości po różnych formach aktywności ludzi interesującej nas epoki. Jest drobnym ułamkiem żywej kultury.
- kulturę odkrytą ponownie - wszystkie elementy martwej kultury, które zostały odkryte i mogą być wykorzystane przez archeologów w procesie badawczym.
Koncepcja żywej, martwej i ponownie odkrytej kultury wyjaśnia m.in. to, że niektóre obszary, w pewnym stopniu na granicy wielkich centrów świata antycznego, posiadają bardzo dobrą dokumentację archeologiczną dzięki intensywności prowadzenia tam prac wykopaliskowych (Anglia, Belgia, Szwajcaria, Niemcy)
Koncentracja zabytków na terenie Niemiec wynika z faktu, że tu właśnie znajdowało się centrum antycznej kultury w Europie środkowej.
5. Publikacje archeologiczne
- Każda praca naukowa powinna zostać oparta na oryginalnych materiałach. Jeżeli nie ma oryginalnych materiałów, należy zapoznać się z wszystkimi publikacjami interesujących nas zabytków, kładąc nacisk na zapoznanie się z najwcześniejszymi ich opisami (materiały archiwalne)
- publikacje źródeł archeologicznych powinny zawierać opis zabytków, dokumentację fotograficzną i rysunkową, opracowanie oraz rekonstrukcję (jeśli potrzebne).
- opracowania całości materiału wykopaliskowego - składają się na nie sprawozdania tymczasowe (po zakończeniu danej kampanii wykop.) i końcowe (opracowane z pewnego dystansu czasowego, już po zakończeniu wykopalisk)
- grupowanie materiału z sprawozdań - w niektórych przypadkach publikuje się zarówno ruchome i nieruchome źródła arche. Pochodzące z jednego obiektu. Często jednak w publikacjach materiał jest grupowany wg kryteriów rzeczowych (na oddzielne tomy), oraz tzw. publikacje typu korpusowego, zbierające całość materiału do jednej klasy zabytków.
- katalogi zabytków z poszczególnych muzeów - wychodzą najczęściej w postaci publikacji poświęconych jakimś konkretnym kategoriom zabytków.
- rozproszenie publikacji - jest to największa trudność przy wykorzystywaniu źródeł archeologicznych przez historyka. Pewną pomocą mogą być jednak atlasy archeologiczne oraz czasopisma archeologiczne.
Archeologia w warsztacie historyka
Znaczenie archeologii dla historyka zmienia się w zależności od problematyki.
- takie działy jak historia prawa, ustroju itp. - wykorzystują w małym stopniu archeologię
- źródła archeologiczne są często jedynym źródłem pochodzącym z najstarszych dziejów starożytności, pełnią dużą role w badaniu obszarów peryferyjnych.
- historia gospodarcza - szerokie wykorzystanie źródeł archeologicznych. W rozważaniach nad niektórymi zagadnieniami historyk musi być archeologiem. W innych przypadkach powinien zdobywać dobre przygotowanie, pozwalające na swobodne korzystanie ze źródeł.
- Źródła epigraficzne - konieczne jest wyciągnięcie aspektu materialnego inskrypcji (wielkości, rodzaju kamienia, rodzaju przedstawienia figuralnego, kontekstów archeologicznych)
- źródła numizmatyczne - bardzo ważny jest kontekst archeologiczny, w którym występowały pojedyncze monety lub ich skarby, może on przeto rzucić światło na wiele zagadnień.
Czynniki wpływające na spożytkowanie zabytków archeologicznych przez Historyka:
- stan publikacji archeologicznych
- rozproszenie publikacji
- nierównomierne rozłożenie źródeł archeologicznych i źródeł pisanych w czasie i przestrzeni
6. Ikonografia władców i sławnych postaci
Portret nie mówi jakimi ludzie byli, ale jakimi chcieli być przedstawiani lub też jakimi chciano ich przedstawiać. Trzeba też pamiętać, że portrety powstawały pod wpływem pewnej tradycji. Niekiedy portrety odtwarzały informacje, dotyczące wyglądu zewnętrznego sławnych ludzi, co było stałym elementem wszystkich opisów biograficznych.
Podstawą identyfikacji portretów władców - występujących w rzezbie, płaskorzeźbie, malarstwie i gliptyce, są ich przedstawienia na monetach zaopatrzone w odpowiedni napis. Trzeba sobie jednak zdać sprawę z hipotetyczności wielu ustaleń, zwłaszcza w stosunku do władców krótko panujących. Portrety na monetach często były schematyczne.
Portrety intelektualistów (pisarzy, filozofów) - można zidentyfikować dzięki przedstawieniom, głównie popiersiom, posiadającym podpisy. Zabytki takie nie są jednak liczne i nie zawsze pewne, jeśli idzie o trafność identyfikacji, podstawą której jest antyczna inskrypcja.
Przy interpretacji przedstawień wielkich ludzi i intelektualistów interesuje nas nie tylko portret indywidualny, z reguły nie oddający rzeczywistości, ale sposób przedstawienia poszczególnych kategorii twórców. Na przykład, filozofowie są najczęściej pokazani jako zaniedbani starcy z niestarannym uczesaniem.
(!) Badania nad ikonografią władców mają też ogromne znaczenie w datowaniu różnego rodzaju przedstawień wizualnych. Identyfikacja portretu cesarza na jakimś przedstawieniu rozstrzyga niejako jego datowanie.