17 Gatunki epickie w literaturze XVI i XVII w.
W baroku poezja wchodziła na drogę swoistego upowszechnienia. Mowa wierszem stała się konieczną formuła obyczajową, stąd ogromna liczba ulotnych pism drukowanych na różne obrzędowe uroczystości.
W drugim planie rozwijają się bogate nurty prozy, nawiązujące bezpośrednio do tradycji renesansowych lub jeszcze średniowiecznych, przede wszystkim publicystyka, kaznodziejstwo, proza oratorska, naukowa. Działa tu silniej niż w poezji prawo dwujęzyczności, wciąż pisze się po polsku i po łacinie. Pamiętać należy, że z wypowiedzią prozaiczną związane są przede wszystkim funkcje informacyjne, stąd świadomość adresu czytelniczego - dla kogo się pisze-jest tu silniejsza niż w poezji.
W poł. XVI w. w związku z odkryciami geograficznymi rozwija się nowa gałąź piśmiennictwa: diariuszowe i pamiętnikarskie zapisy, kreślone w czasie podróży po Europie i na Bliski Wschód, robione z potrzeby konfrontacji własnych
wrażeń lub przekazania ich najbliższym.
Przykładem jest tu Stanisław Reszka, opisujący swoje podróże do Rzymu ;
Mikołaj Radziwiłł autor diariusza „Peregrynacja do Ziemi Świętej”.
Były też diariusze z pola bitwy, np. Jana Piotrkowskiego „Dziennik wyprawy Stefana Batorego pod Psków”, dzieło hetmana Stanisława Żółkiewskiego
„Początek i progres wojny moskiewskiej” czy pamiętniki Samuela Maskiewicza.
Rozwijają się małe formy narracyjne-anegdoty.
Anegdota, tj. krótkie opowiadanie o jakimś charakterystycznym zdarzeniu, mogła być rozbudowana przez wykonawcę do wymiaru dłuższej historii, mogła przyjmować kształt noweli lub komedii. Najciekawszy zbiór to „Facecyje polskie”.
Dla XVI w. charakterystyczna jest anegdota moralizatorska. Przykładem jest tu
„Gościniec pewny…” Józefa Wereszczyńskiego.
Warto tu też wspomnieć o anegdocie babińskiej. Są to opowieści o nieprawdopodobnych przygodach myśliwych, podróżnych, receptach lekarskich i przepisach kulinarnych.
W XVI w. w zakresie żywo rozwijającego się kaznodziejstwa katolickiego ukształtowały się różne kierunki, zgodnie z liturgią i potrzebami kościoła.
Są to kazania dogmatyczne, polemiki z herezją, repliki duchownych. Przykładem jest tu spór o sztukę religijną toczący się między Grzegorzem z Żarnowca a Jakubem Wujkiem.
Innymi przykładami są kazania popularne na niedziele i święta, kazania pokutne, kazania pogrzebowe. W 1612r. ukazała się podręczna książka dla twórców kazań Szymona Wysokiego „Wielkie zwierciadło przykładów”.
Najważniejszym twórcą kazań jest Piotr Skarga.
Nad literaturą baroku ciąży wciąż nieosiągalny wzór eposu antycznego, który miał być najwyższą, syntetyczną formą wypowiedzi literackiej. Próby polskiego eposu-wciąż podejmowane-nie powiodły się jednak nawet takim mistrzom pióra jak Jan Kochanowski.
Oryginalny dorobek literatury polskiej wyrażał się w małych formach epickich. Były to „egzempla” ujmowane w formę pieśni o sławie zmarłego bohatera, przeznaczone do kolportażu. Pieśni te były układane w konwencji literackiej lub w konwencji pieśni dziadowskich. Nie mamy śladów epickiej pieśni ludowej.
Przyswojono literaturze polskiej wzory antyku. Pojawiają się przekłady. Andrzej Kochanowski tłumaczy „Eneidę”, a Krzysztof Woltaży dał skrót „Iliady”.
W sukurs poszukiwaniom epickim polskich teoretyków i pisarzy przyszedł dorobek chrześcijańskiego Zachodu. W baroku odrodził się gatunek- żywoty świętych. Przykładem są tu „Żywoty świętych” Piotra Skargi czy Poemat o św. Franciszku Hieronima Maripetrusa.
W baroku pojawia się gatunek epicki -epos rycerski. Jest to najstarszy gat. epicki wywodzący się z ludowych podań o legendarnych lub historycznych bohaterach. Źródłem eposu były mity, podania i baśnie.
Przykładem jest tu „Wojna chocimska” Wacława Potockiego.
Dla rozwoju epiki polskiej doniosłe znaczenie miała działalność przekładowa Piotra Kochanowskiego. On dopiero- tłumacząc dzieło Ariosta „Orland szalony” i dzieło Tassa „Gofred albo Jeruzalem wyzwolona” wprowadził do naszej literatury żywe wzory nowożytnej epopei, które aż do romantyzmu inspirowały naszych twórców. Szczególnie „Gofred” wysoko oceniany jako dzieło przekładowe, odzywał się długo echami w naszej literaturze, wykorzystywany jako wzór nowej epiki.
Jeżeli chodzi o przekłady, to warto tu zwrócić też uwagę na przekłady „Biblii” w tłumaczeniu ks. Jakuba Wujka, a także „Żywoty świętych” i kaznodziejskie dzieła Skargi.
Po przekładach i luźnych próbach epickich pojawił się polski twórca epicki - Samuel Twardowski .Jego osiągnięciem artystycznym były opowieści romansowe „Dafnis” i „Nadobna Paskwalina”. Jest to przejawem mody na epikę romansową. W okresie dojrzałego baroku rozpoczyna się etap formowania nowoczesnej formy epickiej-powieści.
Późny barok jest okresem pełnego rozkwitu pamiętników. Rozwija się rozmaitość form pamiętnikarskich. Najwybitniejszym dziełem baroku są tu
„Pamiętniki ” Jana Chryzostoma Paska.
W późnym baroku odrodził się romans duchowny, miał on zastąpić świeckie, niemoralne historie. Opowiadał fabularny epizod z czasów biblijnych, respektując współczesny dorobek sztuki narracyjnej. Przykładem jest tu „Tobiasz wyzwolony” S. H. Lubomirskiego, czy nie wydana drukiem „Judyta” W. Potockiego.
Należy tu wspomnieć także o listach. Barok obfituje w tego rodzaju wypowiedzi. Mamy tu przykłady listów króla Sobieskiego, hetmana Chodkiewicza. Listy w dobie baroku, w odróżnieniu od renesansu (listy urzędowe, obce) były osobiste, skierowane do bezpośredniej osoby.