Zbigniew Kwiatkowski
Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2008 r., sygn. II KK 290/07
Streszczenie
W glosie przedstawiono zagadnienie dowodowego wykorzystania „opinii prywatnej” w procesie karnym. Problem ten jest sporny w literaturze. Stąd też zostały przedstawione rozbieżne poglądy doktryny na ten temat i w rezultacie sformułowano pogląd, że opinia prywatna opracowana na zlecenie strony lub jej przedstawiciela procesowego i przedstawiona w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji lub w postępowaniu odwoławczym nie jest dowodem w sprawie, lecz stanowi informację o dowodzie. W konkluzji przeprowadzonych rozważań zaaprobowano pogląd Sądu Najwyższego, że opinie prywatne, czyli pisemne opracowania zlecone przez innych uczestników postępowania aniżeli uprawnione organy procesowe, nie są opiniami w rozumieniu art. 193 § 1 k.p.k. w zw. z art. 200 § 1 k.p.k. i nie stanowią dowodu w sprawie.
Opinie prywatne, czyli pisemne opracowania zlecone przez innych uczestników postępowania aniżeli uprawnione organy procesowe, nie są opiniami w rozumieniu art. 193 k.p.k. w zw. z art. 200 § 1 k.p.k. i nie mogą stanowić dowodu w sprawie. Koniecznym warunkiem do uznania pisemnej wypowiedzi biegłego za opinię jest nie tylko sporządzenie jej przez biegłego sądowego, ale także poprzedzenie jej postanowieniem organu procesowego o zasięgnięciu opinii tej osoby jako biegłego. Dopiero więc z chwilą wydania postanowienia o powołaniu biegłego celem sporządzenia opinii staje się on uczestnikiem postępowania, zaś wydana przez niego opinia uzyskuje cechy opinii w rozumieniu przepisów kodeksu postępowania karnego.
Zagadnienie podniesione przez Sąd Najwyższy w glosowanym orzeczeniu było przedmiotem wypowiedzi w doktrynie i w judykaturze już w czasie obowiązywania Kodeksu postępowania karnego z 1997 r. Sformułowanie zatem przez najwyższą instancję sądową kolejnego judykatu w kwestii dotyczącej „opinii prywatnej” w procesie karnym oznacza, że w dalszym ciągu wywołuje ona wątpliwości w praktyce sądowej. Brak jest również na ten temat jednolitego stanowiska w literaturze procesu karnego. To skłania do podjęcia bliższych rozważań dotyczących powyższej problematyki.
Teza glosowanego postanowienia jest niewątpliwie słuszna. Zgodnie z treścią art. 193 § 1 k.p.k. „jeżeli stwierdzenie okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy wymaga wiadomości specjalnych zasięga się opinii biegłego albo biegłych”. Cytowany przepis stanowi dla organu procesowego podstawę prawną do podjęcia decyzji o powołaniu biegłego, jeżeli do wydania orzeczenia w sprawie niezbędne jest ustalenie okoliczności wymagających wiadomości specjalnych. Chodzi więc o tego rodzaju okoliczności, które wykraczają poza normalną wiedzę, jaką dysponuje organ procesowy. Z przepisem art. 193 § 1 k.p.k. koresponduje art. 194 k.p.k., który określa formę decyzji procesowej w przedmiocie dopuszczenia dowodu z opinii biegłego oraz elementy składowe dotyczące tej kwestii.
Tak więc, jeśli organ procesowy decyduje się na dopuszczenie dowodu z opinii biegłego, wydaje postanowienie, w którym powinien wskazać:
imię, nazwisko i specjalność biegłego lub biegłych, a wypadku opinii instytucji, w razie potrzeby, specjalność i kwalifikacje osób, które powinny wziąć udział w przeprowadzeniu ekspertyzy,
przedmiot i zakres ekspertyzy ze sformułowaniem, w miarę potrzeby, pytań szczegółowych,
termin dostarczenia opinii.
W świetle przytoczonego przepisu dopuszczenie dowodu z opinii biegłego zawsze wymaga formy postanowienia. Dotyczy to także sytuacji, w której sąd rozstrzyga o tym na rozprawie, uwzględniając wniosek dowodowy strony w tym zakresie. Wydanie postanowienia o powołaniu biegłego w celu sporządzenia opinii konstytuuje jego pozycje procesową, wskutek czego staje się on uczestnikiem postępowania. Wydana zaś przez niego opinia jest dowodem w rozumieniu przepisów Kodeksu postępowania karnego. Świadczy to o szczególnym potraktowaniu dowodu z opinii biegłego na tle innych dowodów przeprowadzonych w postępowaniu karnym.
Warto zwrócić uwagę, iż w zależności od polecenia organu procesowego biegły składa opinię ustną lub na piśmie (arg. ex art. 200 § 1 k.p.k.). Opinia powinna zawierać elementy wskazane w art. 200 § 2 k.p.k.
Do pełnienia czynności biegłego jest zobowiązany nie tylko biegły sądowy, lecz także każda inna osoba, o której wiadomo, że ma odpowiednią wiedzę w danej dziedzinie (arg. ex art. 195 k.p.k.). Z chwilą zatem powołania określonej osoby do przeprowadzenia badań i złożenia opinii uzyskuje ona status biegłego.
W świetle dotychczasowych wywodów należy uznać, że „opinia prywatna” sporządzona na zlecenie strony lub jej przedstawiciela procesowego przez osobę mającą wiadomości specjalne nie spełnia wymogów określonych w przepisach art. 193 k.p.k. i 194 k.p.k. Nie stanowi ona zatem opinii biegłego w rozumieniu przepisów Kodeksu postępowania karnego, wobec tego nie jest dowodem, na podstawie którego organ procesowy mógł by dokonać ustaleń faktycznych w sprawie.
Powstaje więc pytanie, czym jest „opinia prywatna” sporządzona na zlecenie strony lub jej przedstawiciela procesowego? W doktrynie na ten temat są zdania podzielone. R. Kmiecik stoi na stanowisku, że „opinia prywatna rzeczoznawcza” może stanowić „dowód”, jako źródło dowodu swobodnego i tym samym podstawę informacyjną rozstrzygnięć incydentalnych, a nawet rozstrzygnięć wydawanych przez sąd apelacyjny w ramach funkcji kontrolnej (gdy sąd apelacyjny uchyla wyrok sądu meriti)”. Wskazany autor słusznie zauważa, iż „opinia prywatna” nie może stanowić dowodu ścisłego, jedynie w ramach „merytorycznego” nurtu postępowania dowodowego, dotyczącego kształtowania ustaleń faktycznych relewantnych dla „istoty sprawy” (kwestii odpowiedzialności prawnej oskarżonego). Z tym poglądem polemizują A. Bojańczyk i T. Razowski, którzy twierdzą, że „przepis art. 452 k.p.k., regulując w zupełności problematykę dowodową w toku postępowania apelacyjnego, różnicuje dowody nie z punktu widzenia tego, czy są to dowody «ścisłe» (dowody w sprawie) lub «swobodne», lecz z punktu widzenia tego, czy są to dowody «co do istoty sprawy» albo - arg. a contrario ex art. 452 § 1 k.p.k. - «dowody nie będące co do istoty sprawy». Zatem zarówno te pierwsze, jak i te ostatnie wolno wyłącznie przeprowadzać w trybie art. 452 k.p.k., z uwzględnieniem wszystkich rygorów ustawowych odnoszących się do przeprowadzania w postępowaniu odwoławczym dowodów co do istoty sprawy”.
Stanowisko to jest trafne tylko częściowo, iż przepis art. 452 k.p.k. nie różnicuje dowodów w aspekcie tego, czy są to „dowody ścisłe”, czy „dowody swobodne”, gdyż podział ten jest stosowany w literaturze procesu karnego. Nie można natomiast zgodzić się z poglądem A. Bojańczyka i T. Razowskiego, że „przepis art. 452 k.p.k. różnicuje dowody z punktu widzenia tego, czy są to dowody «co do istoty sprawy» albo - arg. a contrario ex art. 452 § 1 k.p.k. - «dowody nie będące dowodami co do istoty sprawy»”.
Warto zauważyć, iż przepis art. 452 k.p.k. w § 1 expressis verbis stanowi, że „Sąd odwoławczy nie może przeprowadzić postępowania dowodowego co do istoty sprawy”. Pojęcie „istoty sprawy” (verba legis) w rozumieniu wyżej cytowanego przepisu odnosi się - nie do dowodu (uwaga autora), lecz - do przedmiotu procesu, a więc do kwestii odpowiedzialności karnej oskarżonego za zarzucany mu czyn przestępny. To w konsekwencji oznacza, iż wynikający z art. 452 § 1 k.p.k. zakaz przeprowadzenia postępowania dowodowego „co do istoty sprawy”, dotyczy zarówno bezpośredniej, jak i pośredniej formy przeprowadzenia „dowodu ścisłego”, gdyż tylko taki dowód może stanowić podstawę rozstrzygnięcia o winie i karze, a więc o przedmiocie procesu.
Sąd odwoławczy może natomiast w wyjątkowych wypadkach, uznając potrzebę uzupełnienia przewodu sądowego, przeprowadzić dowód na rozprawie, jeżeli przyczyni się to do przyspieszenia postępowania, a nie jest konieczne przeprowadzenie na nowo przewodu sądowego w całości lub w znacznej części (...) (arg. ex art. 452 § 2 k.p.k.). Przepis ten dopuszcza więc, w wypadkach w nim wymienionych, możliwość uzupełnienia w postępowaniu odwoławczym przewodu sądowego przeprowadzonego przed sądem pierwszej instancji za pomocą „dowodu ścisłego”, np. w formie złożenia wyjaśnień przez oskarżonego lub opinii biegłego. Jeżeli natomiast sąd ad quem dostrzeże konieczność przeprowadzenia postępowania „co do istoty sprawy”, wówczas nie może orzekać co do tej istoty, lecz powinien uchylić zaskarżone orzeczenie i sprawę przekazać sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.
Z tego co dotychczas powiedziano wynika, że sąd odwoławczy na rozprawie może przeprowadzić „dowód ścisły” na podstawie wyjątku (arg. ex art. 452 § 2 k.p.k.) od zasady określonej w art. 452 § 1 k.p.k., bez ograniczeń natomiast może przeprowadzić „dowód swobodny”, a więc taki, który nie dotyczy odpowiedzialności karnej oskarżonego za zarzucane mu przestępstwa. Nie może jednak tego uczynić na podstawie art. 452 § 2 k.p.k., który przewiduje „uzupełnienie przewodu sądowego” w trybie dowodzenia ścisłego, lecz na podstawie art. 453 § 2 k.p.k.
W literaturze procesu karnego występuje pogląd, iż „złożoną w postępowaniu apelacyjnym tzw. «opinię prywatną» zamówioną przez stronę należy potraktować jako wniosek o wydanie postanowienia o powołaniu biegłego będącego autorem opinii uprzednio złożonej do akt sprawy oraz dopuszczenie dowodu z opinii biegłego w postępowaniu odwoławczym”. Według tego zapatrywania „strona składając do akt sprawy tzw. «opinię prywatną» w sposób wyraźny ujawniła, że jej intencją było złożenie wniosku o powołanie przez sąd w postępowaniu odwoławczym biegłego”. W kwestii tej reprezentuję odmienny punkt widzenia. Uważam bowiem, iż na gruncie stanu de lege lata nie można przyjąć, że opinia prywatna złożona przez stronę lub jej przedstawiciela procesowego w postępowaniu apelacyjnym lub przed sądem pierwszej instancji stanowi wniosek o wydanie postanowienia o powołaniu biegłego, a ściślej mówiąc − wniosek dowodowy. Wymogi formalne wniosku dowodowego są expressis verbis określone w art. 169 § 1 k.p.k. Według tego przepisu „we wniosku dowodowym należy podać oznaczenie dowodu oraz okoliczności, które mają być udowodnione. Można także określić sposób przeprowadzenia dowodu”. W doktrynie zwraca się uwagę, że jeżeli wnioskodawca domaga się przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego, to wystarczające jest na ogół wskazanie specjalności biegłego, a nie osoby, która miała by sporządzić ekspertyzę. Jest tak dla tego, że to organ procesowy decyduje o osobie biegłego i przedmiocie ekspertyzy. Uznanie zatem „opinii prywatnej” za wniosek dowodowy nie odpowiadałoby jego warunkom formalnym określonym w przepisie art. 169 § 1 k.p.k., a w konsekwencji oznaczałoby, że strona zainteresowana wynikiem rozstrzygnięcia w sprawie wskazuje jednocześnie określonego biegłego, autora opinii prywatnej złożonej uprzednio do akt sprawy, który według niej miałby formalnie sporządzić opinię w sprawie.
W świetle powyższych rozważań należy zatem podzielić pogląd, że „opinia prywatna opracowana na zlecenie strony lub jej przedstawiciela procesowego i przedłożona w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji lub w postępowaniu odwoławczym jest informacją o dowodzie”. Stanowi ona bowiem jedynie „oświadczenie wiedzy” strony, co do możliwości przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego. Może być zatem wykorzystana jako „dowód swobodny”, podlegający odczytaniu na rozprawie odwoławczej, na podstawie art. 452 § 3 k.p.k. W razie złożenia „opinii prywatnej” do akt sprawy można na jej podstawie przyjąć, iż niezbędne jest poszerzenie materiału dowodowego, chociaż tak wcale być nie musi. W związku z tym możliwe są dwa rozwiązania.
Po pierwsze, jeżeli sąd meriti uzna, że „opinia prywatna” stanowiąca informację o dowodzie stwarza możliwość uzyskania nowych okoliczności, dotychczas nieuwzględnionych w opinii złożonej przez biegłego formalnie powołanego w toku procesu albo w ogóle niebędących przedmiotem opinii procesowej, to powinien z urzędu (arg. ex art. 167 k.p.k. w związku z art. 193 § 1 k.p.k. i art. 194 k.p.k.) wydać postanowienie o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego, powołując w tym charakterze osobę, która jest autorem opinii albo innego biegłego sądowego.
Po drugie, jeżeli sąd meriti uzna, że „opinia prywatna” nie daje podstawy do powołania jej autora - ani też biegłego sądowego - w charakterze biegłego w celu opracowania opinii, gdyż okoliczności mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy zostały już wyjaśnione, wówczas powinien wydać postanowienie o oddaleniu wniosku dowodowego - złożonego przez którąkolwiek ze stron - w przedmiocie przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego na rozprawie.
Reasumując przeprowadzone rozważania należy stwierdzić, iż stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w glosowanym orzeczeniu zasługuje na aprobatę.
Commentary on the Supreme Court Decision of 24 January 2008, II KK 290/07
Abstract
The commentary addresses the issue of using a “private opinion” as evidence in criminal proceedings. This problem is a matter of debate in the literature. Therefore, the divergent attitudes have been presented to form grounds for the view expressed herein that any private opinion issued at the request of any party or its legal representative, and presented either at the Court of First Instance, or during any appeal proceedings, shall not serve as evidence in any court case but as information about evidence only. In concluding this paper, the author shares the view of the Supreme Court that any private opinion, i.e. written study developed at the request of participants in the proceedings, these participants being other that competent authorities conducting proceedings at law, shall not be the opinion within the meaning of Article 193 § 1 in connection with Article 200 § 1 of the Code of Penal Procedure, and shall not serve as evidence in any case whatsoever.
Postanowienie zostało opublikowane w: Prokuratura i Prawo 2008, dodatek „Orzecznictwo”, nr 7-8, poz. 20, s. 12-13.
S. Hoc, Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 2002 r., Wa 22/02, Przegląd Sądowy 2003, nr 6, s. 161-166; A. Bojańczyk, Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 2002 r., Wa 22/02, Palestra 2003, nr 7-8, s. 245-255; R. Kmiecik, Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 4 stycznia 2005 r., V KK 388/04, Państwo i Prawo 2005, nr 6, s. 116 i n.; A. Bojańczyk, T. Razowski, Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 4 stycznia 2005 r., V KK 388/04, Prokuratura i Prawo 2006, nr 1, s. 109 i n.; Z. Kwiatkowski, Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 4 stycznia 2005 r., V KK 388/04, Palestra 2006, nr 3-4, 259 i n.; tegoż, Przeprowadzenie dowodu z dokumentu w polskim procesie karnym, (w:) Wokół problematyki dokumentu. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Antoniemu Felusiowi, pod red. T. Widły, Katowice 2005, s. 78 i n.; K. Woźniewski, Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 4 stycznia 2005 r., V KK 388/04, Gdańskie Studia Prawnicze, Przegląd orzecznictwa 2005, nr 3, s. 91 i n.
Zob. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 2002 r., Wa 22/02, OSNKW, nr 9-10, poz. 77; wyrok z dnia 24 października 2000 r., Wa 37/00, niepubl.; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 stycznia 2005 r., V KK 388/04, OSNKW 2005, nr 1, poz. 12; wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 21 kwietnia 1998 r., II AKa 14/98, OSA 1999, nr 9, poz. 63; wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 15 stycznia 2004 r., II AKa 24/03, Krakowskie Zeszyty Sądownicze 2004, nr 5, poz. 27.
P. Hofmański, E. Sadzik, S. Zgryzek, Kodeks Postępowania Karnego, t I: Komentarz do artykułów 1-296, pod red. P. Hofmańskiego, wyd. 3, Warszawa 2007, s. 912.
P. Hofmański, E. Sadzik, S. Zgryzek, Kodeks Postępowania Karnego, t I: Komentarz do artykułów 1-296..., s. 923.
R. Kmiecik, Glosa..., s. 116-117.
A. Bojańczyk, T. Razowski, Glosa..., s. 123-124.
R. Kmiecik, (w:) R. Kmiecik, E. Skrętowicz, Proces karny. Cześć ogólna, wyd. VI, Wydawnictwo Wolters Kluwer, Warszawa 2006, s. 359; K. Marszał, (w:) K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, Proces karny, pod red. K. Marszała, wyd. II, Katowice 2005, s. 234; S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu, wyd. dziewiąte poprawione i uzupełnione, Warszawa 2008, s. 354-355.
Z. Doda, A. Gaberle, Kontrola odwoławcza w procesie karnym. Orzecznictwo Sądu Najwyższego, t. II, Warszawa 1997, s. 336 i 343.
R. Kmiecik, Dowód ścisły w procesie karnym, Lublin 1983, s. 237-238; tegoż, Z problematyki dowodu ścisłego i swobodnego w postępowaniu apelacyjnym i kasacyjnym, Prokuratura i Prawo 2003, nr 1, s. 14.
S. Waltoś, Proces karny..., s. 354.
P. Hofmański, E. Sadzik, S. Zgryzek, Kodeks Postępowania Karnego, t. II: Komentarz do artykułów 297-467, pod red. P. Hofmańskiego, wyd. 3, Warszawa 2007, s. 765 i powołane tam poglądy doktryny.
K. Marszał, System apelacyjno-kasacyjny w polskim procesie karnym, (w:) Wybrane zagadnienia procedury karnej. Księga ku czci Profesora Andrzeja Murzynowskiego, Studia Iuridica, nr 33, Warszawa 1997, s. 166.
R. Kmiecik, Glosa..., s. 117.
A. Bojańczyk, T. Razowski, Glosa..., s. 126.
P. Hofmański, E. Sadzik, S. Zgryzek, Kodeks Postępowania Karnego, t. I: Komentarz do artykułów 1-296..., s. 748.
S. Waltoś, Proces karny..., s. 394; zob. też postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 stycznia 2005 r., V KK 388/04, OSNKW 2005, nr 1, poz. 12.
R. Kmiecik stoi na stanowisku, że „opinia prywatna” jest oświadczeniem wiedzy jej autora (rzeczoznawcy), które strona przedstawiła jako „załącznik” do swojego oświadczenia. Zob. R. Kmiecik, Glosa..., s. 117.
Z. Kwiatkowski
Glosa do postanowienia SN z dnia 24.I.2008 r.
164
Prokuratura
i Prawo 1, 2009
165
Prokuratura
i Prawo 1, 2009