NACZELNE ZASADY PROCESU
PRAWDY MATERIALNEJ (prawnie zdefiniowana / konstytucyjna)	ustalenia faktyczne - stwierdzenia faktów dokonywane w procesie, mające znaczenie dla decyzji procesowych poznawanie prawdy w procesie (dokonywanie ustaleń faktycznych) odznacza się cechami: - charakter probabilistyczny - jest materialne ( to udowodnienie: konfrontacja ustaleń z dowodami ; warunek obiektywny i subiektywny) - ma sens, gdy jest prawnie relewantne (w granicach poznania i w stopniu dokładności wyznaczonym przez przedmiot procesu) ; PODSTAWĘ wszelkich ROZSTRZYGNIĘĆ powinny stanowić USTALENIA FAKTYCZNE zgodne z RZECZYWISTOŚCIĄ (art. 2 § 2) organy procesowe obowiązane są do podejmowania wszelkich starań , aby ich ustalenia faktyczne były zgodne z prawdą organ sprawujący kontrolę judykacyjną zobowiązany jest do sprawdzenia, czy organ wcześniejszy poczynił prawdziwe ustalenia faktyczne (vide art. 438 pkt.3) realizuje ją całokształt przepisów kpk, ale fundamentalnymi gwarancjami są m.in.: - obowiązek inicjatywy dowodowy organów proces. - kontradyktoryjność (patrz niżej! tam m.in. możliwość zadawania dodatkowych pytań przez członków składu) - koncentracja czasowa i miejscowa procesu - kontrola sądowa postępowania przygotowawczego - kolegialność sądów i udział czynnika społecznego (ławników) -system środków zaskarżania poznawanie prawdy mat. ulega natomiast ograniczeniom (z powodu ochrony innych dóbr): - prawomocność orzeczeń - humanitaryzm procesu - zakazy dowodowe - immunitety procesowe - zakaz reformationis in peius
OBIEKTYWIZMU (prawnie zdefiniowana / w konstytucji część. :bezstronny i niezawisły sąd)	polega na (m.in. bezstronności, a więc pojęcie szersze to obiektywizm): BEZSTRONNYM stosunku do stron i innych uczestników procesu NEUTRALNOŚĆ organu proces. NIE powinien KIERUNKOWO nastawiać się do samej sprawy (+ także zdolność psychiczna do zmiany hipotetycznego obrazu czynu) dotyczy sędziów (ławników), jak i innych uczestników, którzy powinni budzić zaufanie stron (oskarżyciel publiczny, biegły, protokolant, stenograf, zawodowy kurator sąd., specjalista) 1.szeroko pojmowana NIEZAWISŁOŚĆ sądu - iudex inhabilis - iudex suspectus 2. sąd powinien wziąć pod uwagę CAŁY MATERIAŁ DOWODOWY(przemawiający na korzyść każdej ze stron i wysłuchać ARGUMENTACJI wszystkich stron procesowych; 3. minimalizacja działania czynników IRRACJONALNYCH na podejmowane decyzje ( m.in. poprzez doświadczenie życiowe i charakter oraz wiedzę sędziego(„osobowość”), a także kolektywność orzekania
WSPÓŁDZIAŁANIA ZE SPOŁECZEŃSTWEM I INSTYTUCJAMI w ściganiu przestępstw (prawnie zdefiniowana)	1. SPOŁECZNY OBOWIĄZEK powiadomienia prokuratora / Policji każdego, kto dowiedział się o popełnieniu p. ściganego z urzędu (art..304§1 kpk) → ze względu na charakter społeczny brak sankcji, ale wyjątki: obowiązek ujawnienia dowodów niewinności osoby podejrzanej (zatajenie to występek z art.236 kk) obowiązek niezwłocznego zawiadomienia organu ścigania o posiadaniu wiarygodnej wiadomości o karalnym przygotowaniu /usiłowaniu /popełnieniu określ. czynów np. z art.148kk (niedopełnienie to przestępstwo z art. 240 kpk) 2. OCHRONA OSÓB (dwustopniowa): zastrzeżenia danych o miejscu zamieszkania świadka wył. do wiadomości sądu/ prokuratora, jeżeli jest uzasadniona obawa użycia przemocy lub groźby wobec niego lub osoby najbliższej świadek incognito - powoduje zatajenie danych osobowych, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia / zdrowia /wolności albo mienia w znacznych rozmiarach świadka lub osoby najbliższej (wówczas przesłuchuje go sąd orzekający lub prokurator) 3. obowiązek udzielania pomocy organom prowadzącym postępowanie przez wszystkie INSTYTUCJE PAŃSTWOWE , SAMORZĄDOWE i SPOŁECZNE (art. 15§2) oraz obowiązek powiadomienia przez inst. PAŃSTWOWE /SAMORZĄDOWE (tylko!) o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu (art. 304§2 kpk) - na kierowniku + udział przedstawiciela społecznego (w ramach org. społecznych) 4. udział ŁAWNIKÓW (jako czynnika społecznego - art. 182 Konst. i art. 3 kpk): niezawiśli pozycja niemal identyczna do sędziów. tyle, że nie mogą przewodniczyć rozprawie/ naradzie, ani wykonywać czynności sędziego poza rozprawą tylko w postępowaniu głównym
DOMNIEMANIE NIEWINNOŚCI (pawnie zdefiniowana / konstytucyjna) IN DUBIO PRO REO (prawnie zdefiniowana /konstytucyjna)	Każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu (art. 42.3 Konstytucji) udowodniona i stwierdzona prawomocnym orzeczeniem sądu (art.5 §1 kpk) jest to domniemanie: - od strony pozytywnej (nie zakaz dom. winy) - prawnie wzruszalne (iuris tantum), poprzez prawomocny wyrok skazujący „udowodnienie winy” prawomocne orzeczenie o warunkowym umorzeniu (były wątpliwości, ale dla wydania takiego orzeczenia okoliczności popełnienia p-a nie budzą wątpliwości, a więc wina musi być udowodniona ! (SN), np. : jednoczesne nakładanie obowiązków, nadzór etc.) 3 ujęcia „traktowania oskarżonego jak niewinnego” : subiektywistyczne ( zakładanie n. przez organ ), obiektywistyczne(organ uznaje n. na podstawie nakazu ustawodawcy) , humanistycznego sceptycyzmu; zakres obowiązywania zasady (w 2 aspektach): procesowym : we wszystkich 3 stadiach i wobec wszystkich organów pozaprocesowym : skierowana d o społeczeństwa - osób fizycznych, organy administracji organizacji społecznych, przedsiębiorstw nie dające się usunąć wątpliwości , rozstrzyga się na korzyść oskarżonego zarówno FAKTYCZNE, jak i PRAWNE zakaz tzw. ustaleń alternatywnych ! ciężar dowodu (onus probandi) [≠ obowiązek udowodnienia: to powinność ze względu na cudzy interes prawny klienta-adwokat, Państwa-oskarżyciel publiczny ] w kpk w tzw. znaczeniu MATERIALNYM (następstwem jest obciążenie; obojętnie kto) - spoczywa na oskarżycielu i powodzie cywilnym, (ale może też sąd lub kto inny zwolnić samemu udowadniając) oraz PRAKSEOLOGICZNYM (spoczywa na każdym kto coś twierdzi, w przeciwnym przypadku wzmacnia twierdzenia przeciwnika) nie można przerzucić dowodu prawdy (w zn. materialnym) na oskarżonego [wyjątek- ciężar „dowodu prawdy” przy pomówieniu z art. 212 kk, 3 zakresy dowodzenia]
SWOBODNEJ OCENY DOWODÓW (prawnie zdefiniowana)	ORGANY postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie WSZYSTKICH przeprowadzonych DOWODÓW Ocenianych SWOBODNIE, ale z uwzględnieniem : - zasad PRAWIDŁOWEGO ROZUMOWANIA (reguły logiki formalnej) - WSKAZAŃ WIEDZY (stan nauki w danej dziedzinie) - DOŚWIADCZENIA ŻYCIOWEGO (tutaj znaczenie mają cenzusy wiekowe sędziów i ławników) sfera ocen APRIORYCZNYCH dowodów: brak reguł nakazujących uznanie pewnych faktów za udowodnione lub za nieudowodnione, ale wyjątki: - zakazy dowodowe (ochrona innych dóbr) - domniemania prawnie niewzruszalne [p. iuris ac de iure] (jest ich niewiele) A więc jedynie czy jest prawnie dopuszczalny, możliwy do przeprowadzenia i przydatny do stwierdzenia danej okoliczności ( ale już nie czy będzie wiarygodny) ! ! ! ocena APOSTERIORYCZNA to podstawowa ocena dowodów! swoboda oceny dowodów = KONTROLOWANA ocena dowodów: organ procesowy musi się WYTŁUMACZYĆ z uwzględnienia / nieuwzględnienia dowodów → w drodze uzasadnień rozstrzygnięć przesuwających proces do następnego etapu; organ rozpoznający środek odwoławczy kontroluje swobodną ocenę dowodów ( apelacje i zażalenia, bo w kasacji nie czyni się ustaleń faktycznych)
BEZPOŚREDNIOŚCI	każde poznawanie zdarzenia przez sąd ma charakter POŚREDNI (to dobrze, a zarazem potrzebna z. bezpośred.) [ zasada ta wiąże WSZYSTKIE ORGANY procesowe ] składają się na nią dwie dyrektywy : (I) z.b. w znaczeniu FORMALNYM - organ proc. powinien zetknąć się osobiście, własnymi zmysłami ze źródłem i środkami dowodowymi z.b. w znaczeniu MATERIALNYM - organ proc,. powinien dokonywać ustaleń przede wszystkim za pomocą dowodów pierwotnych (tzw. oryginalny - pochodzi z „pierwszej ręki”, pochodzi ze źródła mającego bezpośredni kontakt z faktem) ; wyjątki : 1) dopuszczalne jest ustalenie faktu za pomocą d. pochodnego, gdy d. pierwotny nie istnieje / jest niedostępny 2) dopuszczalne jest przeprowadzenie d. pochodnego, gdy zachodzi potrzeba skontrolowania d. pierwotnego dotyczy to rozbieżności w wyjaśnieniach lub zeznaniach 3) niektóre dowody są ze swej istoty zawsze d. pochodnymi (np. opinie biegłego, wywiady środowiskowe, protokoły oględzin/ przeszukania i zatrzymania rzeczy, wyniki wywiadu środowiskwego ) 4) dopuszczalność d. pochodnego, gdy wymagają tego postulaty szybkości i ekonomii procesu, a strony zgadzają się na takie odstępstwo 5) pomoc prawna (krajowa - zwrócenie się do innego organu przez o. prowadzący / zagraniczna) 6) w postępowaniu apelacyjnym nie przeprowadza się p. dowodowego co do istoty sprawy (ale..) 7) w postępowaniu uproszczonym sąd może prowadzić rozprawę mimo nieobecności oskarżonego (tylko odczytanie wyjaśnień lub przesłuchanie w drodze pomocy prawnej)
SKARGOWOŚCI (prawnie zdefiniowana) ŚCIGANIA Z URZĘDU	wszczęcie postępowania SĄDOWEGO następuje na ŻĄDANIE uprawnionego oskarżyciela (główne / apelacyjne /kasacyjne /dot. Wznowienia, następcze) lub innego uprawnionego podmiotu - brak uzależnienia od tylko od aktu oskarżenia (też przez środek odwoławczy) - skarga: wniosek pomiotu bezpośrednio zainteresowanego o wszczęcie i przeprowadzenie stosownego postęp. -podział skarg na ZASADNICZE INSTRUMENTALNE funkcje każdej skargi: - IMPULSU PROCESOWEGO (inicjowanie j.w.) - OBLIGUJĄCA (w 2 aspektach - pozytywnym zobowiązuje organ do wszczęcia i kontynuacji postęp., negatywnym nie można j.w. bez skargi oraz nie może organ wyjść poza granice oznaczone w niej) - INFORMACYJNA (informuje uczestników o zapatrywaniu strony na sprawę, propozycja rozstrzygnięcia) - BILANSUJĄCA (akt oskarżenia jak podsumowanie postęp. przygotowawaczego) wszczęcie postępowania PRZYGOTOWAWCZEGO następuje na zasadzie ścigania Z URZĘDU oraz WYKONAWCZE (gdy orzeczenie staje się wykonalne, a więc z chwilą uprawomocnienia) wyjątki na rzecz z. ścigania z urzędu w postęp. głównym i apelacyjnym, są to UPRAWNIENIA organów do : 1) INICJOWANIA procesu - postanowienie o rozpoznanie sprawy w p. poprawczym przed sądem rodzinnym w stos. do nieletnich (zamiast a.k.) - zasądzenie z urzędu odszkodowania - obowiązek przedstawienia przez organ uchybienia będącego przyczyną nieważności ex lege 2) KONTYNUOWANIA postęp., mimo cofnięcia skargi przez podmiot, który ją wniósł: - odstąpienie osk. pub. od oskarżenia nie wiąże sądu - odstąpienie osk. prywat. po rozpoczęciu przewodu tylko za zgodą oskarżonego - oskarżony nie może cofnąć środka odwoławczego wniesionego na jego korzyść przez osk. publ. lub jeżeli zachodzą warunki obrony obligatoryjnej - oraz odwrotnie, bo ten kto wniósł na jego korzyść nie może cofnąć bez zgody oskarżonego ! 3) PRZEKRACZANIA granic skargi (gdy zachodzą określone okolicz.) - sąd odwoławczy: art. 435 / 439 / 440 / 455 - SN w kasacji : art. 435 / 439 / - /455 - wznowienie post. „z urzędu” : art. 101 / 435 / 439 / 440 (po wniesieniu wniosku, jego cofnięcie jest bezskuteczne)
KONTRADYKTORYJNOŚCI I INKWIZYCYJNOŚCI	z. kontradyktoryjnośći - strony mają prawo o korzystne dla siebie rozstrzygnięcie [WARUNKI : oznaczenie przedmiotu pr. - akt osk. / istnienie przeciwstawnych stron / równouprawnienie / minimum dyspozycyjności stron możliwości wpływania na przebieg p.] z. inkwizycyjności / śledcza - organ prowadzący jako jedyny powinien badać sprawę (I) w postępowaniu PRZYGOTOWAWCZYM z. inkwizycyjności jest nadrzędna: - obowiązek INICJATYWY DOWODOWEJ organu prowadzącego postęp. (ar. 297 kpk) ale ustępstwa na rzecz kontradyktoryjności: - przesłuchanie oskarżonego z udziałem obrońcy jeśli tego zarząda - prawo składania wniosków o dokonanie czynności śl./doch. + zapewnienie udział jeśli zechcą - dopuszczenie podejrzanego, pokrzywdzonego (+ ich przedstawicieli) do czynności post., jeśli nie będzie można ich powtórzyć (to samo odnośnie przesłuchania i zapoznaniu się z opinią biegłego) - przesłuchanie przez sąd świadka jeśli nie będzie można na rozprawie, gdy wniosek strony / prokuratora - udział podejrzanego /obrońcy w końcowym zaznajomieniu z materiałami (II) w postępowaniu GŁOWNYM i APELACYJNYM rządzi natomiast z. kontradyktoryjności: - możliwość pisemnej odpowiedzi oskarżonego na akt osk. w ciągu 7 dni - obowiązkowy udział prokuratora na wszystkich posiedzeniach, ale mogą też inne strony (lecz brak zawiadomienia, wyjątki to posiedzenie o war. um. I skazaniu bez rozprawy) - przewodniczący składu czuwa nad porządkiem rozprawy , umożliwia stronom wypowiedzenie się co do każdej kwestii podlegającej rozstrzygnięciu - jeżeli głos w jakiejś kwestii zabiera jedna strona głos przysługuje również innym stronom - dowody na poparcie oskarżenia w miarę możliwości przed dowodami na obronę - przesłuchiwanie (kolejność zadawania pytań) na wezwanie przewodniczącego : osk. publiczny ..→.. oskarżony , członek składu (ci zawsze na końcu) na wniosek strony: zawsze najpierw strona, która wezwała - obowiązek wzywania stron: powiadomienia o rozprawie (min. 7 dni) oraz obligatoryjna obecność oskarżonego - prawo odpowiedzi na apelacje i kasacji 2. strony (doprowadzenie + inne środki) ale ustępstwa na rzecz z. inkwizycyjności: - inicjatywa dowodowa prezesa sądu(przewod. wydziału) oraz przewodniczącego składu - aktywny udział sądu w przeprowadzaniu dowodów
LEGALIZMU (prawnie zdefiniowana)	organ powołany do ścigania przestępstw OBOWIĄZANY jest z chwilą powzięcia uprawdopodobnionej wiadomości o popełnieniu przestępstwa wszcząć i przeprowadzić post. karne; w polskim procesie karnym to tzw. legalizm MATERIALNY: tylko gdy społeczna szkodliwość czynu nie jest znikoma z art. 17.1.3 kpk nikt nie może być zwolniony z odpowiedzialności za popełnione przestępstwo, za wyjątkami wskazanymi w ustawie i prawie międzynarodowym art. 10.1-2. nie obejmuje postęp. z oskarżenia PRYWATNEGO ! przeciwstawna dyrektywa to OPOTRUNIZM, tzn. gdy organ może nie wszczynać post. jeśli ze względu na interes społeczny będzie to niecelowe! (o. właściwy - pozaprawna niecelowość / niewłaściwy - bagatelność sprawy) wyjątki na rzecz OPORTUNIZMU: 1) umorzenie „absorbcyjne” postępowania (art. 11 kpk : w sprawie o występek , karta pozb.w. >5, jeśli ze względu na inną orzeczoną karę , albo toczące się postęp. orzeczenie kary byłoby niecelowe: wówczas prokurator wnosi akt oskarżenia w innej sprawie, jeśli uważa , że kara która zostanie wymierzona będzie wystarczająca); 2) umorzenie p. wobec świadka koronnego : wraz z nadaniem takiego statusu (na wniosek prokuratora) następuje umorzenie postęp. wobec sprawcy z zakresu przestępczości zorganizowanej, jeśli złożył wyczerpujące zeznania, które mogły się przyczynić do wykrycia pozostałych sprawców, ujawnienia dalszych przest., bądź im zapobieżenia; 3) umorzenie postęp. wobec nieletniego : jeżeli orzeczenie środków wychowawczych lub poprawczych jest niecelowe ze względu na orzeczone już w innej sprawie środki konsensualne zakończenie procesu nie jest odstępstwem od legalizmu, to w pewnym stopniu ujmuje realizacji jej celu GWRANCJE legalizmu (przeciwdziałają oportunizmowi FAKTYCZNEMU tzn. takiemu który choć jest właściwy to bez upoważnienia ustawodawcy, a to „dewiacja procesu karnego”!): 1) możliwość wniesienia zażalenia na bezczynność 2) zaskarżenie (do sądu za pośred. prok.) postanowienia o odmowie wszczęcia lub umorzeniu śl./doch. 3) prawo pokrzywdzonego do oskarżenia subsydiarnego posiłkowego 4) społeczna kontrola procesu k. (skupia się właśnie głównie na p. przygotowawczym)
PRAWA do OBRONY (prawnie zdefiniowana /konstytucyjna)	obrona MATERIALNA(podejmowanie przez jakąkolwiek osobę wszelkich czynności procesowych w celu ochrony interesów oskarżonego) - może również polegać na milczeniu i biernym zachowaniu - oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności, ani dostarczania dowodu na swą niekorzyść - obowiązki organów pouczenia - ogólny o prawie składania i odmowy wyjaśnień oraz odmowy odpowiedzi na niektóre pytania - a także szczególne: w p.p. przed 1. przesłuchaniem / po odczytaniu a. osk. i przesłuchaniu - oskarżony nie ma pełnego prawa do dysponowania własnym ciałem , a mniejsze od podejrzanego (ten tylko oględziny zewnętrzne i nie naruszające integralności ciała) obrona FORMALNA (korzystanie z pomocy obrońcy przez oskarżonego) - obligatoryjna - fakultatywna STOSUNKI między oskarżonym a obrońcą: - cywilnoprawne - procesowy = OBROŃCZY: stanowisko samodzielne (wbrew jego woli na korzyść) może przedsiębrać cz. procesowe jedynie na korzyść oskarżonego (z wyj. zachodzi tu dom. korzystnej czynności) nie wyłączony jest jednak osobisty udział oskarżonego (może samodzielnie podejmować wszelki czynności, a niektórych może dokonać tylko on) aktywność oskarżonego nie wyłącza aktywności obrońcy (przymus adwokacki) zakres uprawnień obrońcy jest wyznaczony przez (=) zakres uprawnień oskarżonego oskarżony może mieć maks. 3 obrońców (ale zwrot kosztów przez sąd tylko za 1) obrońca może bronić kilku oskarżonych w tym samym procesie, jeśli ich interesy nie pozostają w sprzeczności
PUBLICZNOŚCI (prawnie zdefiniowana /konstytucyjna)	SPOŁECZEŃSTWO powinno mieć DOSTĘP do WIADOMOŚCI o procesie (I) rozprawy sądowej → JAWNOŚĆ (nie wolno zakazać wstępu osobie pełnoletniej - wyjątkowo za zgodą przewod., nieuzbrojonej - wyjątek to konwojenci nie znajdującej się w stanie nie licującym z powagą sądu wyłączenia na rzecz TAJNOŚCI !!! obligatoryjne całości rozprawy : - wniosek prokuratora o war. umorzenie z powodu niepoczytalności - w sprawie o pomówienie / znieważenie na wniosek - w sprawie wyłącznie przeciwko nieletniemu (post. poprawcze) b) całości lub części (preferuje się wyłącznie jawności części) - zakłócenie spokoju publ. / obraza dobrych obyczajów - tajemnica państwowa - ochrona ważnego interesu prywatnego - odczytanie protokołu świadka „incognito” - na wniosek osoby, która złożyła wniosek o ściganie fakultatywne - jeden z oskarżonych jest nieletni na wniosek świadka koronnego na czas jego przesłuchania TAJNOŚĆ przebiegu narady i głosowania (II) postęp. przygotowawcze → TAJNOŚĆ (III) postęp. wykonawcze → TAJNOŚĆ - sprawozdawczość prasowa określone rygory (m.in. warunki rzetelności i prawdziwości) - audiowizualne środki przekazu
KONTROLI PROCESU (konstytucyjna)	1) JUDYKACYJNA a) instancyjna - skargowa (sposób uruchomienia) - osądzająca (nie interwencyjna, organ kontrolujący sam koryguje) b) nadzór prokuratora - może wydawać polecenia - samemu przejąć w drodze dewolucji 2) SPOŁECZNA (np. przez sprawozdania z kontroli do wiadomości publicznej, dane statystyczne itp.) 3) ADMINISTRACYJNA (nadzór SŁUŻBOWY) wynika ze stosunku służbowego pracowników organów - charakter instrukcyjno - prewencyjny
UCZCIWEGO PROCESU (konstytucyjna)	związana z osiągnięciem celu procesu, jakim jest osiągnięcie stanu sprawiedliwości proceduralnej -przekonanie stron , że organy działały zgodnie z prawem i z najlepszą wolą jest skierowana do organów procesowych ! organy powinny prowadzić postępowanie : LOJALNIE wobec uczestników (jasne zamiary, dotrzymywać obietnic itp.) z poszanowaniem ich GODNOŚCI obowiązek INFORMOWANIA o obowiązkach / uprawnieniach (pouczenia) w ROZSĄDNYM terminie wybierając między różnymi rozwiązaniami [ w przypadku kolizji zasad) wybierać takie które jest przyzwoite według własnego sumienia, a nie w oczach osób postronnych (?) ]

(inicjują stadium procesu)

- akt oskarżenia

- pozew cywilny

- apelacja

- żądanie przekazania sprawy

na drogę sądową

inicjują

- poszczególne etapy;

- wszczęcie postęp. kontroli nadzwyczajnej

(np. kasacja, wniosek o stwierdzenie nieważności)

- p. incydentalne (np. zażalenie w kwestii środków

zapobiegawczych)

+ EKWIWALENTY publiczności:

- osoby zaufania

- zezwolenie przewod. wobec

oznaczonych osób

- osoby kierujące dział.

administracyjną sądu

- jawność ogłoszenia wyroku

zawsze, najwyżej powody nie!

Tomasz Wojnarowicz, Uniwersytet Gdański (II rok 2000/2001) - opr. własne na podstawie podręcznika S. Waltosia

---