Problematyka moralna "Antygony" Jedną± z zasad antycznej estetyki zakładającej oddziaływanie sztuki na odbiorcę, wprowadzonej przez Arystotelesa w szóstym rozdziale jego poetyki, była zasada tzw. katharsis - oczyszczenia. Pojęcie to sformułowane jest w sposób lapidarny i trochę zagadkowy i jest różnie interpretowane w sensie moralnym, psychologicznym, filozoficznym. Na ogół przez katharsis rozumie się rozładowanie wzruszeń, wyzwolenie odbiorcy z uczuć pod wpływem wstrząsu emocjonalnego nazwanego przez Arystotelesa litością i trwogą. Jego użycie prowadzi do tego, że widz w czasie przedstawienia doznaje oczyszczenia z emocji, które ogląda na scenie. To zadanie narzucone przez poetykę spełnia "Antygona". Litość i trwogę, o którą chodzi Arystotelesowi, wywołuje konflikt między osobami bliskimi sobie: Antygoną i Kreonem. Swoich bohaterów stawia autor w sytuacji wyboru, są to: Kreon, Antygona, Ismena, Hajmon i Eurydyka. W sytuacji w jakiej się znaleźli muszą wybierać nie między dobrem a złem, ale między wartościami równorzędnymi. Nad bohaterami ciąży klątwa bogów, dlatego każde ich przedsięwzięcie, każdy wybór musi skończyć się klęską. Mimo wszystko główna postać dramatu, Antygona, stała się symbolem pewnej postawy wobec tych, którzy w imię jakiś tam celów, np. racji państwa, gwałcą prawa prywatne, prawa ludzkie. Antygona wbrew zakazowi Kreona postanawia pogrzebać ciało zabitego brata. Uważa, że każdy ma obowiązek posłuszeństwa wobec praw bliskich, a bogowie nakazuj± grzebanie zmarłych. Antygona prawa odwieczne, boskie stawia ponad prawa, które ustanawia śmiertelny król. Ale nie tylko tym kieruje się Antygona. Jej motywem jest lojalność, poczucie obowiązku i wobec rodziny tak tragicznie. "Nie można dopuścić by niepogrzebion, bez płaczu, stał się łupem dla sępich dziobów chciwych żerliwy". Chce ona jak sama mówi współkochać a nie współnienawidzieć, uważa że dokonuje "świętej zbrodni". Tak więc Antygona chce być w zgodzie z sam± sobą± i z prawami boskimi. Uważa, że śmiertelny nie może przekreślić praw boskich, a śmierć która jej grozi przyspieszy jedynie to co i tak ją czeka. Nie lęka się, że wcześniej spotka się z bliskimi. Nie można jednak nie przyznać pewnej słuszności racjom Kreona. Król uważa, że po bratobójczej wojnie potrzebny jest w państwie spokój. Bezrząd i anarchia mogą stać się przyczyną upadku. Prawowity król jest zastępcą bogów, jest uprawniony do wydawania rozkazów w imię bogów, jest utożsamiany z państwem "Czy nie uchodzi państwo za rzecz władcy". Władca nie może cenić wyżej najbliższych od ojczyzny i dlatego powinien ukarać zdrajcę. Polinejk sprowadził przecież wojska, które miały zniszczyć Teby. Nawet po śmierci nie może on być potraktowany na równi z obrońcą. Ta kara ma dodatkowo odstraszyć przyszłych buntowników. Antygona w jego oczach dopuściła się zuchwalstwa. Kobieta nie może dyktować praw, także lud nie ma wpływu na postępowanie króla. Nie można tolerować buntu, a niedopełnienie obietnicy ukarania winnych rzuciło by na niego złe światło jako na niesprawiedliwego władcę. Boi się także przyznać rację młodszemu Kajmanowi, który bierze stronę Antygony. Twierdzi on, że rozkazy władcy powinny być mądre, mówi: "Niczym to państwo co jednemu służy". Stanowisko Sofoklesa jest jednoznaczne. Przyjaciel Peryklesa, znany z budowania demokracji potępiał upór Kreona, jego przesadną ambicję i zaślepienie. Lament władcy "Ach biada mi, złamane całe życie" jest przyznaniem się do błędu i uznaniem racji Antygony. Wpływ na kreowane postacie miała religijność Sofoklesa, był zwolennikiem religii delfickiej. Potępił więc Kreona za wydawanie rozkazów sprzecznych z wolą bożą.

Problematyka moralna "Antygony" Jedną± z zasad antycznej estetyki zakładającej oddziaływanie sztuki na odbiorcę, wprowadzonej przez Arystotelesa w szóstym rozdziale jego poetyki, była zasada tzw. katharsis - oczyszczenia. Pojęcie to sformułowane jest w sposób lapidarny i trochę zagadkowy i jest różnie interpretowane w sensie moralnym, psychologicznym, filozoficznym. Na ogół przez katharsis rozumie się rozładowanie wzruszeń, wyzwolenie odbiorcy z uczuć pod wpływem wstrząsu emocjonalnego nazwanego przez Arystotelesa litością i trwogą. Jego użycie prowadzi do tego, że widz w czasie przedstawienia doznaje oczyszczenia z emocji, które ogląda na scenie. To zadanie narzucone przez poetykę spełnia "Antygona". Litość i trwogę, o którą chodzi Arystotelesowi, wywołuje konflikt między osobami bliskimi sobie: Antygoną i Kreonem. Swoich bohaterów stawia autor w sytuacji wyboru, są to: Kreon, Antygona, Ismena, Hajmon i Eurydyka. W sytuacji w jakiej się znaleźli muszą wybierać nie między dobrem a złem, ale między wartościami równorzędnymi. Nad bohaterami ciąży klątwa bogów, dlatego każde ich przedsięwzięcie, każdy wybór musi skończyć się klęską. Mimo wszystko główna postać dramatu, Antygona, stała się symbolem pewnej postawy wobec tych, którzy w imię jakiś tam celów, np. racji państwa, gwałcą prawa prywatne, prawa ludzkie. Antygona wbrew zakazowi Kreona postanawia pogrzebać ciało zabitego brata. Uważa, że każdy ma obowiązek posłuszeństwa wobec praw bliskich, a bogowie nakazuj± grzebanie zmarłych. Antygona prawa odwieczne, boskie stawia ponad prawa, które ustanawia śmiertelny król. Ale nie tylko tym kieruje się Antygona. Jej motywem jest lojalność, poczucie obowiązku i wobec rodziny tak tragicznie. "Nie można dopuścić by niepogrzebion, bez płaczu, stał się łupem dla sępich dziobów chciwych żerliwy". Chce ona jak sama mówi współkochać a nie współnienawidzieć, uważa że dokonuje "świętej zbrodni". Tak więc Antygona chce być w zgodzie z sam± sobą± i z prawami boskimi. Uważa, że śmiertelny nie może przekreślić praw boskich, a śmierć która jej grozi przyspieszy jedynie to co i tak ją czeka. Nie lęka się, że wcześniej spotka się z bliskimi. Nie można jednak nie przyznać pewnej słuszności racjom Kreona. Król uważa, że po bratobójczej wojnie potrzebny jest w państwie spokój. Bezrząd i anarchia mogą stać się przyczyną upadku. Prawowity król jest zastępcą bogów, jest uprawniony do wydawania rozkazów w imię bogów, jest utożsamiany z państwem "Czy nie uchodzi państwo za rzecz władcy". Władca nie może cenić wyżej najbliższych od ojczyzny i dlatego powinien ukarać zdrajcę. Polinejk sprowadził przecież wojska, które miały zniszczyć Teby. Nawet po śmierci nie może on być potraktowany na równi z obrońcą. Ta kara ma dodatkowo odstraszyć przyszłych buntowników. Antygona w jego oczach dopuściła się zuchwalstwa. Kobieta nie może dyktować praw, także lud nie ma wpływu na postępowanie króla. Nie można tolerować buntu, a niedopełnienie obietnicy ukarania winnych rzuciło by na niego złe światło jako na niesprawiedliwego władcę. Boi się także przyznać rację młodszemu Kajmanowi, który bierze stronę Antygony. Twierdzi on, że rozkazy władcy powinny być mądre, mówi: "Niczym to państwo co jednemu służy". Stanowisko Sofoklesa jest jednoznaczne. Przyjaciel Peryklesa, znany z budowania demokracji potępiał upór Kreona, jego przesadną ambicję i zaślepienie. Lament władcy "Ach biada mi, złamane całe życie" jest przyznaniem się do błędu i uznaniem racji Antygony. Wpływ na kreowane postacie miała religijność Sofoklesa, był zwolennikiem religii delfickiej. Potępił więc Kreona za wydawanie rozkazów sprzecznych z wolą bożą.

4. Inspiracje biblijne w literaturze Biblia i Antyk to dwa Ľródła kultury europejskiej z łaciny biblia - ksi±żka. Zbiór ksi±g uważanych przez Żydów i chrze¶cijan za ¶więte. Katolicki kanon ksi±g Pisma ¦więtego ustalono na Soborze Trydenckim w XVI wieku. Kanon obejmuje 46 ksi±g Starego Testamentu i 27 Nowego Testamentu. Mimo wielo¶ci autorów Biblia zaskakuje jedno¶ci± tre¶ci. Księgi Biblii powstawały XIII w. p.n.e. do I w. n.e. Przyjęcie chrztu przez Polskę i wej¶cie w kr±g kultury chrze¶cijańskiej spowodowało, że Biblia zaczyna odgrywać dominuj±c± rolę w życiu. Staje się podstaw± do, której odwołuje się wła¶ciwie cała literatura ¶redniowieczna. Dopiero potem następuje ze¶wiecczenie życia. W ¦redniowieczu tłumaczenia psalmów. Pojawiaj± się różne tłumaczenia Biblii: Biblia królowej Zofii, Psałterz Dawidów. Literatura ¶redniowieczna w różnorodny sposób odwołuje się do motywów biblijnych. Np. misterium ¶redniowieczne "Historyje o chwalebnym zmartwychwstaniu pańskim" Mikołaja z Wilkowiecka. Również poezja czerpała z Biblii, anonimowy wiersz "Żale Matki Boskiej pod Krzyżem", także pie¶ni "Bogurodzica". ¦redniowieczny dramat misteryjny ukazuj±cy w±tki biblijne z Nowego Testamentu. Genez± dramatów ¶redniowiecznych było zmartwychwstanie i narodzenie Chrystusa. Pocz±tkowo były one fragmentami mszy, potem misterie odbywały się poza msz±. Powstaj± wierszowane dekalogi zgodnie z duchem parenezy (pouczenie). Słynny dialog wierszowany "Rozmowy, które miał Salomon M±dry z Warchołem Grubym, a spro¶nym". Parafrazy psalmów - psałterze (floriański) i tłumaczenia Biblii (królowej Zofii, Wujka). Nurt apokaliptyczny - obrazy s±du ostatecznego np. "Dies Irae". Literatur ¶redniowieczna przesi±knięta była lękiem przed gniewem boskim. potępieniem. Utwory na pograniczu religijno¶ci i ¶wiecko¶ci np. "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze ¶mierci±". Biblia - wyrasta z niej nauka ko¶cioła oraz cała sztuka, liryka, dramat. Pisarz nie dba o swoj± sławę - Ad moiorem dei Gloriam. Renesans zwrócony ku Antykowi, ale nie odrzuca Biblii i także korzysta z inspiracji biblijnych. Odnajdujemy je u wielu pisarzy renesansowych. Mikołaj Rej - zwi±zany z ruchem reformatorskim, autor zbioru kazań "Postylla" - inspirowane Bibli±. Autor dramatu "Żywot Józefa", który ma formę bardziej dialogu religijno-dydaktycznego niż dramatu, temat zaczerpnięty z Biblii. Bohaterem jest patriarcha Józef - postać z Księgi Rodzaju, sprzedany przez braci do Egiptu. Tam uwięziony, ale dzięki proroczemu tłumaczeniu snów podniesiony do godno¶ci wielkorz±dcy Egiptu. Motyw Józefa na trwałe wszedł do dorobku literatury europejskiej różnych epok. Postać Józefa zainspirowała Tomasza Manna do napisania powie¶ci pt. "Józef i jego bracia". Motyw Józefa popularny w XVI w. - stanowi pouczaj±cy przykład do na¶ladowania. Przykład prawo¶ci, wierno¶ci Bogu nawet w cierpieniu, ufno¶ci. Wytrwało¶ć jego zostaje wynagrodzona. W±tek Józefa daje dowód sprawiedliwo¶ci bożej. My¶l o Bogu sprawiedliwym, rz±dz±cym ¶wiatem wypowiada Rej - "w którego dziwnej opatrzno¶ci wszystko chodzi". Je¶li człowiek w Bogu pokłada nadzieję to zostanie wynagrodzony jak Józef. Także inni sięgali do tego motywu, Szymon Szymonowic napisał dramat "Castus Josep". Przedstawia kuszenie Józefa przez kobietę, ale on pozostaje wierny czysto¶ci. Motyw ten pojawia się w "Kazaniach sejmowych" Piotra Skargi - inspiracja do refleksji na temat m±dro¶ci. Nawi±zywali do Józefa także: Ujejski, Kafka, Bruno Szulc, T. Mann. Motywy biblijne obecne s± także w twórczo¶ci Jana Kochanowskiego - "Czego chcesz od nas Panie" - hymn pochwalny na cze¶ć Boga, artysty, twórcy ¶wiata. Uroda ¶wiata polega nie na urodzie poszczególnych elementów, ale na harmonii cało¶ci. Także poemat "Zuzanna" jest zainspirowany Bibli±. Motyw ze starego testamenty, z powrotu Daniela. Motyw Zuzanny bardzo popularny w okresie Renesansu. Młoda Zuzanna żona Joachima podpatrywana jest przez dwóch lubieżnych starców. Ż±daj± by im się oddała, bo je¶li nie to oskarż± j± o cudzołóstwo i zdradę męża. Prawo Żydów kazało cudzołóstwo ukamienowaniem. Zuzia musi dokonać wyboru - złamać prawo boże lub ponie¶ć haniebn± ¶mierć ladacznicy. Wybiera s±d bo woli być s±dzona przez ludzi bez uczynku, niż z grzechem stan±ć przed Bogiem. Bóg jednak wynagradza cnotę Zuzanny - zsyła anioła Daniela, który odwraca bieg sprawy i stawia starcom takie pytania, że ujawnia ich podło¶ć i kłamstwo. Motyw Zuzanny przyjmował różne kształty: opowie¶ci o boskiej opatrzno¶ci, przykład wytrwało¶ci niewie¶ciej. W malarstwie najczę¶ciej temat do aktów. Przy czym akt przedstawiano dwojako. Na pocz±tku obrazy przedstawiały j± nie¶wiadom±, podgl±dan± - wydobywano niewinno¶ć. Potem ¶wiadom± (napięcie) - ukazanie popłochu, przerażenie Zuzanny. Kochanowski opowiada historię w porz±dku biblijnym. Jednak eksponuje to co zostało opuszczone w pierwowzorze, czego się domy¶lamy - noc poprzedzaj±ca s±d Zuzanny, jej refleksje na temat cnoty, wielkiego skarbu. Kolejne dzieło Kochanowskiego wyrastaj±ce z Biblii to "Psałterz Dawidów". Uznano je za największe. Profesor Ziomek okre¶la "Psałterz Dawidów" jako parafrazę psalmów. Składa się ze 150 psalmów podzielonych na 5 ksi±g. Wypowiada się jeden podmiot liryczny - król Dawid, który występuje w różnych rolach: król, grzesznik, pokutnik, ojciec, wódz. Psałterz - cykliczny zbiór utworów o bardzo bogatej skali lirycznej. Ze względu na tre¶ć można je podzielić na psalmy błagalne, wielbi±ce, dziękczynne, historyczne i pokutne. Styl psalmów można okre¶lić jako biblijny, ale jest także inspirowany Antykiem. Również i w pie¶niach wzorowanych na Horacym odnajdziemy stylizację biblijn±. Kochanowski tłumaczy psalmy werset po wersecie, nie zmienia układu cało¶ci ani konstrukcji poszczególnych psalmów. Inwencja poety wtkana w tkankę stylistyczn± dzieła. Przy czym jest to bardzo dyskretne działanie. Różnice ujawnia dokładne ¶ledzenie. Inwencje Kochanowskiego wyrasta z ducha Renesansu i wpływa na obraz groĽnego Boga Starego Testamentu budz±cego lęk - obraz zostaje złagodzony. W Starym Testamencie występuj± zasadniczo dwa imiona Boga: Pan i Bóg (Jahwe i Elohim). Kochanowski posługuje się parafraz± literack±, nazywa Boga: ojcem, Bogiem wiecznym, Panem wszechmocnym, wiele okre¶leń. Kochanowski w psalmach wprowadza zaprzeczone epitety Boga (Boże niezmierzony) zalecane przez Arystotelesa. W jego poetyce nadaj± wysoki styl, w Biblii epitetów zaprzeczonych nie ma. Poezja hebrajska nie zna ani rymu ani rytmu w pojęciu greckim czy łacińskim. Podstawowym

elementem jest paraleizm członków (dwie czę¶ci zdań tworz± cało¶ć). Kochanowski tego nie respektuje, stosuje przerzutnie. Psałterz jest dziełem życia Kochanowskiego. Nad przekładem pracował około dziesięciu lat. Profesor Krzyżanowski: "Tre¶ć Psałterza uj±ł w kunsztown± formę strof horacjańskich, zastępuje niejednokrotnie zwroty i wyrażenia oryginału hebrajskiego analogicznymi frazami liryka rzymskiego. Tego rodzaju synteza koncepcji biblijnej i antycznej całkowicie odpowiadała ideałom Kochanowskiego". W rezultacie udało się Kochanowskiemu osi±gn±ć mistrzostwo polegaj±ce na wyrażeniu ogromnego bogactwa tre¶ci religijnej, w wierszach i zwrotkach niezwykle urozmaiconych i dać dzieło o wybitnej warto¶ci poetyckiej, które z tekstem muzycznym wybitnego kompozytora Mikołaja Gomółki, dla całych pokoleń stało się praktycznym podręcznikiem poetyki, zbiorem wspaniałych obrazów i gotowych formuł językowo-stylistycznych. Zainteresowanie psalmami było zawsze ogromne. W ¦redniowieczu - psałterze, w Renesansie reformacja wpływa na te zainteresowania. Mnoż± się poetyckie przekłady na polski: Kochanowski, Jakub Wujek, Mikołaj Rej. W innych epokach pisarze także sięgali do psalmów np. Franciszek Karpiński, współcze¶ni: Leopold Staff, Roman Brandsteatter, Czesław Miłosz. Inspiracje biblijne w Baroku - szczególnie chętnie parafrazowano psalmy np.: Potocki, Lubomirski. Najważniejsze: "Psalmodia polska" Wespazjana Kochowskiego z 1695 roku. Występuje tu znamienna dla XVII w. idea bożego wybraństwa Polski, co najmocniej zaowocuje w okresie Romantyzmu - mesjanizm. Religijno¶ć Baroku skłaniała do zainteresowania zado¶ćuczynieniem za grzechy - upodobanie do psalmów pokutnych. Interesowano się także postaciami nawróconych grzeszników: Marii Magdaleny, dobrego grzesznika Pawła apostoła. Zainteresowanie postaciami kobiet - motyw Zuzanny, Judyty, Estery. Barok przynosi ożywienie motywów Nowego Testamentu w literaturze co tłumaczy się po-trydenck± reform± w ko¶ciele, która w zainteresowaniu Starym Testamentem widziała wpływ protestantyzmu. W okresie Baroku Biblia - ¶więta księga, główne Ľródło modlitewnego wzruszenia. O¶wiecenie patrzy na Biblię w duchu osiemnastowiecznego racjonalizmu. Traktuj± j± rozumowo. Deizm mówi, że Bóg stworzył ¶wiat, ale się nim wcale nie zajmuje. Tendencje deistyczne i ateistyczne. Biblia jest traktowana na równi z literatur± antyczn±. Biblia staje się Ľródłem inspiracji motywów, bohaterów, przygód. pojawiaj± się liczne przeróbki i tłumaczenia tragedii i oper, których bohaterami s± postacie biblijne (Bogusławski, Niemcewicz). Pojawiaj± się nawet biblijne tragikomedie - Józef Hinosowicz. W okresie sejmu czteroletniego i Targowicy w nurcie satyrycznym popularne s± trawestacje - satyryczne przeróbki Biblii np. parodia księgi rodzaju Niemcewicza. Nurt sentymentalizmu patrzy na Biblię jako na księgę odsłaniaj±c± mentalno¶ć człowieka pierwotnego, nieskażonego przez cywilizację. Biblia - księga ukazuj±ca niezmienne zasady etyczne, na których człowiek powinien oprzeć swe życie np. dla Grodzińskiego, Karpińskiego. Po utracie niepodległo¶ci częstym motywem staje się opłakiwanie utraty wolno¶ci. Romantyzm szczególnie po upadku powstania listopadowego Biblia nabiera dużego znaczenia. W nurcie liryki patriotycznej rozwija się mesjanizm. Uaktualnione podobieństwo Polski do Izraela oraz idea mówi±ca o Polsce jako o narodzie wybranym. Tematyka religijna w liryce, w utworach narracyjnych, dramatach. Największe osi±gnięcie liryki romantycznej - wiersz Mickiewicza "Słowa Naj¶więtszej Maryji Panny". Powrót do osób i motywów biblijnych - Ujejski, Odyniec, Lenartowicz, Goszczyński. Szczególne miejsce w patriotycznym nurcie religijnym zajmuj± "Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego" i "Anchelli" Słowackiego. Stanowi± one narodow± ewangelię mesjanistyczn±, która pragnie w narodzie podtrzymać wiarę w odzyskanie niepodległo¶ci. Obaj autorzy proz± stylizowan± na Biblię wypowiadaj± się na temat zadań emigracji. Mickiewicz porównuje ich do pierwszych apostołów wolno¶ci. "Genesis ducha" - Słowacki ukazuje dzieje ludzko¶ci jako historię wyzwalania się ducha z materii drog± jej stopniowego doskonalenia się. III czę¶ć "Dziadów" to próba odczytania dziejów ludzko¶ci, a głównie Polski przez Biblię jako zmaganie dobra ze złem. Uosobienie zła to Nowosilcow i car. Idea dobra to ksi±dz Piotr, sprawa polska, polski naród. Konrad porównany przez poetę do biblijnego Samsona. Widzenie księdza Piotra utrzymane w biblijnej symbolice ewangelii. Celem tego dramatu jest zmobilizowanie narodu do wiary, niepoddawania się i nadania sensu cierpieniu Polaków. Tak jak cierpienie i ¶mierć Chrystusa po którym przyjdzie zmartwychwstanie i odkupienie. Bibli± w pewnym sensie inspirowana jest "Nie-boska komedia" - dramat metafizyczny - zmagania dobra ze złem o duszę poety - hrabiego. Cyprian Kamil Norwid tworzył w romantyzmie, ale nie czuł się romantykiem. W jego twórczo¶ci znajdujemy niewiele motywów opartych bezpo¶rednio na Biblii - np. "Do naj¶więtszej Maryji Panny", "Psalm w Hebronie", ale poezja Norwida jest głęboko przeniknięta duchem biblijnym. Jest poprawna teologicznie zdaniem teologów. Pozytywizm - epoka racjonalizmu, scjentyzmu, teoria Darwina, Pozytywizm oddala się od Biblii. Nauka ma się stać Ľródłem szczę¶cia, nie ma jednak całkowitego zerwania np. M. Konopnicka. Modernizm - Biblia powraca w dużym stopniu. Biblia dla utworów jest wieloznaczna (religijno¶ć, znalezienie znaków, symboli o szczególnej doniosło¶ci lub maniera pozbawiona sensu religijnego). Zainteresowaniem ciesz± się postacie negatywne, grzeszników np. Ewa (Kasprowicz), Salome, Kain, Judasz. Modernistów interesuje tajemnica zła, szatana. Poczucie kryzysu, schyłkowo¶ci sprzyja pojawianiu się wizji katastroficznych np. Kasprowicz: "Dies Irae", "¦więty Boże", "Salome". Nurt religijny w dramacie - "Judasz z Karioty" Karola Roztworowskiego. Współczesno¶ć - kilka nurtów w sztuce np. poezji nawi±zuj±cej do proroctw; zachęcaj±cej do życia w wierze np. Anna Kamieńska, Różewicz, Miłosz, Roman Brandsteatter. Oraz proza religijna: Zofia Szczucka "Przymierze", "Listy Nikodema" Dobraczyńskiego, "Jezus z Nazaretu" Brandsteattera. Nurt laicki, który nawi±zuje do racjonalistycznego traktowania Biblii. Traktuje j± jako jeden z mitów np. "Opowie¶ci biblijne" Zenona Kosidowskiego, "Bóg, szatan, mesjasz" Sandałera.

---