HUME

David Hume - ur. 7 maja 1711, Edynburg, zm. 25 sierpnia 1776 tamże (65 l.)

Dzieła:

1. Treatise on Human Nature (Traktat o naturze ludzkiej), 1739 - 1740

2. Essays Moral and Political (Eseje moralne i polityczne), 1741 - 1742

3. An Enquiry Concerning Human Understanding, 1748

4. An Enquiry Concerning the Principles of Morals, 1751

5. Dialogues Concerning Natural Religion (Dialogi o religii naturalnej), ok. 1751, wyd. 1779

6. Natural History of Religion (Naturalna historia religii), 1757

Badania

Filozofia moralna - nauka o naturze ludzkiej - 2 możliwe sposoby traktowania:

1. człowiek jako zrodzony głównie do działania. Rozwijanie obyczajów. Cnota jako największa wartość.

2. człowiek jako istota głównie myśląca. Wykształcanie rozumu. Spekulatywne roztrząsanie natury ludzkiej, docieranie do najogólniejszych i źródłowych zasad.

Druga filozofia rozpływa się w życiu praktycznym, jest nieprzydatna. Trwała i zasłużona sława przypada myślicielom prostym i praktycznym, rozważania abstrakcyjne przepadają.

Człowiek jest i rozumny, i społeczny. Powinien rozwijać wszystkie strony siebie.

Filozofia ścisła i abstrakcyjna jest użyteczna, ponieważ pozwala rozwinąć się innej, doskonali umiejętności.

Filozofia głęboka i abstrakcyjna jest męcząca, uciążliwa, stanowi nieuchronne źródło niepewności i błędu. Metafizyka nie jest nauką, powstaje albo z bezowocnych starań ludzkiej próżności, próbującej ogarnąć przedmioty całkowicie niedostępne ludzkiemu rozumieniu, albo [z „argumentacji” transcendentnej].

„Jedyna metoda natychmiastowego uwolnienia nauki od tych zawiłych kwestii polega na poważnym zbadaniu natury ludzkiego rozumu [understanding] i wykazaniu, za pomocą ścisłej analizy jego mocy i zdolności, że w żadnej mierze nie jest on dostosowany do rozważania tak odległych i zawiłych zagadnień”

Prawdziwą metafizykę trzeba uprawiać ostrożnie, by zniszczyć fałszywą i nieszczerą. Oszukańcza filozofia. Najbardziej niepewna i nieprzystępna cześć nauki.

Badanie władz i mocy ludzkiej natury.

Powstanie nowej nauki - określenie działania umysłu, jego gospodarki, poznanie rozmaitych operacji, części i władz umysłu, oddzielenie ich od siebie, poprawne zakwalifikowanie i uporządkowanie pozornego chaosu. „Geografia umysłu”. Umysł wyposażony jest w kilka zdolności i władz, które różnią się od siebie, to, co odróżnione w doznaniu, może być odróżnione w refleksji. Prawdziwość tych zdań nie leży poza zasięgiem ludzkiego rozumu - przeciwko zarzutowi o niepewność. Nauka ta powinna nam być bliższa niż inne.

Nadzieja na odkrycie ukrytych sprężyn i zasad kierujących operacjami ludzkiego umysłu (tak jak w astronomii przez Newtona). Należy badać tyle, ile się da, do końca, i zaprzestać, gdy pojawi się poczucie zrobienia tego, co do nas należało.

Ostrożność, wyczucie i unikanie zbędnej drobiazgowości.

Dotychczasowa zawiła filozofia służyła wyłącznie jako ochrona przesądu i przykrywka dla niedorzeczności i błędu.

Różnica między percepcjami (przedstawieniami):

- zmysłów,

- pamięci,

- wyobraźni.

Dwie ostatnie naśladują pierwsze, pierwotne odczucia, ale nigdy nie dorównują im siłą i żywością. Najżywsza myśl jest zawsze pośledniejsza od najsłabszego doznania.

Podział wszystkich percepcji umysłu na dwie klasy (rodzaje):

- impresje (bezpośrednie doznania i uczucia)

- idee (myśli)

Impresje i idee różnią się tylko stopniem siły i żywości. Idee uświadamiamy sobie, rozważając impresje.

Wyobraźnia jest wolna, może utworzyć sobie wszystko, co niesprzeczne, ale wszelka twórcza moc umysłu sprowadza się wyłącznie do zdolności wiązania, przemieszczania, powiększania lub zmniejszania materiału dostarczanego przez zmysły i doświadczenie. Wszelki materiał myślowy wywodzi się z zewnętrznych lub wewnętrznych doznań, których połączenie zależy od umysłu i woli. Wszystkie idee są kopiami impresji.

Wszystkie, nawet najbardziej złożone i wysublimowane idee można rozłożyć na idee proste, będące kopiami poprzedzających je uczuć bądź doznań. Idea Boga powstaje przez nieskończone pomnożenie cech naszego umysłu.

W przypadku uszkodzenia zmysłu nie można utworzyć odpowiedniej idei - np. barwy lub dźwięku, co znika po naprawie zmysłu. Cechy charakteru przeszkadzają w wytworzeniu idei niektórych zachowań. Mogą istnieć inne, nieznane zmysły.

Teoria ta czyni dyskusje zrozumiałą, wypędzając metafizyczny żargon. Wszystkie idee (zwłaszcza abstrakcyjne) są z natury blade, niejasne i ledwo uchwytne. Są łatwe do pomylenia z innymi. Gdy przypuszczamy, że jakiś termin filozoficzny jest pozbawiony znaczenia, czyli idei, musimy dowiedzieć się, z jakiej impresji wywodzi się ta rzekoma idea? Jeśli nie można wskazać żadnej, przypuszczenie było trafne. Nadzieja na rozstrzygnięcie wszelkich sporów o naturę i rzeczywistość idei w tak jasnym świetle.

Ostrożność w dobieraniu terminów, dokładne zdefiniowanie.

Istnieje zasada związku między różnymi myślami, czyli ideami umysłu - pojawiają się one w pamięci lub wyobraźni w pewnym stopniu metodycznie i regularnie. Wyobraźnia jest zawsze skrępowana, między ideami istnieje pewne powiązanie. Zasady te są wspólne dla całej ludzkości (analogie językowe).

Zasady kojarzenia idei:

1. podobieństwo,

2. styczność w czasie lub przestrzeni,

3. przyczyna lub skutek.

Metody dowodzenia - demonstracje, dowody i prawdopodobieństwa.

Umysł na mocy niewytłumaczalnego urządzenia natury zwraca się ku temu, co częstsze i daje mu pierwszeństwo. Wynika być może z silniejszego odciśnięcia się w wyobraźni, wywołując żywsze afekty. Powstaje przeświadczenie.

Niektóre przyczyny w sposób jednorodny i stały wywołują konkretny skutek, inne nie.

Nawyk, by we wnioskowaniach rzutować na przyszłość to, co minione.

Im więcej przypadków, tym mocniejsze rzutowanie, mocniejsze przeświadczenie.

Nauki matematyczne i moralne. Idee nauk matematycznych raz poznane pozostają zawsze jasne i ścisłe, te same terminy wyrażają niezmiennie te same idee w sposób jednoznaczny. Ich idee są wyraźnie oddzielone i niemożliwe do pomylenia, w przeciwieństwie do nauk moralnych. Ich przedmioty łatwo umykają, gdy poddać je refleksji. Bierzemy łatwo przedmioty różne za takie same, i wnioski oddalają się od przesłanek. Przy braku uwagi łatwo ulegają ściemnieniu i poplątaniu.

Obie te nauki równoważą się, są równowartościowe. Rozumowania moralne są krótsze niż geometryczne.

Przyroda stawia tamę wszelkim badaniom dotyczącym przyczyn.

Główna przeszkoda w rozwoju nauk moralnych i metafizycznych - niejasność idei i wieloznaczność terminów.

Wszystkie nasze idee są tylko kopiami naszych impresji, czyli nie można pomyśleć o czymkolwiek, czego nie dane było uprzednio odczuć zmysłami zewnętrznymi lub wewnętrznymi.

Poznanie idei złożonych przez definicję - wyliczenie części, czyli idei prostych tworzących daną ideę złożoną. Aby zrozumieć idee proste, rzucić na nie światło, uczynić je precyzyjnymi i ścisłymi dla intelektu, usunąć wieloznaczność i niejasność, należy przywołać impresje, czyli pierwotne odczucia, których idee te są kopiami i które są wyraźne i jednoznaczne. Narzędzie to jako mikroskop do badania idei, klucz do postępu w naukach moralnych - powiększenie idei subtelnych i prostych do rozmiarów, w których są wyraźne jak idee mało subtelne i najbardziej wyraźne.

Niejasne i nieprecyzyjne idee metafizyki - idee mocy, siły, energii i związku koniecznego. Z jakich impresji pochodzą? Nigdy w przedmiotach nie rozpoznajemy czegoś takiego, jak moc, związek konieczny czy przyczyna i skutek. Obserwujemy tylko następstwo. „[...] moc lub siła, wprawiająca w ruch cały mechanizm [wszechświata], pozostaje całkowicie przed nami ukryta i nigdy nie ujawnia się w żadnej ze zmysłowych jakości ciała”. Ciała nigdy nie ujawniają żadnej siły, która mogłaby być źródłem idei mocy.

[[[Czy ideę tą można wywieść z refleksji nad operacjami naszego własnego umysłu i czy nie jest ona kopią jakiejś wewnętrznej impresji? „Ideę mocy lub energii nabywamy przez refleksję nad własnymi aktami woli, mającymi skutki w ciele lub umyśle. Jest to idea refleksyjna”.

Wpływ woli na ciało jest faktem, poznawalny tylko przez doświadczenie, niepoznawalny przez widoczną w przyczynie energię lub moc, która przyczynę tą wiązałaby ze skutkiem. Nie znamy energii, dzięki której wola dokonuje swojej operacji. Nie znamy zasady połączenia duszy z ciałem. Gdybyśmy w świadomości mieli jakąś moc, znalibyśmy ją, a także jej związek ze skutkiem, a więc i zasadę tego połączenia. Nie jesteśmy nigdy świadomi żadnej mocy, a jedynie doświadczamy skutków aktów naszej woli. Nasza idea mocy nie jest kopią żadnego odczucia lub świadomości mocy towarzyszącej aktom woli. Osoba sparaliżowana w świadomości doświadcza mocy kontrolowania swojego ciała, tak jak osoba zdrowa, więc w obu przypadkach nie jest się świadomym żadnej mocy. Doświadczamy stale następstw (skutków) aktów naszej woli, ale nie mocy, dzięki której dochodzi to do skutku, tak jak mocy stojącej za wszystkimi zjawiskami przyrody. Wysiłek, którego doświadczamy, pokonując opór przedmiotów, nie dostarcza dokładnej i precyzyjnej idei mocy, jednakże w bardzo ważny sposób składa się na ową pospolitą i niedokładną ideę.

Gdybyśmy byli świadomi mocy, bylibyśmy świadomi skutku, gdyż moc zawsze do niego odsyła. Tymczasem skutków nie znamy (szeregi nieznanych zdarzeń fizjologicznych).

Nawet rozkaz woli nie zaopatruje nas w rzeczywistą ideę mocy lub energii.

Gdybyśmy znali moc, znalibyśmy aspekt przyczyny, dzięki któremu posiada ona zdolność wywoływania skutków. Znalibyśmy przyczynę, skutek i relację między nimi, czego nie znamy - nie wiemy, jak w naszym umyśle mocą aktu woli pojawiają się idee, obserwujemy tylko ich zaistnienie.

W woli nie można znaleźć nic, co przypominałoby twórczą moc w wytwarzaniu idei, niemal z niczego.]]]

Energia przyczyny jest niezrozumiała. Na podstawie doświadczenia poznajemy tylko częste połączenie obiektów, nie mogąc uchwycić niczego, co by miało kształt związku między nimi.

Nie znamy energii działania między ciałami, ale tym bardziej między umysłem i ciałem (krytyka okazjonalizmu).

Wiele operacji ludzkiego umysłu zależy od powiązania czy kojarzenia idei. Związek między uczuciami i wyobraźnią - uczucia wzbudzone przez jeden przedmiot można łatwo przenieść na inny, powiązany z nim, co jest trudne lub niemożliwe, gdy między nimi nie ma żadnego powiązania.

Moc, dzięki której działa przyczyna.

W przyrodzie nie pojawia się ani jeden przypadek związku, który moglibyśmy pojąć:

- między ciałami i mocą,

- między mocą i przyczyną,

- między mocą i jej skutkiem,

- między umysłem i ciałem, wolą i ruchem,

- między wolą i jej władzami i ideami,

Wszystkie zdarzenia wydają się całkowicie niepowiązane i rozdzielone. Jedno następuje po drugim, nigdy jednak nie są związane, lecz jedynie połączone.

W ogóle nie dysponujemy ideą związku i mocy, słowa te są pozbawione jakiegokolwiek znaczenia.

Przyczyna posiada moc, dzięki której niechybnie wywołuje skutek.

Idea związku koniecznego między zdarzeniami powstaje dzięki pewnej liczbie podobnych przypadków. Nie istnieje jednak nic, co by różniło jeden przypadek od dużej ich liczby. Pojawia się jedynie nawyk. To nawykowe przejście od przedmiotu do jego towarzysza jest tą impresją, na podstawie której wykształcamy ideę mocy lub związku koniecznego.

Umysł od stwierdzenia połączenia przechodzi do stwierdzenia związku. Powiązanie pojawia się tylko w wyobraźni.

Przyczyna to przedmiot, po którym następuje inny i którego pojawienie się nakierowuje zawsze naszą myśl na ów inny przedmiot.

Nie posiadamy żadnej idei związku przyczynowego. Polega on jedynie na łączeniu wyobrażeń, na pojawieniu się idei drugiego przedmiotu, zanim dana będzie jego impresja.

We wszystkich pojedynczych przypadkach działania ciał lub umysłów nie istnieje nic, co wytwarzałoby jakąkolwiek impresję, a co w konsekwencji mogłoby narzucać jakąś ideę mocy czy koniecznego związku. Na podstawie powtórzeń zostajemy naprowadzeni na pojęcie przyczyny i związku. Nową impresją jest nawykowe powiązanie w myśli lub wyobraźni jednego przedmiotu z jego towarzyszem. To odczucie jest początkiem tej idei. Skoro pochodzi z wielu, a nie z jednego przypadku, to musi pochodzić z tego, co je różni, czyli ilości, nawykowego przeniesienia i powiązania.

Jałowe i przewlekłe spory albo dotyczą spraw przekraczających ludzkie pojmowanie, albo są sporami o słowa, albo pochodzą z odmiennego rozumienia terminów (wiązania z nimi odmiennych idei).

Skąd pochodzi idea konieczności (determinizm fizyczny)? Nie byłoby jej, gdyby nie było jakiegoś podobieństwa między rzeczami w przyrodzie. Nieznana byłaby przyczynowość, a jedynie stałe następstwo. Niemożliwe byłoby wnioskowanie, funkcjonowałyby jedynie pamięć i zmysły. Idea konieczności jest możliwa tylko dzięki obserwowalnej powtarzalności.

Umysł zmuszony siłą nawyku. Pojęcie konieczności wypływa z powtórzeń, stałego połączenia przedmiotów i wnioskowania o jednym z nich na podstawie drugiego. Stałe i regularne połączenie.

Historia bada wieczną naturę ludzką, jej stałych i uniwersalnych zasad przez dostarczenie materiału, przykładów ludzkich zachowań. Powtarzalność ludzkich motywów i zachowań.

Obserwacje ogólne, nagromadzone w szeregu doświadczeń, dają nić do kłębka ludzkiej natury.

Niezgodność zdarzeń nie musi wynikać z przypadku, lecz z działaniem niejawnych przyczyn sprzecznych.

Przekonanie o stałości i niezmienności rzeczy, wyciąganie wniosków i oczekiwań z doświadczenia minionego jako podstawa funkcjonowania społeczeństwa (np. prawodawstwa - przekonanie o stałości i powtarzalności wpływu nagród i kar na ludzi) i wiedzy.

Stałe połączenie - nawykowe przeniesienie z jednego przedmiotu na drugi.

Wszystko, co wiemy o przyczynowości, to jedynie stałe połączenie przedmiotów i wynikające z niego wnioskowanie umysłu o jednym z nich na podstawie drugiego.

Nasze zachowanie i postępowanie zdradzają milczące uznanie konieczności (wnioskowań).

Wolność nie może być niezależnością od motywów, inklinacji i okoliczności, lecz jedynie moc działania bądź niedziałania zgodnie z postanowieniem woli, czyli możność wykonania tego, co się chce, brak niewoli. Wolność przeciwstawiona przymusowi istnieje, konieczności - nie.

Konieczność:

- stałe połączenie podobnych przedmiotów,

- wnioskowanie rozumu o jednym przedmiocie na podstawie drugiego.

W obu znaczeniach jest milcząco przyznawana ludzkiej woli.

Wolność uniemożliwia moralność i sądy, gdyż działania wolne nie wynikałyby z niczego, co można danej osobie przypisać.

Wszystkie rozumowania dotyczące faktów mają za podstawę pewną analogię, na mocy której po dowolnej przyczynie oczekujemy tych samych skutków, jakie zgodnie z naszymi obserwacjami wynikają z podobnych przyczyn. Może być doskonałą lub niedoskonała, w zależności od stopnia podobieństwa.

Teoria wyjaśniająca działanie rozumu oraz pochodzenie i powiązanie uczuć.

Zwierzęta też uczą się wielu rzeczy przez obserwację i doświadczenie, wnioskując, że po podobnych przyczynach następują podobne skutki. Wnioskowania te całkowicie opierają się na doświadczeniu. Tresura. We wnioskowaniach tych zwierzęta nie kierują się rozumem, tak jak dzieci i wszyscy ludzie na co dzień. „Natura zapewnić musiała jakąś inną zasadę, łatwiejszą i bardziej ogólną w użyciu oraz zastosowaniu”. Jest tak doniosła, że nie można jej powierzyć niepewnemu procesowi rozumowania i argumentacji. To tylko przyzwyczajenie. Skoro bez wątpienia odnosi się to do zwierząt, to - przez analogię - również do ludzi.

Wrodzona dyspozycja - instynkt. Nasze rozumowanie jest tylko rodzajem instynktu lub mechaniczną siłą, działającą w nas w sposób nam nieznany i niesterowaną w jej głównych operacjach tymi relacjami czy porównywaniem idei, które są właściwym przedmiotem władz intelektualnych.

Każde rozumowanie dotyczące faktów lub przyczyn wywodzi się tylko z nawyku.

Dogmat kłóci się z zasadami poprawnego rozumowania i świadectwem zmysłów, że należy go odrzucić.

Człowiek mądry dostosowuje swoje przekonanie do dowodów.

Jeśli dane twierdzenie jest bardzo mało wiarygodne, nawet wielki autorytet może zostać unieważniony.

Jeśli coś jest bardzo mało prawdopodobne (jeśli nawet może być prawdziwe), to mamy prawo nie dawać temu wiary, i jest to rozumne (Hindus, który nie uwierzył w skutki mrozu).

Cud gwałci prawa natury, za którymi przemawia mocne i niezmienne doświadczenie, więc należy go już z tego odrzucić.

Żadne świadectwo nie wystarcza, by potwierdzić autentyczność cudu, chyba że fałszywość tego świadectwa byłaby jeszcze bardziej cudowna. Ważenie argumentów - zawsze odrzucamy to, co jest większym cudem.

Jeśli pozostaje choćby cień wątpliwości, że zdarzenia współwystępują przypadkowo, to nie można mówić o cudzie.

Cud - przekroczenie prawa natury.

Mając do czynienia z przeciwnymi twierdzeniami, powinniśmy wybierać te, za którymi przemawia więcej doświadczeń minionych.

Cuda poruszają nasze zamiłowanie do niespodzianki i zdumienia: uczucie miłe i pobudzające naszą skłonność do wiary w te zdarzenia, które stanowią jego pożywkę.

„Lecz kiedy z umiłowaniem cudowności łączy się duch religijny, mamy do czynienia z kresem zdrowego rozsądku”

Przemawiając do upodobań i uczuć, porywa się chętnych słuchaczy i ujarzmia ich inteligencję. Porusza się grubiańskie i plebejskie uczucia.

W człowieku istnieje silna skłonność do tego, co cudowne. Samo zamiłowanie skłania ludzi do wiary, a nie doświadczenie.

Szybko okazuje się, że to, co opisywano jako cudowne, jest naturalne, wynika ze skłonności, która może być zablokowana przez rozsądek i wykształcenie, ale nigdy nie można jej całkowicie usunąć z natury ludzkiej.

Wiele cudów to zwykłe oszustwa, żerujące na ludzkiej ciemnocie dla osiągnięcia własnych korzyści.

„[...] cud, który opiera się na ludzkim świadectwie powinien być właściwie przedmiotem drwin, nie zaś argumentacji”

w oczach wszystkich rozumnych ludzi sama niemożliwość cudu jest wystarczającą refutacją.

Tłum gapiów chciwie wchłania bez zastanowienia wszystko, co miłe przesądowi i co nosi znamiona cudowności.

Wiara religijna wymaga wiary w cuda, a ta wymaga sprzeciwienia się nawykowi, rozumowi i doświadczeniu.

Bigoteria, przesąd i spekulatywny dogmatyzm są wrogami filozofii.

„wspaniałe, lecz przypuszczalnie bezowocne dociekania”

Przeciw argumentu z celowości i planowania - wnioskowanie ze skutków o przyczynach musi zakładać tylko tyle w przyczynie, ile można, w przeciwnym razie „folgujemy tylko naszym luźnym domysłom i arbitralnie, a także bezzasadnie i nieprawomocnie zakładamy istnienie jakości oraz energii”. Możemy przypisać przyczynie tylko te jakości, które są absolutnie konieczne do wywołania skutku.

Pomoc w rozumowaniu skrzydłami wyobraźni.

Nie ma podstaw do przypisywania bytom niebiańskim własności innych niż te, które spotykamy na ziemi.

Posługiwanie się całkowicie wyimaginowanymi założeniami, których nigdzie nie można znaleźć w świecie.

Hipoteza religijna tylko jako pewna szczególna metoda wyjaśniania widzialnych zjawisk we wszechświecie.

Hipoteza o inteligentnej przyczynie jest niepewna i bezużyteczna, bo wykracza poza zasięg doświadczenia, i jest wysnuwana tylko z czegoś naturalnego.

Dedukcja z przyczyn o skutkach jest wulgarnym sofizmatem, skoro nie można o przyczynie wiedzieć więcej, niż co już uprzednio w skutku się odkryło, a nie wywnioskowało.

Analogie się załamują, ponieważ dotyczą przedmiotów nieskończenie odmiennych. S. 117.

Przypuszczenia, bez oparcia w racjach i argumentach, pozostają czczymi domysłami i hipotezami.

„Wszelka więc filozofia w świecie ani też wszelka religia, która nie jest niczym innym, jak tylko pewnym rodzajem filozofii, nigdy nie będzie w stanie poprowadzić nas poza zwykły bieg doświadczeń ani też dostarczyć nam innych kryteriów postępowania i zachowania niż te wywiedzione z refleksji nad życiem codziennym”

Między politycznymi interesami społeczeństwa a filozoficznymi dysputami na temat metafizyki i religii nie istnieje jakikolwiek związek.

Państwo musi tolerować każdy pogląd filozoficzny. Inaczej otwiera się droga prześladowań i represji, szkody dla państwa i nauki.

Doświadczenie, obserwacja i analogia to podstawa wnioskowań.

Dwie dziedziny życia - spekulacja i działanie.

Sceptycyzm kartezjański jako środek zapobiegający błędom i nierozważnym sądom. W stopniu skrajnym jest niemożliwy i jałowy (podstawa nie istnieje, lub istnieje i nic z niej nie można wyprowadzić bez użycia poddanych w wątpliwość władz), w stopniu umiarkowanym jest rozsądny, uczy zachowywać bezstronność sądów, jest dobrym przygotowaniem.

Argumenty sceptyków przeciw zmysłom świadczą, że nie należy polegać na samych zmysłach, lecz je korygować rozumem.

Przedrozumowe przekonanie o obiektywnym (niezależnym od jakiegokolwiek umysłu) istnieniu wszechświata oraz naturalny instynkt, nastawienie do ufania zmysłom. Branie obrazów zmysłowych za przedmioty zewnętrzne, nie za ich przedstawienia. Istnienie niezależne od percepcji i umysłu, którego (nie)obecność nie zabiera/udziela mu bytu.

W umyśle obecne są jedynie obrazy, których wlotami są zmysły, nie mogące wytworzyć jakiegokolwiek bezpośredniego kontaktu umysłu z przedmiotem. Umysł ma dostęp tylko do obrazów (zmienność obrazów przy niezmienności przedmiotów). Przedmioty, o których mówimy, to percepcje, kopie lub przedstawienia innych, jednolitych i niezależnych bytów.

Jak wykazać, że percepcje są wytworem zewnętrznych przedmiotów, a nie pochodzą z samego umysłu, od jakiegoś ducha lub czegoś zupełnie nieznanego? Sny i halucynacje.

Powiązania przedstawienia z przedmiotem nie można ustalić doświadczalnie (umysł ma dostęp tylko do swoich percepcji, a nie ich związku z czymś), domniemanie istnienia takiego związku jest pozbawione podstaw w rozumowaniu.

Odwołanie do boskiej dobroci nic nie daje, gdyż wtedy zmysły nigdy by nas nie myliły.

Rozum opierając się na doświadczeniu nigdy nie znajdzie żadnego argumentu, dowodzącego, że percepcje są powiązane z jakimikolwiek przedmiotami zewnętrznymi.

Berkeley jako najlepszy sceptyk.

Pogląd na istnienie zewnętrznych przedmiotów, jeśli naturalny, jest nierozumny, jeśli rozumny, to nienaturalny (o ile zasadą rozumu jest, że wszystkie jakości zmysłowe znajdują się nie w przedmiocie, lecz w umyśle. Jeśli odrzemy materię ze wszystkich zrozumiałych dla nas jakości (zmysłowych) - pierwotnych i wtórnych, unicestwimy ją, pozostawiając jako przyczynę percepcji jakieś nieznane, niewytłumaczalne coś.

Teoria nieskończonej podzielności przestrzeni i czasu jest szokująca i niezrozumiała. Prowadzi do paradoksalnych twierdzeń. Umysł łatwo gubi się w abstrakcyjnych rozumowaniach, biorąc wnioski niedorzeczne za prawdziwe. Uniknięcie niedorzeczności i sprzeczności jest możliwe, gdy uznamy, że nie istnieją idee abstrakcyjne i ogólne, lecz że wszystkie idee ogólne są w rzeczywistości ideami szczegółowymi powiązanymi z jakimś terminem ogólnym, przywołującym te podobne idee.

Zarzuty wobec dowodów moralnych (rozumowaniom dotyczącym faktów) - potoczne lub filozoficzne.

1. „Wielkim burzycielem pyrronizmu, czyli niepohamowanych zasad sceptycznych, są działanie, trud i zajęcia życia codziennego”. Poza szkołami rozwiewa się niczym dym.

2. Wszelkie dowody na rzecz faktów opierają się na stosunku przyczyny i skutku, którego idei nie mamy poza ideą dwóch przedmiotów często połączonych. Do wniosku o ich połączeniu w przyszłości wiedzie nas tylko nawyk czy naturalny instynkt, któremu nie sposób się oprzeć, który może jednak być omylny i zwodniczy.

Nieumiarkowany sceptycyzm nie służy życiu i jego poprawie - nastąpiłby całkowity letarg i zastój. „Natura jest zawsze zbyt silna dla zasad”. Nawet najbardziej trywialne zdarzenia roznoszą wszelkie argumenty, powracając do punktu wyjścia. Jest to tylko rozrywka, która służy ukazaniu sytuacji rozumu, który działa, mimo że nie może dla swoich działań znaleźć wystarczających podstaw.

Sceptycyzm umiarkowany, roztropny - filozofia akademicka, trwała i użyteczna, skorygowana przez zdrowy rozsądek i refleksję.

Ludzie maja tendencję do wyznawania poglądów w sposób zdecydowany i dogmatyczny. Pewna ilość wątpienia i ostrożności powinna zawsze towarzyszyć rzetelnemu myślicielowi, gdyż ogranicza błędy zawodnego rozumu i pychę.

Inny rodzaj pożytecznego sceptycyzmu - zawężenie naszych dociekań do przedmiotów najlepiej odpowiadających ograniczonym możliwościom rozumu ludzkiego. Należy stronić od odległych i nazbyt wzniosłych dociekań, ku którym wyobraźnia ma skłonność, gardząc tym, co znane i bliskie. Należy ograniczyć się do spraw życia codziennego i przedmiotów znanych z codziennej praktyki, zostawiając bardziej subtelne kwestie poetom, oratorom i kapłanom.

Od wątpienia może uwolnić jedynie potężna moc naturalnych instynktów.

Filozofia jest metodycznym i skorygowanym namysłem nad życiem codziennym.

Mając na uwadze niedoskonałość władz, ograniczony zasięg i nieprecyzyjne działanie nie ulegnie się pokusie, by wykroczyć poza obszar życia codziennego. Nie mogąc wskazać racji wniosków indukcyjnych, nie wskażemy pochodzenia świata i stosunku przyrody do wieczności.

Ograniczenie zakresu naszych dociekań - rozsądne i korzystne.

Jedynym przedmiotem dowodzenia demonstratywnego są wielkość i liczba. Jedyne właściwe przedmioty wiedzy i dowodzenia demonstratywnego. Opiera się na dobrze zdefiniowanych terminach.

Pozostałe dociekania dotyczą faktów i istnienia. Ich nie można dowodzić demonstratywnie. Co jest, może nie być. Twierdzenia przeciwne są równie jasne, wyraźne i zrozumiałe, nie pociągają sprzeczności. W naukach demonstratywnych twierdzenia fałszywe są niezrozumiałe.

Fakty (istnienie bytów) można dowieść jedynie przez argumenty wyprowadzone z jego przyczyny lub skutku, są ufundowane całkowicie na doświadczeniu. Inaczej wyciągać można dowolne wnioski i twierdzić dowolne rzeczy.

Nauki badają fakty szczegółowe lub ogólne.

To, co sensowne, musi zawierać albo abstrakcyjne rozważania poświęcone wielkości i liczbie lub ufundowane na doświadczeniu rozumowanie traktujące o faktach oraz istnieniu.

Tak właśnie ludzie wiążą się w społeczeństwo: każdy popisuje się swoimi przemyśleniami i obserwacjami w najbardziej szykowny sposób, na jaki go stać, oraz wymienia się informacjami, a także przyjemnościami.

„Nawet filozofia doprowadziła się do upadku za sprawą pustelniczej metody studiowania i stała się równie chimeryczna w swoich wnioskach, jak jest niezrozumiała w sposobie przekazu. W rzeczy samej, czego można się spodziewać po ludziach, którzy nigdy nie radzili się doświadczenia w żadnym ze swych rozumowań ani nawet nie poszukiwali tego doświadczenia, które odnaleźć można jedynie w codziennym życiu i konwersacji?”

Filozofia stanowi niezastąpione antidotum przeciw przesądowi i fałszywej religii.

Groźby przykuwają nas do znienawidzonego żywota, który w głównej mierze same czynią godnym politowania.

Przedłużanie swego żałosnego istnienia tylko z lęku przed Twórcą.

Człowiek całkowicie pozbawiony władzy nad swoim życiem.

Samobójstwo może być przestępstwem wobec Boga, innych lub siebie.

Bóg ustanawia swoje rządy nad wszechświatem przez nadanie mu praw.

Nie jest to naruszenie porządku wszechświata i wdarcie na teren opatrzności (wkroczenie w rejon boskich kompetencji), jak można sądzić - każde działanie człowieka narusza otoczenie, ogólne prawa materii i ruchu. Samobójstwo to wykorzystywanie jednej z władz, w którą człowieka wyposażyła przyroda.

Takim samym zakłócaniem biegu przyrody jest samobójstwo, co odtrącenie lecącego w kierunku głowy kamienia, jest przedłużaniem życia ponad miarę przypisaną przez powszechne prawa materii i ruchu.

Istnieją przypadki, w których dalsze życie jest nie do zniesienia. Moc, którą się dysponuje, aby uciec od zła, jest darem opatrzności jak wszystkie inne. Negowanie tego jest występowaniem przeciw opatrzności.

Jeśli bycie zamordowanym też wynika z opatrzności, to samobójstwo też.

Jeśli można wykorzystywać środki do uniknięcia nieszczęść, to dlaczego nie miałoby to być samobójstwo?

Jeśli życie nie należy do człowieka, to przestępstwem byłoby narażanie go, a nie bohaterstwem.

Działania każdej istoty są dziełem Boga.

Samobójstwo z powodu pewnych przyczyn jest konsekwencją zasad, w które Bóg wyposażył swoje stworzenia.

Jeśli nic nie dzieje się bez przyzwolenia opatrzności, to samobójstwo też. Gdy cierpienie przekracza granice, można to równie dobrze traktować jako znak od opatrzności do odejścia.

Samobójstwo nie naraża całości wszechświata, tak jak wyjście z pokoju, mimo że znajdowanie się w nim też zależy od opatrzności. Nie jest zbrodnią, tak jak wyjście nie jest dezercją.

Samobójca nie krzywdzi społeczeństwa, gdyż co najwyżej przestaje czynić mu dobro. Nasze zobowiązania mają jakieś granice.

„Nie jestem zobligowany do czynienia dobra społeczeństwu za cenę zadawania sobie cierpienia”

Nie ma powodu przedłużać życia dla jakiejś błahej korzyści społeczeństwa.

Gdy człowiek jest dla społeczeństwa ciężarem, jego samobójstwo przynosi mu wręcz korzyść. A w takiej sytuacji znajduje się większość tych, którzy chcą odejść.

Zabijający się skazaniec narusza opatrzność tak samo, jak sędzia, który go skazał.

Samobójstwo, o ile jest popełniane, jest tylko korzyścią dla siebie samego, gdyż dokonuje się tylko wtedy, gdy wady życia przeważają nad zaletami.

Przykazanie „Nie zabijaj” nie musi dotyczyć samobójstwa, gdyż nie dotyczy np. skazywania na śmierć.

Pojęcie substancji jest całkowicie niejasne i niedoskonałe, jedyną ideą substancji, jaką mamy, jest idea złożenia konkretnych jakości tkwiących w nieznanym czymś.

Nie można poznać przez rozumowanie, jaki jest stosunek myśli do substancji, materialnej lub duchowej.

Dusza może być niematerialna, a mimo to być śmiertelna, będąc przejściową modyfikacją substancji duchowej.

To, co niezniszczalne, musi być niestwarzalne. Zatem istniała przed naszym narodzeniem, ale dla nas to nieistotne - więc to, co będzie po, też jest nieistotne.

Z pojęcia boskiej sprawiedliwości wynika przyszła nagroda i kara.

Człowiek w zamyśle przyrody posiada zakres i intencję swego stworzenia, która ogranicza się do obecnego życia. Wrodzona struktura umysłu i uczuć sprawia, że człowiek nie dba zbytnio o to, co będzie po jego śmierci. Nasza idea przyszłego życia jest całkowicie płynna. Strach przed życiem przyszłym jest wzbudzany, przez tych, którym zależy na dobrach doczesnych.

Przyroda (i Bóg) byłaby nikczemna, sprawiając, że całe nasze zainteresowanie i wiedza dotyczy życia doczesnego, gdyby czekało na nas coś nieporównywalnego.

Zdolności człowieka w życiu doczesnym pokrywają się z jego potrzebami.

Gdyby dusza była nieśmiertelna i wszyscy mieli to samo zadanie do wykonania, to kobiety dorównywałyby mężczyznom intelektualnie.

Jeśli Bóg jest pierwszą przyczyną, to wszystko, co się dzieje, dzieje się z jego woli, i uczynki nie mogą być pretekstem do kary lub nagrody.

Kara, która nie właściwego sensu i celu, jest sprzeczna z naszymi pojęciami dobroci i sprawiedliwości. Wieczne męki są karą niewspółmierną za przewiny życia.

Idea nieba i piekła zakłada ostry podział ludzi na dobrych i złych, co jest niedorzeczne.

Moralne dystynkcje znamy tylko z naszych własnych uczuć.

Głównym źródłem idei moralnych jest namysł nad interesami ludzkiego społeczeństwa. Na ich straży nie może stać idea wiecznej kary, gdyż jest nieskończenie niewspółmierna. Potępienie jednostki jest złem większym niż zniszczenie miliardów królestw.

Argumenty fizyczne dowodzą śmiertelności duszy - faktem jest silny związek i korelacja ciała z duszą, wiec zniszczenie ciała pociągnie (na mocy analogii) zniszczenie duszy. Istnienie duszy jest ściśle zależne od istnienia ciała.

Nic nie jest wieczne, a już tym bardziej coś tak kruchego i zmiennego, jak umysł.

Badanie przyrody nie dostarcza żadnych świadectw - brak argumentów, z wyjątkiem objawienia.

Niewrażliwość przez powstaniem ciała sugeruje podobny stan po jego rozpadzie.

„Nie istnieje nic, co w pewniejszy sposób przekonywałoby nas o nieskończonej wdzięczności, jaka powinniśmy żywić wobec boskiego objawienia, skoro tylko ono upewnia nas co do tej wielkiej i ważnej prawdy”

Wyczerpujący i rozłączny, naturalny podział wszystkich przedmiotów poznania (rozumu, badania ludzkiego) na dwa rodzaje - widelec Hume'a (Hume's fork):

(1) STOSUNKI POMIĘDZY IDEAMI (relations of ideas)

Przedmiotów tego rodzaju dotyczą geometria, algebra i arytmetyka.

• Twierdzenia wyrażające te stosunki są albo intuicyjnie pewne, albo dowodliwe.

Są oparte na rozumowaniach demonstratywnie pewnych (dedukcyjnych, niezawodnych).

• Zaprzeczenie prawdziwego twierdzenia o stosunkach między ideami jest wewnętrznie sprzeczne.

Twierdzenie, że kwadrat przeciwprostokątnej równa się sumie kwadratów przyprostokątnych wyraża pewien stosunek między tymi figurami. Zdanie, że trzy razy pięć równa się połowie trzydziestu, wyraża pewien stosunek między tymi liczbami.

Twierdzenia tego rodzaju można odkryć dzięki samemu działaniu myśli, niezależnie od jakichkolwiek przedmiotów istniejących we wszechświecie. (rozumowania demonstratywne, pewne i konieczne, ale nie mówiące nic o rzeczywistości)

• Twierdzenia te są pewne i konieczne, ale nie mówią nic o rzeczywistości (o rzeczywistym istnieniu).

Twierdzenia te są prawdziwe, nawet jeśli nigdzie na świecie nie ma przedmiotów, których dotyczą.

Dziedzina wiedzy pewnej, poznawanej intuicyjnie lub przez rozumowanie, do zdobycia i uzasadnienia której nie jest potrzebny jakikolwiek kontakt ze światem. Fałszywość polega tu na wykazaniu sprzeczności.

(2) FAKTY (matters of fact)

• Twierdzenia o faktach nie są dowodliwe.

Nie mogą zostać udowodnione (are not ascertained) w taki sam sposób, jak stosunki pomiędzy ideami. Dowody (evidence), które przemawiają na rzecz ich prawdziwości, mimo że wielkiej wagi, mają odmienną naturę niż tamte.

Są oparte na rozumowaniach moralnych (prawdopodobnych, zawodnych).

• Zaprzeczenie prawdziwego twierdzenia o faktach nie jest wewnętrznie sprzeczne.

Żaden fakt nie wyklucza możliwości faktu przeciwstawnego, ponieważ nigdy nie jest on wewnętrznie sprzeczny i umysł może go równie łatwo i jasno pojąć, jak gdyby był całkowicie zgodny z rzeczywistością.

„Że słońce jutro nie wzejdzie, jest zdaniem nie mniej zrozumiałym i nie bardziej w sobie sprzecznym niż twierdzenie, że wzejdzie”

Nie można nigdy udowodnić demonstratywnie przeciwieństwa żadnego faktu, ponieważ fałszywość jakiegoś zdania można udowodnić jedynie wówczas, gdy zawiera ono w sobie sprzeczność i nie może zostać jasno pojęte.

• Dostarczają wiedzy realnej, ale nie są pewne ani konieczne.

[- to, co stwierdzamy lub możemy stwierdzić (słońce wzejdzie jutro),

- to, czego nie możemy stwierdzić na podstawie doświadczenia lub pamięci (słońce wzejdzie za 150 lat) - wyjście poza świadectwo zmysłów]

Co uprawnia nas do tego, by w kwestiach rzeczywistego istnienia i faktów żywić pewność wykraczającą poza a) bieżące świadectwo zmysłów i b) zapis pamięci? Z doświadczenia wyprowadzamy ogólny wniosek, pod który podpada to, co nie jest oraz co nie może być dane w doświadczeniu. Dzięki czemu uznajemy fakty, które nie są nam dane w doświadczeniu?

1. Jaka jest istota wszelkich rozumowań dotyczących faktów?

Wszelkie rozumowanie dotyczące faktów ma za podstawę stosunek przyczyny i skutku, związek przyczynowo-skutkowy (indukcja). Jedynie za pomocą tego stosunku można wyjść poza świadectwo pamięci i zmysłów. Podajemy rację uznawanego faktu, którą jest jakiś inny fakt. Przypuszczamy zawsze, że zachodzi związek pomiędzy faktem danym nam w doświadczeniu a innym, o którym na podstawie tamtego wnosimy. Gdyby ich nic ze sobą nie łączyło, wniosek byłby nieuprawniony. Stosunek ten może być bliższy lub dalszy, prosty lub rozgałęziony.

2. Jaka jest podstawa rozumowania o zachodzeniu związku przyczynowo-skutkowego? W jaki sposób poznajemy przyczyny i skutki?

2a. W żadnym przypadku nie osiągamy znajomości tego stosunku na podstawie rozumowania a priori.

Gdy przedmiot jest komuś zupełnie nieznany, to z dowolnie starannego zbadania jego własności zmysłowych przy najbystrzejszym nawet rozumie wrodzonym i jak największych zdolnościach nie można wykryć ani żadnej z jego przyczyn, ani żadnego z jego skutków. Człowiek o całkowicie poprawnych funkcjach umysłu, gdy pierwszy raz widzi wodę, nie wywnioskuje z jej płynności i przejrzystości, że może zadławić, ani z jasności i ciepła ognia, że może spalić.

„Własności przedmiotu dostępne zmysłom nigdy nie ujawniają przyczyn, które go wywołały, ani też skutków, które z niego wynikną; rozum nasz bez pomocy doświadczenia nie może nic wnosić o rzeczywistym istnieniu i faktach”

Sposoby poznawania związku przyczynowo-skutkowego:

1. A priori - niemożliwe: można wyobrazić sobie różne skutki.

2. Doświadczenie - spostrzegamy stałe następstwo.

2b. Znajomość związku przyczynowo-skutkowego wynika w zupełności z doświadczenia, kiedy spostrzegamy, że jakieś konkretne przedmioty stale się ze sobą łączą (gdy spostrzegamy stałe następstwo faktów).

Zjawiska przyrodnicze wypływają z tak skomplikowanych i ukrytych uwarunkowań (układów cząstek), są tak nieprzewidywalne, niepodobne do zjawisk powszechnych i fragmentarycznie dostępne poznaniu, że nie można ich poznać na podstawie rozumu. Wiedza o nich może pochodzić jedynie z doświadczenia, z zaobserwowania, co się faktycznie dzieje.

„[...] nikt przecież nie będzie sobie wyobrażał, że wybuch prochu strzelniczego albo przyciąganie magnesu można było odkryć na podstawie rozumowania a priori”

Bierzemy nasze głęboko zakorzenione przyzwyczajenia za wiedzę wrodzoną - przypuszczamy, że zjawiska, z którymi oswoiliśmy się od pierwszych chwil życia, wykazujące ścisłą analogię z całym biegiem przyrody wynikają z prostych własności przedmiotów, a nie z ukrytego układu cząstek. Uważamy, że możliwe jest tu poznanie czysto rozumowe, przed wszelkimi faktami.

„Przyzwyczajenie w ten sposób na nas wpływa, że tam, gdzie jest najsilniejsze, zasłania nie tylko nasz przyrodzony brak wiedzy, lecz także ukrywa samo siebie i pozornie nie odgrywa roli właśnie dlatego, że oddziałuje z największą siłą”

Wszystkie prawa przyrody i wszystkie zachowania się ciał znamy wyłącznie z doświadczenia. Bez odwołania się do dawniejszych spostrzeżeń nie można wydedukować skutków, które wynikną z określonego przedmiotu, gdyż byłby to zupełnie dowolny wymysł. Skutek jest zupełnie różny od przyczyny, a zatem nie można go w niej nigdy wykryć nawet przy najdokładniejszym badaniu. W żadnym zjawisku nie ma niczego, żadnej wskazówki, która by nasuwała najmniejszą myśl o innym zjawisku.

Wymyślony skutek w zakresie działań przyrody jest zawsze czymś dowolnym, jeśli nie opieramy się na doświadczeniu.

Istnieje nieskończenie wiele skutków mogących być następstwem danej przyczyny - są one niesprzeczne i dają się pomyśleć z równą łatwością. Rozumowanie a priori nigdy nie potrafi uzasadnić uprzywilejowania danego skutku spośród innych.

„Jednym słowem: każdy skutek jest zdarzeniem różnym od swojej przyczyny. Nie można go przeto wykryć w przyczynie, a aprioryczne na jego temat pomysły i koncepcje są czymś zupełnie dowolnym. A nawet gdy już mamy skutek, jego połączenie z przyczyną musi okazać się równie dowolne, ponieważ jest zawsze wiele innych skutków, które rozumowi muszą wydać się równie dobrze dopasowane do przyczyny i równie naturalne. Daremnie więc usiłowalibyśmy bez pomocy obserwacji i doświadczenia przewidywać poszczególne fakty lub drogą wnioskowania rozpoznawać przyczyny i skutki”

„Wiadomo, że rozum ludzki ze wszystkich sił dąży do tego, by uprościć zasady rządzące zjawiskami przyrody i - rozumując na podstawie analogii, doświadczenia i obserwacji - sprowadzić liczne skutki szczegółowe do kilku przyczyn ogólnych”

Nie można poznać jednak przyczyn tych przyczyn ogólnych. Nie możemy nigdy znaleźć wyjaśnień, które mogłyby nas zadowolić. Ostateczne sprężyny i zasady są w zupełności ukryte i niedostępne. Sprężystość, ciążenie, spójność cząstek, przenoszenie się ruchu przez uderzenie - oto prawdopodobnie ostateczne przyczyny i zasady, jakie kiedykolwiek odkryjemy w przyrodzie.

„Najdoskonalsza filozofia naturalna jedynie odsuwa nieco naszą niewiedzę, tak jak najdoskonalsza filozofia moralna czy metafizyczna pozwala, być może, jedynie dojrzeć większe jej obszary. Tak oto z każdej nauki wypływa przekonanie o ślepocie i niemocy człowieka, prześladując nas na każdym kroku, mimo iż usiłujemy się mu wymknąć”

Zastosowanie w filozofii naturalnej geometrii, mimo całej ścisłości jej rozumowań, nie zmienia tej sytuacji, nie może zapobiec temu brakowi ani poprowadzić nas ku poznaniu ostatecznych przyczyn. Każdy dział matematyki stosowanej opiera się na założeniu, że przyroda ustanowiła określone prawa, którymi się kieruje, a rozumowaniem abstrakcyjnym posługujemy się albo po to, by wesprzeć doświadczenie w wykrywaniu tych praw, albo by określić ich działanie w poszczególnych przypadkach, w których zależy ono od pewnej ściśle oznaczonej odległości i ilości.

Geometria (myślenie abstrakcyjne) pomaga stosować, formułować i opracowywać prawa, ale wykrycie samego prawa zawdzięczamy wyłącznie doświadczeniu. Żadne rozumowanie abstrakcyjne nie potrafiłoby nigdy ani o krok zbliżyć do jego poznania.

Rozumowanie a priori, niezależne od obserwacji nie potrafi połączyć dwóch przedmiotów jako przyczyny i skutku, a tym bardziej nie potrafi dostrzec ich związku koniecznego.

3. Jaka jest podstawa wszelkich w ogóle wniosków wyprowadzanych z doświadczenia?

Nawet gdy już wiemy z doświadczenia, jak działają przyczyna i skutek, konkluzje, uzyskane z tego doświadczenia, nie opierają się na rozumowaniu ani na żadnych w ogóle czynnościach intelektu.

„Trzeba niewątpliwie przyznać, że przyroda trzyma nas z dala od wszystkich swych tajników i poucza jedynie o niewielu powierzchownych własnościach rzeczy, ukrywając przed nami siły i zasady, od których oddziaływanie tych rzeczy w całości zależy”

Zmysły mówią tylko o zmysłowych własnościach przedmiotów, ale ani zmysły, ani rozum nic nie mówią o ich własnościach ukrytych.

Mimo, że nie znamy sił i zasad przyrody, przypuszczamy z reguły, że podobnym własnościom zmysłowym odpowiadają podobne siły ukryte, i spodziewamy się, że wynikną z nich skutki podobne do tych, które były nam już dane w doświadczeniu. Jaka jest podstawa dla takiego przejścia?

Między własnościami zmysłowymi a ukrytymi siłami nie zachodzi żaden znany nam związek, więc umysł nie wnioskuje o ich stałym i prawidłowym połączeniu na podstawie niczego, co o nich wie.

Doświadczenie dostarcza bezpośredniej i pewnej wiedzy w zakresie swojego przedmiotu w pewnym określonym czasie. Dlaczego jednak mielibyśmy rozszerzać to doświadczenie na przyszłość i na inne przedmioty, które mogą, o ile wiemy, być tylko z wyglądu podobne do poprzednich?

Nie jest konieczny wniosek, że ciało o danych własnościach zmysłowych posiadało kiedyś dane siły ukryte, więc kiedy indziej podobnym własnościom zmysłowym będą zawsze towarzyszyć podobne siły ukryte.

Istnieje tutaj jakieś wprowadzone przez umysł następstwo, jakiś krok, czynność myślowa, wnioskowanie, które wymaga wyjaśnienia.

Nie są identyczne następujące zdania:

a) Przekonałem się, że z danym przedmiotem łączył się zawsze dany skutek.

b) Przewiduję, że z innymi przedmiotami, z wyglądu podobnymi, łączyć się będą skutki podobne.

Jedno zdanie daje się sensownie wyprowadzić z drugiego i zawsze się je wyprowadza, ale nie dokonuje się to przy pomocy rozumowania. Związek między tymi zdaniami nie jest intuicyjny, więc potrzeba jakiegoś ogniwa pośredniczącego, pozwalającego wyciągnąć odpowiedni wniosek, o ile w ogóle jest to wnioskowanie.

Przypuśćmy, że mamy tu do czynienia z rozumowaniem. Rozumowanie może być demonstratywne, dotyczące stosunku między ideami, lub moralne (prawdopodobne, uprawdopodabniające [probable]), dotyczące faktów i istnienia.

a) nie mamy tu do czynienia z rozumowaniem demonstratywnym. Nie ma żadnej sprzeczności w przypuszczeniu, że bieg przyrody może ulec zmianie i że dana rzecz, pozornie podobna do tych, które znamy z doświadczenia, pociągnie za sobą odmienne lub wprost przeciwne skutki. Wszystko, co jest zrozumiałe i co można sobie wyraźnie pomyśleć, jest wolne od sprzeczności (np. to, że wszystkie drzewa zakwitną w grudniu i styczniu, a opadną w maju i czerwcu) i żadne argumenty demonstratywne, żadne abstrakcyjne rozumowanie a priori nie dowiodą tego, że jest fałszem.

b) nie mamy tu do czynienia z rozumowaniem uprawdopodabniającym. Wszelkie wywody dotyczące istnienia opierają się na stosunku przyczyny i skutku, znajomość tego stosunku zawdzięczamy wyłącznie doświadczeniu i wszystkie nasze wnioski w dziedzinie doświadczenia wychodzą z założenia, że przyszłość będzie zgodna z przeszłością. Aby udowodnić to ostatnie założenie za pomocą argumentacji uprawdopodabniającej, popełniałoby się błędne koło (petitio principii), przyjmując za dowiedzione to, co właśnie jest przedmiotem wątpliwości. Nie można uzasadnić indukcji indukcyjnie

Wszelkie argumenty uzyskane z doświadczenia opierają się na podobieństwie, które spostrzegamy pomiędzy zjawiskami przyrody i dzięki któremu jesteśmy skłonni oczekiwać w przyszłości skutków podobnych do tych, jakie następowały po owych zjawiskach do tej pory.

Dzięki czemu doświadczenie cieszy się tak wielką powagą, dzięki czemu ciągniemy korzyści z podobieństwa ustanowionego przez przyrodę między rozmaitymi obiektami?

Ufamy minionemu doświadczeniu i czynimy z niego normę sądów przyszłych.

Całą treścią wszystkich naszych opartych na doświadczeniu wniosków jest to, że po przyczynach, które wydają się podobne, spodziewamy się podobnych skutków.

Gdyby wniosek był wyprowadzony na podstawie rozumu, to od razu, po jednym przypadku byłby równie doskonały jak po najdłuższym doświadczeniu, a tak nie jest. Dopiero po długim szeregu jednakowych doświadczeń zebranych w danym zakresie zjawisk nabieramy pełnego zaufania i pewności, gdy chodzi o poszczególne przypadki.

Z pewnej liczby jednakowych doświadczeń wnosimy o związku między własnościami zmysłowymi a ukrytymi siłami: na jakiej argumentacji miałby opierać się wniosek, gdzie jest ogniwo pośrednie, pośredniczące idee, które łączą ze sobą te dwa odległe od siebie zdania?

Nie odkrywamy żadnego związku między własnościami zmysłowymi i siłami ukrytymi.

Dysponujemy przyrodzonym stanem niewiedzy o siłach i oddziaływaniu obiektów. Doświadczenie ukazuje jedynie pewną ilość jednakowych (uniform) skutków wywołanych przez określone obiekty i uczy nas, że owym obiektom przysługiwały w danej chwili dane siły i władze. Skoro zjawia się nowy obiekt wyposażony w podobne własności zmysłowe, spodziewamy się po nim podobnych sił i władz i oczekujemy analogicznego skutku.

Krok, który stawia umysł, wymaga wyjaśnienia.

a) We wszystkich dotychczasowych przypadkach stwierdziłem, że dane własności zmysłowe łączyły się z danymi siłami ukrytymi.

b) Podobne własności zmysłowe będą się zawsze łączyły z podobnymi siłami ukrytymi.

Zdanie b) nie jest wnioskiem wyprowadzonym ze zdania a) - nie jest on ani intuicyjny, ani demonstratywny, ani oparty na doświadczeniu, gdyż wszystkie wnioski uzyskane z doświadczenia wychodzą z założenia, że przyszłość będzie podobna do przeszłości i że z podobnymi własnościami zmysłowymi będą łączyły się podobne siły.

Jeżeli można tylko pomyśleć, że bieg przyrody może ulec zmianie i że przeszłość może nie być normą przyszłości, to wszelkie doświadczenie staje się nieużyteczne i nic z niego nie wynika. Argumenty uzyskane z doświadczenia nie zdołają dowieść, że przyszłość będzie podobna do przeszłości, ponieważ one same opierają się bez wyjątku na założeniu, że podobieństwo takie istnieje.

Z tego, że dotychczas rzeczy miały się w dany sposób, nie wynika w żaden sposób, że w przyszłości będzie zawsze tak samo. Ukryta natura ciał, wszystkie ich skutki i oddziaływania mogą się zmienić, a własności zmysłowe pozostać bez zmiany.

Odróżnienie porządku praktyki i teorii - jako istota działająca ma się zupełną jasność w sprawach, w których jako filozof można domagać się uzasadnienia i wyjaśnienia.

„Jeśli nie uda nam się pomnożyć naszej wiedzy, uświadomimy sobie przynajmniej naszą niewiedzę”

Chłopi, dzieci i zwierzęta korzystają z doświadczenia i poznają własności otaczających przedmiotów, obserwując wynikające z nich skutki. To, co nam każe przypuszczać, że przyszłość jest podobna do przeszłości, i spodziewać się podobnych skutków po przyczynach z wyglądu podobnych, nie jest rozumowaniem.

„Nie należy też obawiać się, że filozofia ta [akademicka, sceptyczna], starając się zamknąć nasze badania w granicach powszedniego życia, zdoła kiedykolwiek podważyć sens rozumowań, jakie w życiu tym przeprowadzamy, i posunąć swe wątpliwości tak daleko, by sparaliżowało to wszelkie działanie i wszelką pracę myśli. Natura nigdy się swych praw nie wyrzeknie i ostatecznie zawsze odniesie zwycięstwo nad dowolnego rodzaju rozumowaniem abstrakcyjnym”

W każdym rozumowaniu opartym na doświadczeniu umysł czyni pewien krok, który nie znajduje podstawy w żadnej argumentacji ani czynności intelektualnej.

Jednakże rozumowania te, od których zależy niemal cała wiedza, wskutek tego odkrycia nie mogą ucierpieć. Jeżeli umysł, czyniąc ten krok, nie kieruje się argumentacją, musi istnieć jakaś inna zasada, równie ważna i poważna, która go do tego skłania, i zasada ta nie utraci mocy, póki natura ludzka pozostanie tym, czym jest obecnie.

Z tego, że jedno zjawisko w jednym przypadku poprzedziło w czasie inne, nie wynika, że jest jego przyczyną.

Doświadczenie poucza tylko o ciągłym następstwie rzeczy i zdarzeń. Siły, dzięki którym dokonują się wszystkie operacje przyrody, nigdy nie podpadają pod zmysły. Po wielu obserwacjach jednak czujemy się zmuszeni uznać istnienie prawidłowości, mimo że ich nadal nie poznaliśmy. Zasadą wyprowadzania wniosku nie jest więc rozum, lecz nawyk, przyzwyczajenie. Jest to pewna tkwiąca w naturze ludzkiej zasada. Nie potrafimy podać przyczyny tej zasady i musimy zadowolić się tym, że jest to zasada ostateczna, jaką można wskazać, gdy chodzi o wszystkie nasze wnioski z doświadczenia.

Zasada ta tłumaczy, dlaczego z wielu przypadków wyprowadzamy wniosek, którego nie wyprowadzamy z małej ich liczby.

Wszystkie wnioski z doświadczenia nie są wynikiem rozumowania, lecz przyzwyczajenia.

Przyzwyczajenie jest wielkim kierownikiem życia ludzkiego, jedyną zasadą, która sprawia, że doświadczenie jest dla nas pożyteczne i że oczekujemy w przyszłości podobnego porządku zjawisk jak ten, który poznaliśmy dawniej. Bez wpływu przyzwyczajenia nie wiedzielibyśmy o żadnym fakcie nic poza tym, co jest bezpośrednio dane w spostrzeżeniu i pamięci. Nie dowiedzielibyśmy się nigdy, jak dobierać środki do celów, ani jak posługiwać się danymi nam przez przyrodę siłami, by wywołać skutek. Od razu skończyłoby się zarówno wszelkie działanie praktyczne, jak też, po największej części, badanie naukowe.

Mimo, że wnioski czerpane z doświadczenia prowadzą nas poza zakres pamięci i zmysłów, to musi być zawsze dany zmysłom lub pamięci jakiś fakt, który mógłby przy wyprowadzaniu takich wniosków służyć za punkt wyjścia. Gdybyśmy nie wyszli od jakiegoś faktu danego w pamięci lub w spostrzeżeniu, wnioski nasze byłyby wyłącznie hipotetyczne. Wnioski, aby dochodzić do poznania rzeczywistości, muszą mieć się na czym opierać.

Zawsze podajemy rację dla uznawania jakiegoś faktu, ale ponieważ nie można iść w nieskończoność, należy skończyć na fakcie danym w pamięci lub w spostrzeżeniu, inaczej dla przekonania brak jakiejkolwiek podstawy.

Wszelkie przekonanie o faktach, czyli o rzeczywistym istnieniu, wynika wyłącznie stąd, że jakaś rzecz dana jest pamięci lub zmysłom, oraz że przywykliśmy łączyć tę rzecz z jakąś inną.

Stwierdziwszy w wielu przypadkach, że jakieś dwa rodzaje przedmiotów zawsze się ze sobą łączyły, umysł przez przyzwyczajenie nakłoniony zostaje do tego, że ilekroć znowu spostrzeże jeden z tych przedmiotów, oczekuje i drugiego, będąc przeświadczony, że własności te istnieją naprawdę i ujawnią się przy bliższym kontakcie. Przeświadczenie to (belief) jest koniecznym rezultatem zetknięcia się umysłu z danym faktem.

Wszystkie akty (przyzwyczajenie, przeświadczenie, miłość, nienawiść) są rodzajem wrodzonych instynktów, których nie można wytworzyć ani usunąć.

Nawykowe połączenie (customary conjunction)

Wyobraźnia - nie może wyjść poza pierwotny zasób idei, którego dostarczają zmysły zewnętrzne i wewnętrzne, ale posiada nieograniczoną władzę mieszania, łączenia, rozłączania i dzielenia tych idei, tworząc najrozmaitsze fikcje i fantazje. Może utworzyć dowolny ciąg zdarzeń posiadający pozory rzeczywistości.

Na czym polega różnica między fikcją a przeświadczeniem?

Różnica ta nie polega na jakiejś określonej idei połączonej z danym wyobrażeniem, zmuszającej do uznania jego rzeczywistości - idee można dołączać wedle woli, a nie można na zawołanie wzbudzić sobie przeświadczenia

Różnica ta polega na jakimś uczuciu lub poczuciu (sentiment or feeling), związanym z przeświadczeniem, a nie z fikcją, niezależnym od naszej woli i nie dającym się według upodobania wywołać. Musi stanowić reakcję wrodzoną, jak wszystkie inne uczucia, i wynikać z określonej sytuacji, wobec której umysł znalazł się w danej chwili.

Ilekroć jakaś rzecz dana jest pamięci lub zmysłom, wyobraźnia natychmiast, na mocy przyzwyczajenia, pomyśleć sobie musi rzecz, która z tamtą normalnie się łączy.

Dla danego faktu można pomyśleć dowolny niesprzeczny skutek, ale wyboru spomiędzy wszystkich możliwości dokonuje przeświadczenie.

Przeświadczenie jest jedynie przedstawieniem (conception) sobie rzeczy żywszym, wyrazistszym, silniejszym, trwalszym i bardziej stałym niż to, do którego zdolna jest sama wyobraźnia. Akt umysłowy, który sprawia, że rzeczywistość lub to, co za nią bierzemy, dana jest nam mocniej aniżeli fikcja, znaczy ona w naszym myśleniu więcej i wywiera silniejszy wpływ na tok naszych uczuć i wyobrażeń.

Wyobraźnia rozporządza swobodnie wszystkimi swymi ideami, może nimi operować we wszelki możliwy sposób, ale nie potrafi sama z siebie wyłonić przeświadczenia. Przeświadczenie nie polega więc na jakimś szczególnym charakterze ani układzie idei, lecz jest sprawą sposobu ich przedstawienia oraz poczucia, jakie towarzyszy im w umyśle.

Przeświadczenie jest czymś, co umysł odczuwa, a co odróżnia idee sądzenia od fikcji wyobraźni. Przeświadczenie daje ideom większą wagę i wpływ. Sprawia, że wydają nam się donioślejsze, utrwala je w umyśle i czyni z nich zasady kierujące naszym postępowaniem.

Poczucie zwane przeświadczeniem jest jedynie przedstawieniem intensywniejszym i trwalszym od tych, które należą do zakresu czystych fikcji wyobraźni, i ten sposób przedstawiania jest następstwem nawykowego łączenia rzeczy z czymś, co dane jest pamięci lub zmysłom.

Natura ustanowiła związki pomiędzy poszczególnymi ideami - skoro tylko pewna idea przychodzi nam na myśl, pociąga ona za sobą swój korelat i powoli, niepostrzeżenie kieruje nań naszą uwagę. 3 zasady tego związku (kojarzenia):

- podobieństwa,

- styczności,

- przyczynowości.

Są to jedynie ogniwa wiążące ze sobą nasze myśli i wytwarzające ów uporządkowany tok myśli i słów, który występuje u wszystkich ludzi.

Im wyraźniejsze idee, tym wyraźniejsze ich korelaty, do których przechodzimy na podstawie tych zasad - ogólne prawo przejawiające się we wszystkich działaniach umysłu.

Przedmioty zmysłowe zawsze silniej niż cokolwiek innego wpływają na wyobraźnię.

Przeniesienie się myśli z przyczyny na skutek nie pochodzi z rozumu, jego źródłem jest wyłącznie przyzwyczajenie i doświadczenie. Za powstanie silnego przedstawienia odpowiada tylko i wyłącznie dany nam przedmiot i nawykowe przejście do idei innego przedmiotu, który przyzwyczailiśmy się z tamtym łączyć.

Swoista przedustanowiona harmonia między biegiem przyrody a następstwem naszych idei. Mimo, że władze i siły kierujące tym biegiem są nam zupełnie nieznane, nasze myśli i przedstawienia zawsze mimo to postępują tym samym torem, co inne zjawiska przyrody. Przyzwyczajenie jest tu zasadą, dzięki której wytworzyła się ta zgodność, tak niezbędna do istnienia naszego rodzaju i do unormowania naszego postępowania we wszystkich okolicznościach i przypadkach życia.

Gdyby obecność przedmiotu nie wywoływała natychmiast idei przedmiotów, które z nim normalnie się łączą, cała nasza wiedza musiałaby zamykać się w ciasnych granicach naszej pamięci i zmysłów. Nie moglibyśmy dobierać środków do celów ani wykorzystywać naszych przyrodzonych władz do zapewnienia sobie jakiegoś dobra lub uniknięcia zła.

Działanie umysłu, dzięki któremu z podobnych przyczyn wnosimy o podobnych skutkach i vice versa, jest tak nieodzownym warunkiem utrzymania się przy życiu człowieka, że nie mogło zostać powierzone zwodniczym dedukcjom rozumu, który pracuje tak powoli, w dzieciństwie wcale, a później podatne na błędy i pomyłki.

„Odpowiada to lepiej zwykłej mądrości przyrody, jeśli tak konieczny akt umysłu powierzyła jakiemuś instynktowi czy mechanicznej skłonności, która może działać nieomylnie, może zjawiać się razem z pojawieniem się życia i myślenia i funkcjonować zupełnie niezależnie od mozolnych dedukcji rozumu. Tak jak przyroda nauczyła nas używać naszych członków, nie udzielając nam znajomości mięśni i nerwów, za pomocą których wprawiamy je w ruch, tak samo też wszczepiła nam instynkt, który każe poruszać się naszej myśli zgodnie z porządkiem, jaki ustanowiła dla zdarzeń zewnętrznych, mimo iż nie znamy władz i sił, od których w całości zależy ów prawidłowy tok i następstwo zdarzeń”

Predyspozycja, nawyk, przyzwyczajenie: jest bardziej niezawodne i przydatne niż rozumowanie, np. nie zastanawiamy się, czy oddychać, lecz robimy to odruchowo - w przeciwnym razie umarlibyśmy, zanim byśmy przeprowadzili rozumowanie, czy oddychać, czy nie.

Cnota filozoficzna - skromność, którą gwarantuje sceptycyzm, a ten empiryzm. Jedyna filozofia cnotliwa - akademicka. Treść filozoficznej skromności - niepouczanie

Misja filozofii - poprawa społeczeństwa: instytucja użyteczności publicznej, pomaga porządkować, rozgraniczać, wnioskować, odróżniać dobre i złe argumenty, posługiwać się pojęciami lekarzowi, politykowi, inżynierowi.

Filozofia musi być użyteczna dla życia praktycznego, codziennego, zwykłego mozołu. Misja wielka, ale służebna i podporządkowana.

Staje się bardziej wywrotowa. Zmiana celu aktywności - podporządkowanie innym celom niż prawda i cnota same w sobie. Prawda i cnota stosowana. Filozofia nie jest wisienką na torcie, zwieńczeniem życia, punktem dojścia.

Amputacja niektórych pytań o prawdy nierozstrzygalne, bo są:

a) [sensowne, ale?] przekraczające możliwości poznawcze,

b) źle postawione (bezsensowne).

Filozofia ma ułatwić każdemu człowiekowi korzystanie z własnego rozumu.

Filozofia użyteczna, humanistyczna, ale nie antropocentryczna (tylko perspektywiczno-aksjologicznie).

Dystynkcja reason (rozum) - mind (umysł).

Rozum musi mieć się w czym obracać, w czymś, co nie jest rozumem.

Aktywność - rozumowanie.

Brakujący element rekonstrukcji poznania u Berkeleya (impresje, idee i wnioskowania).

Berkeley - krytyka pojęcia substancji jako przedmiotu, ale nie podmiotu percepcji.

Impresje są dane, ale nie wiadomo, skąd (immanentyzm).

Umysł - funkcja mózgu. Synonimem umysłu jest nawyk - wychodząc od impresji nie można zakładać przedmiotów.

Bez przyczynowości nie można by mówić o umyśle, a także świecie, co nie zmienia faktu, że nie ma przyczynowości.

Zasada jednostajności (jednorodności) przyrody - zdanie sprawy z funkcjonowania poznania, jego założenia w naszych aktach poznawczych.

Kierujemy się tą zasadą. Przyczyna jako funkcja poznawcza, a nie pojęcie opisujące świat. Założenie zbędne dla rekonstrukcji poznawania. Pojęcie faktu i orzekanie o nich byłoby niemożliwe bez pojęcia przyczyny. Wiązanie faktów. Treścią jest przyzwyczajenie. Nie możemy zasadnie twierdzić, że w rzeczywistości jedna z rzeczy wywołuje drugą. Przyczynowość zakłada się nieświadomie - umysł (nie rozum) jako funkcja syntetyzująca.

Pojęcia substancji, przyczyny jako takie nie mają treści, niczemu nie odpowiadają. Niezbywalne funkcje, reguły umysłu.

Rekonstrukcja, a nie uprawomocnianie poznania - opis tego, jak działamy.

Substancja, przyczyna, podobieństwo.

Nawyk - analogia, a nie ścisła definicja i ostateczna przyczyna: wskazujemy, a nie wyjaśniamy.

Cel sceptycyzmu - amputacja przesądów, pochodzących z bezmyślności, pochopnego i nierozważnego używania władz poznawczych (na który wpływ ma zewnętrzna kontrola w pewnym określonym interesie) i niewytyczaniu granic poznania. Rugowanie nonsensów, pozornych nazw i problemów ( filozofia analityczna), przekraczania własnych możliwości. Wszystko, co dla nas istotne, możemy poznać, o ile samoograniczymy się w pytaniach. Zamknięcie życia w granicach powszedniego doświadczenia.

Przedustawna harmonia - fakt ciągłego przekonywania się o skuteczności nauki, aktów poznawczych. Argument ze skutku, nie z przyczyny - jeśli skutkiem działań poznawczych jest życie, to w obszarze doświadczenia idee są zharmonizowane z doświadczeniami, ale nie musi tak być w samym świecie.

Harmonia - przyczyna celowa: albo świat został dostosowany do umysłu i jego aktów, albo odwrotnie. „Harmonia musiała zostać ustanowiona” - brak treści empirycznej. Nazwanie stanu rzeczy, bez dodawania treści, wniosków.

Nawyk zachowuje swoją ważność, nawet jeśli nie znajdziemy jego ostatecznej przyczyny. W rekonstrukcji poznawczej umysł nie jest rzeczą, ale w toku badań empirycznych może go kiedyś znajdziemy.

Nie może być psychologii umysłu, a tylko psychologia jego wzruszeń, działań, w jakich się objawia.

Prymat praktyki nad spekulacją.

Jeżeli nie wiadomo, czy są przyczyny, to mówienie o przypadku nie ma sensu.

Na poziomie doświadczenia funkcjonuje zasada racji dostatecznej.

Istnienie - niektóre rzeczy jawią się tak, że uznajemy je za istniejące (inklinacja umysłu). Powiązanie całą serią uzasadnień i związkami przyczynowo-skutkowymi, relacje z innymi ideami - zgodność. Fakty faktami czynią uzasadnienia, czyli relacje (powiązanie) z innymi faktami. Istnienie to sprawa faktów, czyli doświadczenia. Nie można dokonać wglądu w ideę, aby dojrzeć zawarte w niej samej konieczne istnienie.

Wpływ na korespondencyjną teorię prawdy.

Geografia, nie geneza, opis, nie przyczyna umysłu.

Mamy doświadczenie woli, ale z tego nie wynika, że wola jest wolna.

Aby pojęcie miało sens, musi mieć sens empiryczny - znając ludzkie motywy, możemy przewidywać ich działania. Wola jest, ale wolność nic do niej nie dodaje.

Gdyby wolna wola była realna, nie można by urządzić świata społecznego, gdyż działania ludzi byłyby nieprzewidywalne.

Skłonność może się zmienić, ale tylko pod wpływem przyczyny.

Wola jest wpisana w relacje przyczynowe.

Wolna wola - tylko w doświadczeniu wewnętrznym.

Przyczyna - struktura, zasada syntetyzująca, wiąże strumienie wrażeń, zasada myślenia.

Umysł jest równo podzielony (kot, człowiek) - każdy ma tyle, ile potrzebuje, służy do istnienia jako to, czym się jest.

Umysł jest funkcją. Gdyby celem życia było zbawienie, to a) wiedzielibyśmy coś o nim, a nie posiadali jedynie mętne mniemania, b) nie przywiązywalibyśmy się do świata, na które umysł jest w naturalny sposób nakierowany, c) nie byłoby zróżnicowania rozumu wśród płci.

Umysł konstytuuje się wśród doświadczenia.

Moralność (zbiór reguł, według których funkcjonuje społeczeństwo) jest tak samo niezbędna jak wiedza.

W strukturze bytu nie ma żadnej hierarchii moralnej.

Naturalny fakt wartościowania, tworzenia i używania norm.

Egoizm nie jest jedyną zasadą rządzącą ludźmi i społeczeństwem - wyabstrahowanie i projektowanie na rzeczywistość.

Emotywizm - wartości pochodzą z pierwotnego impulsu, którym są emocje. Podstawą więzów społecznych jest sympatia, jest jednak niestała. Nie realizuje postulatów społecznych, gdyż jest stronnicza, stopniowalna, wymaga ukonkretnienia, arbitralnie różnicuje ludzi. Środek - budowanie bezstronnych instytucji.

Postęp moralny może polegać tylko na tym, ale nigdy nie będzie doskonały.

Moralność nie znajduje się w naturze innej niż podmiot, przynależy do natury podmiotu, jest przez niego konstytuowana.

Argumenty na rzecz samobójstwa:

- nie jest nienaturalne, ponieważ w przeciwnym razie leczenie się z choroby pochodzącej z natury / od Boga też byłoby nienaturalne,

- to, co nienaturalne, w ogóle by się nie zdarzyło.

Czy życie jest zawsze warte przeżycia? Czy musi posiadać pewien minimalny komfort? Tak.

Życie jest jedynym sposobem, w jaki świat jest nam dostępny. Tylko pewna wartość względna, kryterium, jedna z wartości.

Działanie jako:

- działanie

- zaniechanie

Jeżeli ktoś tak potwornie cierpi, że nie chce już dalej żyć, to zmuszanie go do życia jest niemoralne.

Życie musi być dużo bardziej nieznośne, niż ból rodziny. [potencjały!]

Nikt poza nami nie może osądzić, czy nasze życie jest warte przeżycia.

---