Prawo karne materialne jest to zespół norm prawnych określających czyny społecznie szkodliwe, zwane przestępstwami, zasady odpowiedzialności za te czyny oraz kary, środki karne i zabezpieczające stosowane wobec ich sprawców.

Na całokształt prawa karnego składa się również prawo karne procesowe i prawo karne wykonawcze, unormowane w kodeksie postępowania karnego oraz kodeksie karnym wykonawczym.

Funkcje prawa karnego :

Subsydiarny - pomocniczy, wspierający, sankcjonując najpoważniejsze naruszenia norm postępowania zawartych w innych dziedzinach. Nie jest to całkiem ścisłe, gdyż prawo karne chroni najważniejsze dobra społeczne i jednostkowe przed zamachami przestępnymi niezależnie od regulacji innych dziedzin prawa. Wynika to ze społecznego znaczenia tych dóbr, a także niezbędności prawa karnego, które operuje najsilniejszymi środkami przymusu.

Gwarancyjna - brak zasad gwarancyjnych lub ich łamanie prowadzi do samowoli władzy, w której represja dotyka także osoby niewinne, a prawo karne miast chroni społeczeństwo i jednostkę ludzką, staje się narzędziem opresji..

Prewencyjno wychowawcza - polega ona na tym, iż celem kary i innych środków karnych, nie jest wyłącznie represja za popełnione czyny, lecz także zapobiegawcze i wychowawcze oddziaływanie na sprawcę oraz społeczeństwo, które przeciwdziałać ma naruszaniu prawa.

Kompensacyjna - jest to efekt wiktymologii nauki i ruchu społecznego, który akcentuje potrzebę uwzględnienia przez prawo karne interesów ofiar przestępstw. W kodeksie karnym funkcję kompensacyjną realizuje przede wszystkim zaliczenie do środków karnych obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu. Obowiązek naprawienia szkody występuje także w ramach kary ograniczenia wolności.

Prawo karne procesowe to zbiór norm prawnych regulujących proces karny. Proces karny jest unormowany w kodeksie postępowania karnego.

Proces karny jest to zespół prawnie uregulowanych czynności, których celem jest wykrycie przestępstwa i jego sprawcy, osądzenie go za to przestępstwo i ewentualne wykonanie kary lub środków karnych oraz środków zabezpieczających.

Funkcje prawa karnego procesowego:

f. prakseologiczna - prawo to wskazuje najlepszą drogę do osiągnięcia celu, jakim jest zrealizowanie norm prawa karnego materialnego, jest ono wynikiem doświadczenia życiowego osiągnięć nauki.

f. gwarancyjna - prawo karne procesowe chroni prawa człowieka uwikłanego w proces.

f. regulacyjna - normy tego prawa wyznaczają porządek czynności, zapobiegają chaosowi w procesie.

f. materialnoprawna - wpływa na uregulowania w zakresie prawa karnego materialnego, zakreślając granice jego stosowania .

Przepisy dotyczące odpowiedzialności karnej nieletnich:
Odpowiedzialności na podstawie kodeksu karnego podlegają osoby, które w czasie popełnienia czynu zabronionego przez to prawo ukończyły 17 lat. Jest zasadą, że wobec osób, które nie osiągnęły tak określonego wieku odpowiedzialności, zwanych nieletnimi, stosuje się środki wychowawcze i poprawcze, które orzeka sąd rodzinny na podstawie przepisów ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich.

Źródłem prawa karnego w znaczeniu formalnym, jest akt organu państwowego, zawierający normy prawne.

Źródłami prawa karnego materialnego są:

1. Konstytucja

2. Ustawy

3. Ratyfikowane umowy międzynarodowe.

Rozporządzenia wykonawcze nie są źródłami prawa karnego materialnego. Wynika to z zasady ustawowej określoności.

Orzecznictwo sądów nie jest źródłem prawa. Innymi słowy, sądy nie tworzą prawa w Polsce, w przeciwieństwie do systemu panującego w krajach anglosaskich. Faktem jest jednak silne oddziaływanie orzecznictwa sądowego, szczególnie Sadu Najwyższego, na praktykę wymiaru sprawiedliwości, organów administracji państwowej oraz samorządu terytorialnego. Jedynym dopuszczonym przez prawo wyjątkiem jest art. 190 ust 1 Konstytucji, który stanowi, że orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązująca i są ostateczne. Wyrok Trybunału o niezgodności z Konstytucją umowy międzynarodowej lub ustawy jest więc źródłem prawa, ale bardzo szczególnym, gdyż źródłem w sensie negatywnym.

Zwyczaj nie jest źródłem prawa, mimo że wywiera wpływ na jego stosowanie.

Podstawowymi ustawowymi źródłami prawa karnego są:

1. kodeks karny

2. kodeks postępowania karnego

3. kodeks karny wykonawczy

4. kodeks karny skarbowy

5. ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich

6. ustawa o świadku koronnym.

Obowiązującymi w Polsce źródłami prawa międzynarodowego zakresie prawa

karnego są:

Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 lipca 1950 uchwalona przez państwa - członków Rady europy, nazywana powszechnie Europejską Konwencją Praw Człowieka.

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych uchwalony przez Zgromadzenie Ogólne ONZ dnia 16 grudnia 1966, ratyfikowany przez Polskę w 1977.

Zasada lex criminalis retro non agit - ustawa karna nie działa wstecz, jest gwarancją stanu pewności prawnej co do czynów, które mogą powodować odpowiedzialność karną. W kodeksie karnym zasadę tę wyraża art. 1 § 1, który stanowi, że odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuszcza się czynu zabronionego przez ustawę karną obowiązującą w czasie jego popełnienia.

Miejsce popełnienia przestępstwa, uważa się za popełnione w miejscu:

1. gdzie sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany

2. gdzie skutek przestępny nastąpił ( chodzi o dokonane przestępstwo skutkowe)

3. gdzie według zamiaru sprawcy skutek miał nastąpić ( usiłowane przestępstwo skutkowe)

Zmiana ustawy ( prawo intertemporalne)

Problematykę wynikającą ze zmiany ustawy karnej regulują zasady prawa intertemporalnego ( międzyczasowego). Jeżeli w czasie popełnienia czynu zabronionego obowiązywała inna ustawa karna, niż w czasie orzekania w sprawie o ten czyn, należy zastosować ustawę obowiązującą w czasie orzekania (nową), gdyż realizuje ona lepiej aktualną politykę karną, jednak z zastrzeżeniem, że nie może to prowadzić do pogorszenia sytuacji sprawcy.

Ekstradycja oznacza wydawanie osób, przeciwko którym prowadzi się postępowanie

lub celem wykonania orzeczonej kary pozbawienia wolności, albo dowodów rzeczowych lub przedmiotów uzyskanych przez sprawcę w wyniku przestępstwa.

Rodzaje ekstradycji:

ekstradycja czynna - czyli żądanie państwa polskiego i związane z tym postępowanie, aby państwo obce wydało wskazaną w żądaniu osobę lub rzecz

ekstradycja bierna -czyli postępowanie na terenie państwa polskiego w wyniku

żądania państwa obcego, aby wydano mu osobę lub rzecz.

Prawo karne międzynarodowe - jest to zbiór norm prawnych określających:

zasady odpowiedzialności za przestępstwo popełnione za granicą oraz w Polsce przez cudzoziemca ( prawo karne międzynarodowe materialne),

zakres immunitetu dyplomatycznego konsularnego, czynności procesowe wykonywane za granicą na użytek polskiego procesu karnego i odwrotnie, sposób postępowania w sprawach o wydanie, przyjęcie ścigania karnego i wykonywanie wyroków zagranicznych oraz przekazywanie wyroków skazujących cudzoziemców do wykonywania za granicą ( prawo karne międzynarodowe procesowe).

Wykładnia, czyli interpretacja prawa, polega na ustalaniu treści i zakresu normy prawnej.

Normą prawną jest dyrektywa zachowania wyrażona w źródle prawa obowiązującego.

Rodzaje wykładni:

Ze względu na podmiot interpretujący prawo rozróżnia się wykładnie:

autentyczną - polega ona na wiążącym definiowaniu pojęć, jakimi się posłużono w tym akcie normatywnym..

sądowa jest stosowana przez każdy sąd orzekający w konkretnej sprawie, także sąd pierwszej instancji, choć na tym szczeblu orzekania nie ma zbyt wielu problemów natury prawnej. Taką wykładnię stosują przede wszystkim sądy drugiej instancji, zwłaszcza sądy apelacyjne, a przede wszystkim Sąd Najwyższy rozpatrując kasacje oraz rozstrzygając uchwałami zagadnienia prawne na wniosek sądów odwoławczych.

naukowa to interpretacja prawa w pracach naukowych , przede wszystkim publikowanych, choć ostatnimi czasy zamawia się często ekspertyzy prawne w konkretnych sprawach sądowych. Wykładnia taka nie ma żadnej mocy wiążącej, wpływa na orzecznictwo tylko siłą argumentacji.

Metody wykładni

wykładnia językowa nazywana także gramatyczną, słownikową. Punktem wyjścia musi być zawsze ustalenie znaczenia spornego pojęcia w języku potocznym, chyba że z góry wiadomo, iż zostało one użyte w znaczeniu specjalistycznym, odbiegającym od powszechnie przyjętego.

wykładnia logiczna polega na stosowaniu tzw. logicznych reguł operacyjnych, operacyjnych których najważniejsze są reguły: jeżeli nie wolno czynić niewielkiego zła , to tym bardziej nie wolno czynić zła większego; jeżeli prawo zezwala na czynienie czegoś, to tym bardziej wolno czynić coś mniejszego; jeżeli tylko taka a taka czynność jest zakazana, to inna czynność nie podpada pod ten zakaz.

wykładnia systemowa to wyjaśnianie znaczenia normy prawnej przez odwoływanie się do miejsca normy prawnej w systemie prawa np. do miejsca w rozdziale kodeksu karnego.

wykładnia historyczna polega na poszukiwaniu sensu normy w jej historii, a nawet w uzasadnieniu dołączonym do projektu aktu normatywnego. Najczęściej stosowaną wykładnią historyczną jest porównywanie obowiązującego przepisu z poprzednio w tej dziedzinie obowiązującym.

wykładnia celowościowa sprowadza się do poszukiwania znaczenia normy prawnej w celu, jaki przyświecał ustawodawcy. Gwarancją przed nadużyciem tej wykładni staje się ponowne poddanie jej wykładni językowej. Jeżeli odbiega rażąco od znaczenia powszechnie przyjętego, trzeba z niej zrezygnować.

wykładnia prawno porównawcza polega na sięganiu do innych systemów prawa za granicą lub w Polsce. Porównania prawa pozwalają niekiedy na poznanie norm prawnych lub orzeczeń sądowych rozwiązujących kwestie, z którymi boryka się praktyka sądowa w Polsce.

Analogia polega na wypełnieniu luki prawnej przez stosowanie normy prawnej najbardziej

zbliżonej do danej sytuacji. Chodzi tu o lukę prawną, a nie zamierzony brak uregulowania prawnego. Zakazana jest tylko analogia na niekorzyść sprawcy.

Na gruncie prawa karnego procesowego analogia jest w zasadzie dopuszczalna, ale pod warunkiem, że nie będzie powodować ograniczenia lub zniesienia praw obywatelskich.

Ten zakaz ma dwa zakresy:

przedmiotowy - niedopuszczalne jest stosowanie w drodze analogii środków przymusu procesowego

podmiotowy - niedopuszczalna jest analogia na niekorzyść oskarżonego i innych stron procesowych.

Przestępstwem jest czyn człowieka, zabroniony pod groźbą kary przez obowiązującą ustawę określającą jego znamiona, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomym.

Zbrodniami są czyny zagrożone karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat

albo karą surowszą. Są to szczególnie ciężkie przestępstwa, takie jak zabójstwo, zbrojny rozbój, zamach na niepodległość Państwa, na życie Prezydenta oraz zbrodnie przeciwko pokojowi i ludzkości.

Występek obejmuje czyny zagrożone karą przekraczającą miesiąc pozbawienia wolności, miesiąc ograniczenia wolności lub 30 stawek dziennych grzywny.

Wykroczenia to czyny zagrożone karą aresztu ( od 5 do 30 dni), jednego miesiąca

ograniczenia wolności, grzywną do 5000 zł lub naganną.

Czynem jest tylko świadome zachowanie się człowieka, które stanowi rezultat jego decyzji woli, trudno uznać za czyn zachowanie nieświadome albo podjęte w warunkach wyłączających decyzję woli. Nie zachodzi, więc czyn w rozumieniu prawa karnego, jeżeli na człowieka wywarty został przymus absolutny, nie są też czynem ruchy wykonywane w stanie silnej gorączki, w ataku padaczki. Od przymusu absolutnego należy odróżnić przymus względny, który zachodzi w wypadku oddziaływania środkami fizycznymi np. bicie, lub psychicznymi np. groźbą zastrzelenia na decyzję woli człowieka.

Ustawowe znamiona wyznaczają zespół charakterystycznych cech czynu zabronionego,

tworzących zarys typu przestępstwa.

Ustawowe znamiona dotyczą:

cech podmiotu

cech strony podmiotowej

cech przedmiotu ochrony przestępnego

cech strony przedmiotowej tj. opisu zabronionego zachowania, ewentualnie jego skutki, a niekiedy również okoliczności.

Podział znamion na :

• nazwowe

• opisowe

• wartościujące

• normatywne.

Podmiotem przestępstwa, czyli jego sprawcą, może być tylko osoba fizyczna, która

osiągnęła określony etap rozwoju umysłowego i moralnego (wiek odpowiedzialności), a także znajduje się w takim stanie psychicznym, w którym jest zdolna do rozumienia znaczenia

przedsiębranego czynu i kierowania swym postępowaniem.

Granice wieku odpowiedzialności karnej określa prawo polskie jako ukończenie lat 17 przed popełnieniem czynu zabronionego. Granica ta ulega obniżeniu.

• Ustawa przewiduje odpowiedzialność karną nieletniego, który ukończył lat 15 przed popełnieniem przestępstwa, jeżeli przemawiają za tym właściwości i warunki osobiste sprawcy, a zwłaszcza gdy poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne. Wymaga to wszechstronnej oceny osobowości sprawcy

( stopnia rozwoju umysłowego i moralnego, stopnia demoralizacji) dla stwierdzenia, czy może on ponosić odpowiedzialność karną.

• Druga kategorią wiekową jest młodociany, ponoszą oni pełną odpowiedzialność karną. Młodocianym jest sprawca, który w czasie popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat ( ale ukończył lat 17), a w czasie wydania wyroku pierwszej instancji - 24 lat. Są to sprawcy dorośli, jednakże z uwagi na ich wiek i kształtującą się jeszcze osobowość prawo karne przewiduje pewne modyfikacje w zakresie odpowiedzialności, kładąc akcent na wychowawcze oddziaływanie kary na młodocianych.

Problem odpowiedzialności karnej przedsiębiorstw

Nie ponosi odpowiedzialności karnej na zasadach określonych w kodeksie karnym osoba prawna lub inny twór zbiorowy ( instytucja, organizacja). Odpowiedzialność karna jest bowiem rodzajem odpowiedzialności osobistej, której podstawą przesłanką jest wina sprawcy czynu zabronionego. Powyższej zasady nie podważ nakładanie kar pieniężnych na przedsiębiorstwa za nieprawidłową gospodarkę paliwowo-energetyczną, zanieczyszczania wód, ziemi lub powietrza. Sankcje takie nie są pozbawione elementów karnych, nie należą jednak do środków odpowiedzialności karnej, przewidzianych w k.k.

Są to sankcje typu administracyjnego.

Podział przestępstw:

Powszechne - przestępstwo to może popełnić każdy prawie odpowiedzialny człowiek

(osoba poczytalna, która osiągnęła wiek odpowiedzialności).Podmiot ten

oznaczony jest w ustawie za pomocą zaimka „Kto” bez bliższych określeń.

Indywidualne - podmiotem tego przestępstwa może być jedynie osoba, która ma

określone w ustawie właściwości, wyróżniające je z kręgu innych osób.

Podmiot ten jest oznaczony za pomocą rzeczownika np. żołnierz.

Wśród przestępstw indywidualnych największe znaczenie mają przestępstwa funkcjonariuszy publicznych. Pojęcie to obejmuje: Prezydenta RP, posłów, senatorów

i radnych: sędziów; ławników; prokuratorów; notariuszy; komorników i kuratorów zawodowych; pracowników administracji państwowej lub samorządu terytorialnego

( z wyjątkiem osób pełniących czynności usługowe); osoby zajmujące stanowiska kierownicze w innej instytucji państwowej; funkcjonariuszy organu powołanego d ochrony bezpieczeństwa publicznego albo służby więziennej i osoby pełniące czynną służbę wojskową. Funkcjonariusze publiczni korzystają ze szczególnej ochrony prawnej, ale także ponoszą wzmożoną odpowiedzialność za przestępstwa, w szczególności za sprzedajność i nadużycie uprawnień służbowych.

Podział przestępstw indywidualnych

właściwe - znamionuje ono to, że indywidualne cechy podmiotu są warunkiem przestępczości czynu

niewłaściwe - właściwości podmiotu nie są warunkiem odpowiedzialności karnej, ale wpływają na jej zaostrzenie albo złagodzenie.

Przedmiot ochrony (zamachu)

Ogólnym przedmiotem ochrony przepisów prawa karnego są konstytucyjnie określone stosunki społeczne, a przede wszystkim prawa i wolności podmiotów tych stosunków.

Rozróżniamy:

rodzajowy przedmiot ochrony (zamachu), obejmuje on te normy prawne , które chronią analagiczne dobra pod względem rodzajowym

indywidualny przedmiot ochrony (zamachu), jset nim to dobro, na które skierowany został zamach przestępny, a które jest przedmiotem ochrony danego przepisu prawno karnego.

Często jest tak, że ten sam przepis chroni nie jedno, lecz kilka dóbr. Mówimy wówczas o złożonym przedmiocie ochrony, przy czym z uwagi na rodzajową klasyfikację przestępstwa w grę wchodzi ocena, który z tych przedmiotów jest bliższy, a który dalszy.

Przedmiot wykonawczy - przez który rozumie się materialny substrat będącego przedmiotem zamachu np. rzecz która sprawca skradł.

Przestępstwa podobne - przez przestępstwa te rozumie się przestępstwa skierowane przeciwko temu samemu rodzajowo dobru chronionemu prawem, a także popełnione z zastosowaniem przemocy lub groźby jej użycia, albo w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Popełnienie przestępstwa podobnego stanowi kryterium recydywy szczególnej w typie podstawowym.

Znamiona strony przedmiotowej czynu zabronionego charakteryzują zabronione zachowanie się (czyn) sprawcy, jego formę i okoliczności, a także skutek tego zachowania oraz powiązanie między zachowaniem a skutkiem.

Zachowanie człowieka może polegać na:

działaniu, jest nim podjęcie określonych czynności celowych

zaniechaniu, można go określić jako powstrzymanie się (również celowe) przez podmiot od działania, które powinien był i mógł podjąć.

Podział przestępstw na :

materialne - charakteryzuje się tym , iż do jego znamion należy spowodowanie określonego w ustawie skutku. Oznacza to, że dopóki określony w ustawie skutek nie zostanie przez sprawcę spowodowany, możemy mówić jedynie o usiłowaniu , a nie dokonaniu przestępstwa.

formalne - skutek nie jest warunkiem ich dokonania, jednakże gdy zostanie spowodowany, wpływa zaostrzająco na wymiar kary.

Pojęcie skutku obejmuje wywołanie określonej zmiany będącej następstwem czynu. Skutkiem może być wszelka zmiana wywołana przez sprawcę np. zniszczenie, uszkodzenie rzeczy.

Typy przestępstw:

kwalifikowane typy przestępstw tworzone są bądź ze względu na szczególne okoliczności czynu, bądź jego następstwa. Okolicznościami kwalifikującymi mogą być: sposób popełnienia przestępstwa, okoliczności czynu. Okoliczności tworzące typ kwalifikowany objęte być muszą umyślnością.

uprzywilejowane typy przestępstw, tworzyć je mogą jedynie szczególne okoliczności. Będą to przede wszystkim okoliczności usprawiedliwiające szczególną sytuację psychiczną sprawcy. Typy uprzywilejowane wiążą się również z występująca często klauzulą wypadku mniejszej wagi.

Winą jest zarzucalny z punktu widzenia wymagań ustawy stosunek sprawcy do realizacji rzeczywistości objętej znamionami czynu zabronionego.

Przesłanki winy:

Przesłanka normatywna:

zdolność do zawinienia

możliwość rozpoznania bezprawności czynu

„ normalna sytuacja motywacyjna”, w której sprawca może dokonywać wyboru postępowania.

Przesłanki psychologiczne:

stosunek sprawcy do realizacji rzeczywistości objętej znamionami czynu zabronionego.

Formy winy:

umyślne, przesłanką tej winy jest zamiar popełnienia czynu zabronionego, który może występować w dwóch formach:

1.zamiaru bezpośredniego, który polega na tym, że sprawca chce popełnić czyn zabroniony.

2.zamiar ewentualny polega na tym, że sprawca wprawdzie nie chce popełnić czynu zabronionego, ale przewiduje realną możliwość jego popełnienia i na to się godzi. Zamiar ten może dotyczyć zarówno skutków podjętego czynu zabronionego, jak i samej możliwości zrealizowania znamion przestępstwa podjętym czynem.

nieumyślne, noszą one w języku prawniczym nazwy: lekkomyślność i niedbalstwo.

1.lekkomyślność polega na świadomym naruszeniu obowiązku ostrożności. Jest to więc postać winy, w której sprawca uświadamia sobie możliwość popełnienia czynu zabronionego, ale w odróżnieniu od umyślności czynu tego nie ma zamiaru popełnić, tzn. przypuszcza że takiego czynu uniknie.

2. niedbalstwo różni się od lekkomyślności brakiem świadomości sprawcy, że narusza zasady ostrożności, których miał obowiązek przestrzegać. Zarzut spotyka go z tego powodu, że gdyby tych zasad przestrzegał , to mógłby przewidzieć możliwość popełnienia czynu zabronionego, a więc uniknąć popełnienia takiego czynu.

Formy popełnienia przestępstwa:

1. Formy stadialne:

• Przygotowanie zachodzi, gdy sprawca w celu popełnienia czynu zabronionego podejmuje czynności mające stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zamierzającego bezpośrednio do jego dokonania, w szczególności w tymże celu wchodzi w porozumienie z inną osobą, uzyskuje lub przysposabia środki, zbiera informacje lub sporządza plan działania. Przygotowanie jest działaniem celowym, które ma stworzyć warunki do podjęcia działań prowadzących bezpośrednio do dokonania zamierzonego przestępstwa.

Może ono wystąpić w :

1. formie rzeczowej, polega na :

• nabyciu lub przysposobieniu środków do popełnienia przestępstwa,

• zbieraniu informacji tzw. wywiad przestępczy

• sporządzenie planu działania.

2. formie personalnej ( porozumienia), polega ona na wejściu w porozumienie z inną osobą lub osobami, którego treścią jest współdziałanie w popełnieniu przestępstwa. Należy przez to rozumieć wspólne podjęcie decyzji i omówienie podziału ról.

• Usiłowanie , odpowiada za usiłowanie, kto w zamiarze popełnienia czynu zabronionego swoim zachowaniem się zmierza bezpośrednio do jego dokonania, które jednak nie następuje.

Usiłowanie nieudolne, występuje wówczas, gdy dokonanie przestępstwa jest niemożliwe, o czym sprawca nie wie, gdyż brak jest przedmiotu nadającego się do dokonania na nim przestępstwa lub sprawca używa środka niezdatnego do wywołania zamierzonego skutku.

• Dokonanie.

2. Formy zjawiskowe ( współdziałanie osób):

• Podżeganie polega na nakładaniu innej osoby do dokonania czynu zabronionego. Nakłanianie wystąpić może w dowolnej formie, przy czym istotne jest jedynie to, aby zmierzało do wywołania w osobie nakłanianej zamiaru popełnienia czynu zabronionego.

• Pomocnictwo polega na ułatwieniu innej osobie dokonania czynu zabronionego. Odpowiada za pomocnictwo, kto w zamiarze, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, swym zachowaniem ułatwia jego popełnienie, w szczególności dostarczając narzędzi, środka przewozu. Pomocnictwa dopuścić się można nie tylko w formie działania, lecz również zaniechania.

• Sprawstwo, odpowiada za sprawstwo nie tylko ten, kto wykonuje czyn zabroniony sam lub wspólnie w porozumieniu z inną osobą, ale także ten, kto kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę lub wykorzystując uzależnienie innej osoby od siebie.

Formy sprawstwa:

1. indywidualne wykonawcze, jest nim zrealizowanie znamion czynu zabronionego przez pojedynczego sprawcę.

2. kierownicze, jest nim osoba kierująca realizacją czynu zabronionego przez inną osobę lub osoby, tzn. ten, kto ma możliwość faktycznego panowania nad przebiegiem bezprawnej akcji

3. przez polecenie, uwzględnia rolę szefa grupy przestępczej, który wykorzystując uzależnienie od siebie innych osób wydaje im wiążące polecenia, nie fatygując się kierowaniem wykonania poleconego czynu.

4. współsprawstwo polega na współdziałaniu dwóch lub więcej osób na podstawie porozumienia, którego treścią jest wspólne popełnienie czynu zabronionego. Porozumienie musi nastąpić przed lub w trakcie realizacji czynu zabronionego, jego forma jest dowolna, istotne jest tylko to aby miała miejsce akceptacja wspólnego popełnienia przestępstwa i związany z tym podział ról. Polega ono więc na wspólnym popełnieniu czynu zabronionego, poszczególni współsprawcy ponoszą odpowiedzialność za całość uzgodnionej akcji przestępnej.

Kontratypy przestepstw - okoliczności uchylające przestępstwa

Kontratypy:

- obrona konieczna

- stan wyższej konieczności

- ryzyko związane z eksperymentem

Obrona konieczna jest instytucją uchylającą odpowiedzialność za szkody wyrządzone napastnikowi przy odpieraniu bezprawnego zamachu.

Składają się na nią:

1.zamach i jego odparcie. Zamach to zachowanie się człowieka, które stwarza bezpośrednie zagrożenie dla dobra korzystającego z ochrony prawnej. Najczęściej jest to działanie agresywne. Zamach może pochodzić tylko od człowieka, bo tylko zachowanie się człowieka może być rozpatrywane w aspekcie zgodności albo niezgodności z prawem.

2.konieczność obrony

3.współmierność sposobu obrony do niebezpieczeństwa zamachu.

Stan wyższej konieczności, rozumiemy sytuację, gdy dobru chronionemu prawem grozi niebezpieczeństwo, które można odwrócić jedynie poprzez poświęcenie innego dobra. Źródło może być różne: może być wynikiem działania człowieka, ale może być od niego niezależne np. pożar, powódź. Ponieważ działanie w stanie wyższej konieczności polega na poświęceniu innego dobra, aby ratować dobro zagrożone, prawo przewiduje warunki ograniczające pole zastosowania tej instytucji. Warunki te ujmowane są w postaci zasad:

- zasada subsydiarności polega na tym, że powołać się na stan wyższej konieczności można wyłącznie wtedy, gdy niebezpieczeństwa nie da się inaczej uniknąć niż przez poświęcenie innego dobra.

- zasada proporcjonalności, w myśl tej zasady, jeżeli działanie sprawcy polega na poświęceniu dobra o wartości niższej od dobra ratowanego, to z uwagi na przewagę korzyści społecznej przyjmuje się uchylenie bezprawności czynu. Inaczej jest w wypadku, gdy dobro poświęcone ma wartość równą lub większą od dobra ratowanego. Przyjąć wówczas można jedynie uchylenie winy.

- zasada wyłączenia.

Uzasadniony eksperyment, nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu przeprowadzenia eksperymentu poznawczego, medycznego, technicznego lub ekonomicznego, pod warunkiem, że spodziewana korzyść ma istotne znaczenie, a celowość eksperymentu i sposób jego przeprowadzenia są uzasadnione aktualnym stanem wiedzy. Warunkiem dopuszczalności każdego eksperymentu jest dobrowolne wyrażona zgoda jego uczestnika. Uczestnik taki musi być należycie informowany o grożących mu ujemnych skutkach, a także o tym, iż może odstąpić od udziału w eksperymencie.

Działanie w ramach obowiązków i uprawnień:

Nie stanowi przestępstwa działanie będące realizacją obowiązków lub uprawnień służbowych. Uprawnienia i obowiązki wynikają z różnorodnych, w szczególności dotyczących funkcjonariuszy publicznych, przepisów prawa. Określamy je jako kontratyp pozakodeksowy, gdyż spełnić muszą wspólnie dla wszystkich warunki.

Warunkami tymi są:

- kompetencja rzeczowa i miejscowa podmiotu do dokonania określonej czynności.

- istnienie określonej prawem podstawy prawnej i faktycznej dla dokonania danej czynności

- realizacja czynności służbowej w sposób zgodny z warunkami określonymi przez odpowiednie przepisy prawa.

Zabiegi lecznicze i legalna aborcja:

Podstawowymi warunkami legalności zabiegów leczniczych są:

- działanie w celu leczniczym

- wykonanie zabiegu zgodnie ze wskazaniami wiedzy i sztuki lekarskiej

- wykonanie zabiegu przez osobę uprawnioną.

Do zabiegów leczniczych nie zalicza się aborcji, gdyż nie chodzi tu o leczenie, lecz o przerwanie ciąży.

Uchwalona 7 stycznia 1993 r. nowa ustawa o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego

i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży legalizuje aborcję, gdy:

- utrzymanie ciąży stwarza zagrożenie poważnego niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia kobiety

- stwierdzono ciężkie i nieodwracalne uszkodzenie płodu albo nieuleczalną chorobę zagrażającą jego życiu

- ciąża jest wynikiem przestępstwa.

Okoliczności uchylające lub umniejszające winę:

Do okoliczności tych zalicza się: nieletniość, stan wyższej konieczności, niepoczytalność i znaczne ograniczenie poczytalności, błąd co do znamion czynu zabronionego, okoliczności uchylającej odpowiedzialność lub co do bezprawności oraz działanie w warunkach związania rozkazem.

Niepoczytalność i poczytalność ograniczona:

Nie popełnia przestępstwa, kto z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swym postępowaniem - taki stan nosi nazwę niepoczytalności.

Przyczyną niepoczytalności może być upośledzenie umysłowe, choroba psychiczna lub inne zakłócenia czynności psychicznych.

Podział upośledzenia umysłowego na cztery stopnie:

• lekkie

• umiarkowane

• ciężkie

• głębokie.

Choroby psychiczne - rozróżnia się choroby o podkładzie:

• organicznym różne przypadki otępienia np. starcze, miażdżycowe,

• nieorganicznym, psychozy czynnościowe.

Błąd, co znamion czynu zabronionego:

Błąd może polegać na urojeniu sobie istnienia okoliczności czy cech pewnego stanu rzeczy, które nie występują w obiektywnej rzeczywistości, albo na nieświadomości istniejących okoliczności lub cech. Nie popełnia przestępstwa umyślnego, kto dopuszcza się czynu zabronionego pod wpływem błędu, co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego.

Rzeczywisty (realny) zbieg przestępstwa polega na rozpoznaniu dwóch lub więcej przestępstw w jednym postępowaniu karnym. Warunkiem przyjęcia realnego zbiegu jest, aby sprawca za żadne z tych przestępstw nie był dotychczas osądzony, chociaż nieprawomocnym wyrokiem. W sytuacji realnego zbiegu przestępstw sąd wymierza najpierw kary za poszczególne przestępstwa, a następnie orzeka karę łącznie.

Realny zbieg przestępstw może być:

- jednorodzajowy -gdy w jednym postępowaniu podlegają osądzeniu dotąd nie ukarane czyny tego samego rodzaju np. kradzieże

- wielorodzajowy -gdy są to przestępstwa różnorodzajowe np. kradzież, udział w bójce.

W takich sytuacjach sąd wymierza najpierw kary za poszczególne zbiegające się przestępstwa, a następnie orzeka karę łączną.

Przy określaniu kary łącznej możliwe są różne systemy:

- system kumulacji polega na sumowaniu kar wymierzonych

- system absorpcji polega na pochłanianiu innych kar przez karę najsurowszą

- system modyfikowany, bądź przez redukcję kary skumulowanej, bądź przez zaostrzenie najsurowszej z wymierzonych kar. Taki system przyjął polski kodeks karny.

Wyrok łączny - ma to miejsce w sytuacji, gdy w odrębnych postępowaniach sprawca został prawomocnie skazany za różne przestępstwa. Wówczas sąd, który wydał ostatni wyrok skazujący, orzeka o połączeniu kar wymierzonych w poprzednich wyrokach, wydając jeden wyrok łączny.

Przestępstwo ciągłe - chodzi tu o sytuację, gdy ten sam sprawca dokonuje powtarzających się zamachów na to samo dobro, które z uwagi na więź między poszczególnymi zamachami rozpatruje się jako jedno przestępstwo. Przestępstwo to zachodzi, gdy sprawca realizuje ten sam zamiar podejmując dwa lub więcej zachowań zmierzających do jego wykonania.

Ciąg przestępstw - jako taki ciąg kodeks karny traktuje popełnienie w krótkich odstępach czasu i w podobny sposób dwóch lub więcej przestępstw, zanim zapadł pierwszy chociażby nieprawomocny wyrok, co do któregokolwiek z nich, przy czym każde z tych przestępstw jest realizacją nowego zamiaru, a ponadto wszystkie z nich muszą podlegać kwalifikacji z tego samego przepisu.

Zbieg przepisów ustawy polega na tym, że jeden czyn wyczerpuje znamiona określone w dwóch lub więcej przepisach ustawy.

Wyróżniamy:

1.Zbieg pozorny -przez ten zbieg rozumie się sytuację, gdy jeden czyn wyczerpuje znamiona określone w dwóch lub więcej przepisach, ale przepisy te pozostają wobec siebie w stosunku nadrzędności, podrzędności. Dzieje się tak na podstawie reguł wyłączania wielkości ocen. Jako reguły wyłączania wielkości ocen przyjmuje się :

zasadę specjalności, wyraża się w regule, iż przepis szczególny wypiera zastosowanie przepisu ogólnego

zasada pochłaniania, ma zastosowanie, gdy przepisy pozostają wobec siebie w takim stosunku, że jeden z nich zawiera w sobie treści objęte znamionami drugiego przepisu, a więc pochłania ten przepis

zasada subsydiarności, wyraża się w regule, iż przepis zasadniczy wyłącza zastosowanie przepisu pomocniczego.

2.Zbieg rzeczywisty, występuje wówczas, gdy jeden czyn wypełnia znamiona określone w dwóch lub więcej przepisach ustawy karnej, a nie zachodzi zjawisko wypierania lub pochłaniania jednego przepisu przez drugi.

Istnieją różne sposoby rozwiązywania tego zbiegu:

jednym z nich jest stosowanie tzw. kumulatywnej kwalifikacji prawnej tj. skazanie sprawcy za jedno przestępstwo na podstawie wszystkich zbiegających się przepisów.

drugim jest skazanie sprawcy na podstawie przepisu najsurowszego

trzecim jest przyjęcie idealnego zbiegu przestępstw.

Kara jest przewidzianą przez prawo karne konsekwencją popełnienia przestępstwa, która zawiera określoną przez to prawo dolegliwość i w której wyraża się dezaprobatę czynu i jego sprawcy.

Funkcje kary realizowane są przez:

- zabronienie czynów społecznie szkodliwych pod groźbą kary

- orzekanie kar przez sądy wobec sprawców takich czynów

- wykonanie orzeczonych kar.

Podział kar na kary:

- zasadnicze, które stanowią główne środki reakcji na przestępstwo

- dodatkowe to uzupełnienie kar zasadniczych, orzeka się je, bowiem obok kar zasadniczych.

Katalog kar:

Grzywna -wprowadzono system taksy dziennej, który polega na orzekaniu grzywny w dwóch etapach. W pierwszym orzeka się liczbę stawek dziennych według ciężaru przestępstwa tj. społecznej szkodliwości czynu i winy sprawcy. W drugim ustala się wysokość jednej stawki dziennej stosownie do indywidualnych możliwości uiszczenia grzywny przez skazanego. Dolna granica stawek dla tej kary wynosi 10, górna 360. W razie nadzwyczajnego zaostrzenia kary grzywny oraz orzekania kary łącznej za zbiegające się przestępstwa, wymiar kary grzywny nie może przekroczyć 540 stawek dziennych. Wysokość stawki dziennej nie może być niższa niż 10 zł. Ani też przekraczać 2000 zł.

Ograniczenie wolności -kara ta jest wymierzana od 1 do 12 miesięcy. Polegać ona może na nieodpłatnej, kontrolowanej pracy wskazanej przez sąd na rzecz gminy, placówki służby zdrowia, zakładu opieki społecznej, w wymiarze od 20 do 40 godz. miesięcznie. Można również w stosunku do osoby zatrudnionej orzec potrącenia od 10 do 25 % wynagrodzenia na rzecz Skarbu Państwa lub na cel społeczny wskazany przez sąd. W czasie odbywania kary skazany nie może zmieniać miejsca stałego pobytu bez zgody sądu. W celu kontroli na skazanym, przewidziano możliwość dozoru kuratorskiego i nakładania na skazanych obowiązków probacyjnych w postaci przeproszenia pokrzywdzonego, powstrzymania się od nadużywania alkoholu lub innych środków odurzających, naprawienia w całości lub części wyrządzonej szkody. Skazanego, który odbył połowę kary ograniczenia wolności, sumiennie wykonywał nałożony obowiązek pracy, sąd może zwolnić z reszty kary, uznając ją za odbytą.

Pozbawienie wolności - od miesiąca do 15 lat, 25 lat pozbawienia wolności i karę dożywotniego pozbawienia wolności.

Katalog środków karnych:

Pozbawienie praw publicznych, środek ten polega na pozbawieniu lub uszczupleniu określonych praw politycznych i obywatelskich takich jak czynnego i biernego prawa wyborczego do Sejmu i Senatu, prawa do udziału w wymiarze sprawiedliwości, prawa do pełnienia funkcji w organach państwowych samorządu terytorialnego, odznaczeń, orderów, i tytułów honorowych. Orzekanie o pozbawieniu praw publicznych pozostawione zostało ocenie sądu i może nastąpić w razie skazania na karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat, za przestępstwo popełnione w wyniku motywacji zasługującego na szczególne potępienie.

Zakaz zajmowania stanowiska, wykonywania zawodu lub prowadzenie określonej działalności gospodarczej, podstawą orzeczenia może być nadużycie stanowiska lub uprawnień zawodowych do popełnienia przestępstwa np. pobieranie łapówek przez lekarza, nauczyciela; okazanie, że dalsze sprawowanie funkcji, wykonywanie zawodu lub prowadzenie określonej działalności zagraża istotnym dobrom chronionym prawem np. brak kwalifikacji, nieudolność, nieliczenie się ze szkodami w środowisku.

Zakaz prowadzenia pojazdów podstawą orzekania jest skazanie za spowodowanie katastrofy lub bezpośredniego niebezpieczeństwa katastrofy w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym albo spowodowanie wypadku w jednej z wymienionych sfer ruchu, a także za prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego. Można orzec zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych na zawsze, jeżeli sprawca katastrofy lub ciężkiego wypadku, którego następstwem jest śmierć, był w stanie nietrzeźwości albo zbiegł z miejsca zdarzenia.

Przepadek przedmiotów, środek karny w postaci tego przepadku obejmuje trzy grupy przedmiotów:

narzędzia lub inne przedmioty, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa,

przedmioty pochodzące z przestępstwa

przedmioty, których wytwarzanie, obrót lub przewóz jest zabroniony przez prawo.

Obowiązek naprawienia szkody z nawiązką

Podanie wyroku do publicznej wiadomości.

Probacja polega na zawieszeniu orzeczenia lub wykonania kary, nałożeniu na sprawcę określonych obowiązków próby i poddania go dozorowi kuratora, który nadzoruje wykonanie nałożonych obowiązków przestrzeganie prawa przez skazanego.

Warunkowe umorzenie postępowania polega na rezygnacji ze skazania i kary wobec sprawcy uznanego winnym przestępstwa. Nie jest to uwolnienie od odpowiedzialności, lecz środek karny. Przesłanki, czyli warunki stosowania tej instytucji stanowią:

- zagrożenie czynu karą nie przekraczającą 3 lat pozbawienia wolności

- wina sprawcy i stopień społecznej szkodliwości popełnionego czynu nie są znaczne

- brak jest wątpliwości, co do popełnienia przestępstwa i jego okoliczności

- sprawca nie był dotąd karany za przestępstwo umyślne

- występuje pozytywna prognoza, wyrażająca się w przekonaniu, że sprawca nie popełni ponownie przestępstwa i będzie przestrzegał porządku prawnego.

Warunkowe umorzenie następuje na okres próbny, który wynosi od roku do 2 lat, i biegnie od uprawomocnienia się orzeczenia.

Katalog obowiązków, jakie można nałożyć na sprawcę w ramach warunkowego umorzenia:

- informowanie sądu lub kuratora o przebiegu okresu próby

- przeproszenie pokrzywdzonego

- wykonywanie ciążącego na sprawcy obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby

- świadczenie pieniężne

- zakaz prowadzenia pojazdów na okres od roku do 2 lat.

W celu zwiększenia kontroli nad sprawcą, wobec którego orzeczono warunkowe umorzenie postępowania, można go poddać dozorowi kuratora sądowego.

Warunkowe zawieszenie wykonania kary -przesłanką tego zawieszenia jest pozytywna prognoza, która wyraża się w przekonaniu sądu. Prognoza ta opierać się ma na ocenie właściwości i warunków osobistych sprawcy, dotychczasowego jego sposobu życia oraz zachowania się po popełnieniu przestępstwa.

Warunkowe zawieszenie wykonywania kary następuje na okres próbny, który biegnie od uprawomocnienia się wyroku. W wypadku zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności okres ten wynosi od 2 do 5 lat, a w stosunku do młodocianych recydywistów wielokrotnych od 3 do 5 lat.

Wymiar grzywny w wypadku warunkowego zawieszenia kary pozbawienia wolności wynosi do 180 stawek dziennych, a przy zawieszeniu wykonania kary ograniczenia wolności do 90 stawek.

Warunkowe przedterminowe zwolnienie, przesłanka merytoryczną tego zwolnienia jest pozytywna prognoza oparta na ocenie właściwości i warunków osobistych skazanego, jego sposób życia przed i po popełnieniu przestępstwa, a także zachowania się w toku odbywania kary. O tym zwolnieniu orzeka sąd penitencjarny na wniosek skazanego lub jego obrońcy, dyrektora zakładu karnego lub sądowego kuratora zawodowego.

Ogólną przesłanką tego zwolnienia jest odbycie przez skazanego połowy kary, nie mniej jednak niż 6 miesięcy.

Warunkowe zwolnienie następuje na okres próbny. Nie może on być krótszy niż 2 lata, dla recydywisty wielokrotnego 3 lata, ani dłuższy niż 5 lat. Dziesięcioletni okres próbny przewidziany jest dla skazanych na karę dożywotniego pozbawienia wolności.

Przez sądowy wymiar kary rozumiemy określenie rodzaju i wielkości kary lub środka karnego za przestępstwo przypisane indywidualnemu sprawcy. Sądowy wymiar kary następuje w granicach ustawowego wymiaru kary, przez który rozumie się sankcję karną przewidzianą w ustawie za dany typ przestępstwa.

Zasady sądowego wymiaru kary:

Zasada swobody sędziowskiej - sędziowie w sprawowaniu swego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom. Swoboda sądu nie oznacza dowolności. Jest ona ograniczona zarówno ustawowym wymiarem kary za poszczególne typy przestępstw, jak i obowiązkiem kierowania się przez sąd wskazanymi w ustawie zasadami i dyrektywami wymiaru kary oraz innych środków karnych.

Zasada humanitaryzmu przy wymiarze kary i środków karnych nakazuje kierowanie się godnością człowieka, a w szczególności dążeniem do minimalizowania dolegliwości wynikających z kar, środków karnych i zabezpieczających, zabezpieczających granicach określonych celami tych kar i środków.

Zasada indywidualizacji polega na ich dostosowaniu do właściwości i warunków osobistych każdego skazanego oraz możliwości zapobiegawczego wychowawczego oddziaływania na niego. Oznacza ona, że okoliczności wpływające na wymiar kary uwzględnia się tylko, co do osoby, której one dotyczą.

Zasada zaliczania faktycznego pozbawienia wolności na poczet kary ma na celu, aby dolegliwość związana tymczasowym aresztowaniem lub inną formą pozbawienia wolności została wyrównana tj. nie stanowiła nadwyżki ponad orzeczoną karę.

Zasada preferencji kar nie izolacyjnych nie dotyczy zbrodni i ciężkich występków, a także karania wielokrotnych recydywistów, uczestników przestępczości zorganizowanej oraz przestępców zawodowych, którzy z popełniania przestępstw uczynili sobie źródło dochodu. Jest ona jedną z wiodących zasad polityki karnej wobec sprawców przestępstw o niewielkiej szkodliwości.

Dyrektywy wymiaru kary to zawarte w ustawie wskazania, którymi sąd ma obowiązek kierowania się przy wymiarze kar. Rozróżnia się:

- dyrektywy ogólne, które kształtują wymiar kary wobec ogółu sprawców przestępstw. Zawarte w k.k. dyrektywy ogólne to: współmierność kary do winy sprawcy i stopnia szkodliwości popełnionego czynu; zapobiegawcze i wychowawcze oddziaływanie kary na sprawcę; kształtowanie świadomości prawnej społeczeństwa.

- dyrektywy szczególne, dotyczące jedynie określonych kategorii sprawców lub poszczególnych kar i środków karnych.

Przedawnienie polega na uchyleniu karalności czynów przestępnych po upływie określonego w ustawie czasu od ich popełnienia.

- przedawnienie karalności zbrodni zabójstwa następuje po upływie 30 lat od jej popełnienia,

- gdy czyn stanowi inną zbrodnie okres przedawnienia wynosi 20 lat.

- w odniesieniu do występków przewidziano dziesięcioletni okres przedawnienia karalności czynów zagrożonych kara pozbawienia wolności przekraczającą 3 lata, a pięcioletni okres, gdy zagrożenie ta karą jest niższe.

- gdy chodzi o występki zagrożone karą ograniczenia wolności lub grzywną, przedawnienie następuje po upływie 3 lat od popełnienia czynu

- przedawnienie przestępstw prywatno skargowych wynosi rok od czasu, gdy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy, natomiast ogólny okres przedawnienia tych przestępstw to 3 lata.

Nie podlegają przedawnieniu zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości.

Zatarcie skazania polega na uznaniu skazania za niebyłe i usunięciu wpisu o skazaniu z rejestru karnego. Od tego momentu skazany ma prawo twierdzić, iż nie był karany. Zatarcie skazania następuje z mocy prawa, na skutek decyzji sądu albo decyzji Prezydenta korzystającego z prawa łaski.

Z mocy prawa zatarcie skazania następuje:

- wskutek zmiany ustawodawstwa

- w wypadku pomyślnego upływu okresu próby

- w wypadku upływu od daty wykonania, darowania lub przedawnienia wykonania kary

okresu 10 lat - w razie skazania na terminową karę pozbawienia wolności, a także karę 25 lat i dożywotniego pozbawienia wolności

5 lat - w razie skazania na grzywnę albo karę ograniczenia wolności

roku - w razie odstąpienia od wymierzenia kary, z tym że w wypadku gdy orzeczono środek karny, zatarcie skazania nie może nastąpić przed wykonaniem, darowaniem lub przedawnieniem

Zatarcie skazania może nastąpić na wniosek skazanego z mocy zarządzenia sądu:

- po upływie 5 lat, gdy sprawca skazany na karę pozbawienia wolności nie przekraczającą

3 lat przestrzegał w tym okresie porządku prawnego

- po upływie 3 lat, gdy skazanie dotyczyło kary grzywny lub ograniczenia wolności.

Przedmiotem procesu karnego jest problem odpowiedzialności karnej, a czasem i cywilnej oskarżonego za zarzucone mu przestępstwo.

Odpowiedzialnością karną, ewentualnie i cywilną, jest powinność poniesienia przez konkretną osobę konsekwencji określonych w prawie karnym lub cywilnym za konkretne przestępstwo.

Uczestnik procesu, ta kategoria obejmuje każdą osobę, która spełnia funkcję wyznaczoną jej w procesie.

Kategorie uczestników procesu:

Organy procesowe są to organy państwowe uprawnione do wydawania decyzji procesowych w określonych etapach procesu, niezależnie od innych uprawnień.

W postępowaniu przygotowawczym organami procesowymi są:

w śledztwie:

- prokurator jako organ kierujący lub gdy sam nie prowadzi śledztwa, jako organ nadzorujący i wykonujący czynności dla niego zastrzeżone

- sąd stosując tymczasowe aresztowanie i wykonujący czynności dla niego zastrzeżone

- Policja, jeżeli prokurator powierzy jej prowadzenie śledztwa w całości lub w określonym zakresie.

w dochodzeniu:

- policja

- prokurator, jeżeli przejął sprawę do osobistego prowadzenia

- straż graniczna w sprawie o przestępstwo przeciwko ochronie granicy państwowej

- organy UOP w sprawach bezpieczeństwa i ochrony porządku konstytucyjnego

- finansowe organy dochodzenia

- sąd który ma identyczne uprawnienia jak w śledztwie

W postępowaniach: głównym, odwoławczym i kasacyjnym organami procesowymi są:

1. Sąd ( skład orzekający)

- składu mieszanego w postaci: jeden sędzia i dwóch ławników lub dwóch sędziów i trzech ławników

- składu zawodowego: trzech sędziów we wszystkich sądach drugiej instancji, w Sądzie Najwyższym rozpatrującym kasację oraz sądzie pierwszej instancji, jeżeli tak postanowił sąd ze względu na szczególną zawisłość sprawy; pięciu sędziów w sądzie apelacyjnym i w Sądzie Najwyższym, jeżeli została wniesiona apelacja lub kasacja od wyroku orzekającego karę 25 lat pozbawienia wolności albo dożywocia;

2. Przewodniczący rozprawy ( składu orzekającego) lub sędzia prowadzący posiedzenie pojedyncze w sprawie z oskarżenia prywatnego

3. Prezes sądu ( przewodniczący wydziału), który działa nie tylko jako organ administracyjny w sądzie, ale także wykonuje wiele czynności procesowych.

Organy procesowe w tych postępowaniach związane są przepisami regulującymi ich właściwości. Właściwość to upoważnienie organu procesowego, będące zarazem jego obowiązkiem, do dokonywania określonych czynności procesowych.

Rozróżnia się właściwość:

- rzeczową, to upoważnienie organu procesowego do całościowego rozpoznania i załatwienia sprawy w pierwszej instancji. Sąd wówczas rozpoznaję sprawę od wniesienia aktu oskarżenia do wydania wyroku.

- funkcjonalną, to upoważnienie organu procesowego do nie całościowego rozpoznania i załatwienia sprawy. Jest to np. upoważnienie do rozpoznania apelacji, zażalenia, kasacji, zaopiniowania podania o ułaskawienie. Obejmują one tylko pewne fragmenty procesu.

- miejscową, to upoważnienie organu procesowego do rozpoznania i załatwienia sprawy w zależności od siedziby organu lub umiejscowienia danej sprawy.

W postępowaniu wykonawczym organami procesowymi są:

sąd pierwszej instancji, który wydał orzeczenie podlegające wykonaniu,

sąd penitencjarny, którym jest sąd okręgowy np. udziela przerwy w wykonywaniu kary pozbawienia wolności

sędzia penitencjarny, który sprawuje nadzór nad legalnością i prawidłowością postępowania,

dyrektor zakładu karnego, aresztu śledczego, a także dyrektor okręgowy i Dyrektor Generalny Służby Więziennej

komisja penitencjarna, która np. kieruje skazanego do określonego systemu odbywania kary

sądowy kurator zawodowy

sądowy lub administracyjny organ egzekucyjny

urząd skarbowy

Strony procesowe to podmioty posiadające interes prawny w korzystnym dla nich rozstrzygnięciu o przedmiocie procesu. Strony procesowe dzielą się na:

Strony czynne - kto wnosi, są nimi:

oskarżyciel publiczny, którym jest prokurator, a wyjątkowo organy inne w postępowaniu uproszczonym, które zostały uprawnione do prowadzenia dochodzenia, oraz asesor prokuratury i aplikant prokuratorski.

oskarżyciel prywatny , czyli pokrzywdzony jest to osoba fizyczna lub prawna albo instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo.

oskarżyciel posiłkowy:

- uboczny czyli pokrzywdzony, który po wniesieniu aktu oskarżenia lub po objęciu przez niego ścigania w sprawie z oskarżenia prywatnego składa oświadczenie, że chce popierać oskarżenie obok oskarżyciela publicznego i następnie popiera to oskarżenie przed sądem

- subsydiarny czyli pokrzywdzony, który wnosi oskarżenie zamiast oskarżyciela publicznego odmawiającego wniesienie aktu oskarżenia w sprawie z oskarżenia publicznego i następnie popiera to oskarżenie przed sądem

pokrzywdzony w postępowaniu przygotowawczym i przejściowym

powód cywilny

Strony bierne - przeciwko komu, są to:
1. Oskarżyciel, pojęcie to występuje w trzech znaczeniach:

- ścisłym - wówczas oskarżonym jest osoba, przeciwko której wniesiono akt oskarżenia lub złożono wniosek do sądu o warunkowe umorzenie postępowania

- szerszym - wówczas za oskarżonego uznaje się nie tylko oskarżonego w sensie ścisłym, ale i podejrzanego, czyli osobę, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego

- najszerszym - obejmuje on obok oskarżonego w znaczeniu szerszym także osobę podejrzaną, czyli osobę faktycznie traktowaną jak podejrzany.

2. Skazany to osoba w stosunku do której wydano prawomocny wyrok skazujący.

Reprezentanci stron procesowych, to osoba działająca za stronę w jej imieniu na mocy odpowiedniego tytułu prawnego. Takim tytułem prawnym może być bądź pełnomocnictwo udzielone przez stronę, bądź zarządzenie prezesa sądu, bądź przepis ustawy.

Reprezentantami stron procesowych są:

- obrońcy, którzy działają w interesie oskarżonych i skazanych

- pełnomocnicy, którzy działają w interesie pokrzywdzonych w postępowaniu przygotowawczym i przejściowym, oskarżycieli prywatnych, posiłkowych lub powodów cywilnych

- przedstawiciele ustawowi, którzy reprezentują z mocy ustawy pokrzywdzonych małoletnich albo ubezwłasnowolnionych całkowicie lub częściowo.

Rzecznicy interesu społecznego to osoba niezależna od stron procesowych, działająca na rzecz interesu społecznego w procesie.

Rzecznikami takimi są:

- przedstawiciel społeczny

- Rzecznik Praw Obywatelskich

- Minister Sprawiedliwości

-prokurator w postępowaniu adhezyjnym

Osobowe źródła dowodu, jest nim osoba wezwana przez organ procesowy do dostarczenia środka dowodowego. Należą do nich oskarżony, świadek, biegły, osoba poddana oględzinom lub badaniom ciała, zawodowy kurator sądowy.

Pomocnicy procesowi to osoby ułatwiające wykonanie funkcji spełnianych przez innych uczestników procesu. Należą do nich specjaliści, czyli osoby wykonujące czynności techniczne w czasie oględzin, ekspertyzy itp., protokolanci, tłumacze, konwojenci policji.

Przesłanka procesowa to stan prawny warunkujący dopuszczalność wszczęcia i toku procesu lub poszczególnej czynności procesowej.

Podział przesłanek:

- przesłanki pozytywne to takie stany prawne, które muszą zachodzić, aby proces mógł się toczyć, a więc aby był dopuszczalny.

- przesłanki negatywne to takie stany prawne, które wyłączają dopuszczalność wszczęcia i dalszego biegu procesu np. śmierć oskarżonego, przedawnienie.

- przesłanki bezwzględne to stany prawne, które warunkują proces w każdym składzie procesowym.

- przesłanki względne to stany prawne, które warunkują proces tylko w określonym układzie procesowym, jaki wyznaczają osoba oskarżonego, jej czyn i szczególne wymaganie w danej sytuacji stworzone przez prawo.

- przesłanki materialne warunkują proces, dlatego że warunkują one odpowiedzialność karną, określoną przepisami prawa materialnego. Wśród nich rozróżnia się przesłanki uniewinnienia, czyli takie, które powodują konieczność wydania wyroku uniewinniającego.

- przesłanki formalne to stany prawne, które nie przesądzają braku odpowiedzialności karnej w razie ich nie zaistnienia, ale warunkują jedynie sam proce karny.

Naczelne zasady procesu to społeczne ważne ogólne dyrektywy uregulowania najbardziej istotnych kwestii z zakresu procesu.

Zasada prawdy materialnej, jest to dyrektywa, w myśl której podstawę wszystkich rozstrzygnięć powinny stanowić ustalenia faktyczne zgodne z rzeczywistością. Z zasady tej wynika podstawowa konsekwencja w postaci obowiązku organów procesowych czynienia wszystkiego, co jest w ich mocy, aby dotrzeć do prawdy materialnej i wyciągnąć z tego faktu właściwe wnioski.

Zasada obiektywizmu, jest to dyrektywa, zgodnie z którą organ procesowy powinien mieć bezstronny stosunek do stron i innych uczestników procesu oraz nie powinien kierunkowo nastawiać się do samej sprawy. Spełnienie trzech warunków jest niezbędne do tego, aby obiektywizm był realny:

- niezawisłość lub co najmniej niezależność organu procesowego. Człowiek niezawisły nie wdaje się w układy międzypersonalne, jest odporny psychicznie, nie można go kupić. Niezawisły jest sędzia, niezależny jest natomiast prokurator, gdyż ma prawo własnego zdania, ale podlega dyscyplinie hierarchicznej. Środkiem chroniącym przed naruszenie niezawisłości jest instytucja wyłączenia sędziego.

- przestrzeganie reguły głoszącej że sąd powinien wziąć pod uwagę cały materiał dowodowy, zarówno świadczący na rzecz, jak i przeciw każdej ze stron, oraz powinien wysłuchać argumentacji wszystkich stron procesowych.

- minimalne działanie czynników irracjonalnych, wpływających na podejmowanie decyzji.

Zasada domniemania niewinności i in dubio pro reo:

Zasada domniemania niewinności - to dyrektywa, w myśl, której oskarżonego należy traktować jak niewinnego, dopóki nie zostanie mu udowodniona wina w sposób przewidziany przez prawo karne procesowe.

Zasada ic dubio pro reo - to dyrektywa w myśl, której wszystkie nie dające, się rozstrzygnąć wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść oskarżonego.

Zasada swobodnej oceny dowodów, jest to dyrektywa, zgodnie z którą organy procesowe w ocenie dowodów kierują się swoim przekonaniem nie skrępowanym ustawowymi regułami ocen, ukształtowanym natomiast pod wpływem wskazań wiedzy, doświadczenia życiowego i zasad logicznego rozumowania.

Zasada bezpośredniości, to dyrektywa, w myśl której organ procesowy powinien zetknąć się ze źródłem i środkiem dowodowym osobiście, a środkiem dowodowym, na którym opiera swe ustalenia, powinien być przede wszystkim środek dowodowy pierwotny. Zasada ta nie jest prawnie zdefiniowana. Obowiązywanie jej wynika głównie z k.p.k

Zasada kontradyktoryjności i inkwizycyjności:

- zasada kontradyktoryjności to dyrektywa, zgodnie, z którą strony mają prawo walki o korzystne dla siebie rozstrzygnięcie.

- zasada inkwizycyjności to dyrektywa, zgodnie, z którą w procesie nie ma miejsca dla stron procesowych i badanie sprawy należy przede wszystkim do organu procesowego.

Zasada prawa do obrony to dyrektywa, w myśl której oskarżony ma prawo bronić się w procesie i korzystać z pomocy obrońcy:

- obrona materialna to podejmowanie przez jakąkolwiek osobę wszelkich czynności procesowych w celu ochrony interesów oskarżonego w procesie.

- obrona formalna to korzystanie z pomocy obrońcy przez oskarżonego. Obrońcą w polskim procesie karnym może być tylko adwokat.

19

---