Diagnoza - rodzaje
Diagnoza rodziny
Poznawanie rodziny w perspektywie pedagogicznej jest przede wszystkim rozpoznawaniem jakości środowiska wychowawczego, jakie rodzina tworzy. Rodzina jest powszechnie traktowana jako podstawowy obszar wpływów oddziaływujących na rozwój i funkcjonowanie dziecka.
W rodzinie dziecko nabywa poczucia bezpieczeństwa psychologicznego. Rodzina zaspokaja podstawowe potrzeby dziecka. Tu uczy się ono podstawowych umiejętności życiowych, kształtuje swoją osobowość, nabiera przekonań o świecie, o jego wartościach i zasadach życia, tu formuje się jego tożsamość, powstają zręby poczucia własnej wartości i samooceny, a także wzorce zachowań i postaw w stosunku do samego siebie, innych ludzi i świata.
Jednak nierzadko w rodzinie tkwią też źródła wielu zaburzeń emocjonalnych, zaburzeń zachowania, trudności szkolnych czy życiowej dysfunkcjonalności, jakie rozwijają się u dziecka..
Poznawanie rodziny oznacza ocenę realizacji przez nią jej zasadniczych zadań, czyli zaspokajania indywidualnych potrzeb członków rodziny oraz wypełniania przez nią oczekiwań formułowanych wobec niej przez zewnętrzne układy społeczne. W sensie diagnozy rodziny dokonuje się więc swoistego osądu sposobu i poziomu wypełniania przez rodzinę pewnych funkcji - głównie opiekuńczych, socjalizacyjnych i wychowawczych.
Perspektywa poznawania rodziny w kategoriach grupy społecznej oznacza diagnostyczną analizę znaczących wychowawczo cech rodziny jako grupy pierwotnej.. Zainteresowanie badaczy skierowane jest więc na takie elementy rodziny, jak struktura formalna rodziny, jej struktura społeczna i emocjonalna oraz styl i organizacja życia.. W szczególności następuje tu rozpoznanie takich cech, jak:
układ ról i pozycji w rodzinie
podział władzy, rozkład względów (przywilejów), autorytetu
więzi i relacje między członkami rodziny
rytm i organizacja życia
aktywność ogólna rodziny i jej poszczególnych członków
normy i standardy zachowań uznawanych w rodzinie
sposoby kontroli norm i wymagań
wzory porozumiewania się (komunikacja)
typy kulturowego stylu życia rodziny
tradycje, obrzędowość, symbolika
warunki materialne
warunki bytowe i otoczenie
związki rodziny z innymi strukturami społecznymi
Wieloaspektowe badanie rodziny może dostarczyć istotnych informacji o sytuacji domowej dziecka, uzyskanych od rodziców, rodziny, bądź samego dziecka. Kluczowe w diagnozie rodziny w wypadku, gdy mamy do czynienia z szeroko rozumianymi zaburzeniami rozwoju dziecka, jest uwzględnienie społecznych przyczyn owych zaburzeń, na które mogą mieć wpływ:
ubóstwo, złe warunki finansowe
nieprawidłowa struktura rodziny (samotny rodzic, konkubinat, "eurosieroctwo")
patogenne właściwości rodziców: agresywność, rygoryzm, nadmierna surowość, kompensowanie własnych niespełnionych marzeń, nadmierna opiekuńczość, niezrównoważenie, lękowość)
zaburzenia więzi emocjonalnych między rodzicami i dziećmi
wadliwe oddziaływania wychowawcze, wadliwe postawy rodzicielskie (liberalizm, nadopiekuńczość, rygoryzm
W diagnozie rodziny wykorzystujemy:
obserwację
wywiad środowiskowy
rozmowy indywidualne
rysunek rodziny
kwestionariusze
testy psychologiczne
analizę dokumentów
Najbardziej aktualne tendencje w poznawaniu rodziny, w tym w perspektywie pedagogicznej, proponują odejście od rozpatrywania rodziny jako zbioru lub nawet układu cech i zależności, które najczęściej analizowano w ujęciu linearnym przyczynowo-skutkowym. W zamian wskazywane jest podejście systemowe (Akerman, Jackson, Haley, Satir, Bowen, Minuchin), w którym rodzina - postrzegana jako system - charakteryzuje się specyficznymi relacjami, specyficzną strukturą, a w niej granicami, podsystemami, posiada określoną dynamikę, wypracowuje swoisty system ról, kontroli i władzy, rozwija własne sposoby komunikowania się, posiada związki z innymi, opiera swoje funkcjonowanie na doświadczeniach indywidualnych i całości rodziny, na doświadczeniach poprzednich pokoleń. W ujęciu systemowym dużą rolę odgrywają historia rodzinna i rodzinne mity. W ujęciu systemowym duże znaczenie ma też sposób osiągania przez rodzinę różnych celów, sposób zmagania się z trudnościami i problemami oraz radzenie sobie przez rodzinę w sytuacjach kryzysowych. Systemowa orientacja w diagnozie rodziny uwzględnia, że inni członkowie rodziny wpływają na daną osobę, na jej zachowanie i sposób funkcjonowania, ale także sposób zachowania tej osoby wpływa na innych i wszystkie pozostałe elementy systemu. Tak więc w takiej perspektywie diagnostycznej dąży się do uchwycenia specyficznych, wielorakich zależności występujących w danej rodzinie. Diagnosta stara się odkryć wzory, struktury i funkcje w życiu rodziny i ewentualnie ustalić ich znaczenie dla określonych problemów. Do najważniejszych cech charakteryzujących system rodzinny włącza się: tzw. granice, hierarchiczną strukturę, dynamiczną równowagę, komunikację, role rodzinne, kontynuację. W narzędziach badawczych. Które w ramach opisywanej tu orientacji teoretycznej służą analizie systemów rodzinnych mierzy się następujące kategorie: spójność rodziny, strukturę władzy, koalicje, konflikty, sprawowanie kontroli, podejmowanie decyzji, niezależność, więzi emocjonalne, sposób wyrażania uczuć, sposoby rozwiązywania konfliktów, jasność wyrażania opinii, inwazyjność, otwartość na innych, nastrój dominujący w rodzinie, życie religijne, orientację intelektualno-kulturalną, aktywną rekreację, nastawienie na sukces, mitologia rodzinna. Rozumienie rodziny jako systemu psychospołecznego pozwala zdaniem zwolenników podejścia systemowego na lepsze zrozumienie jej społecznej i emocjonalnej organizacji i atmosfery, to z kolei stwarza lepsze możliwości interwencji pedagogiczno-terapeutycznej.
Diagnoza dydaktyczno-wychowawcza (szkolna)
W badaniach diagnostycznych prowadzonych w środowisku szkolnym, łatwiej niż gdzie indziej określić można układ odniesienia w zakresie osiągnięć szkolnych dziecka - służą temu podręczniki szkolne, programy i standardy edukacyjne. Ze szkołą jednak wiąże się nie tylko proces nauczania. ale także wielość oddziaływań społecznych, wchodzenie w nowe sytuacje społeczne, w nowe grupy, poznawanie nowych norm.
Diagnostyka dydaktyczno-wychowawcza stanowi opis i wyjaśnianie sposobów rozpoznawania sytuacji ucznia, zwłaszcza zmian, jakie w nim zachodzą pod wpływem oddziaływania pedagogicznego. Dobra diagnoza pedagogiczna nie ogranicza się tylko do sprawdzania i oceniania osiągnięć ucznia, ale obejmuje także wyjaśnianie przyczyn tego stanu i przewidywanie rozwoju osiągnięć (prognozę). Przeszłość - indywidualna historia uczenia się i wychowywania - jest podstawą interpretacji obecnych postępów ucznia, a teraźniejszość - przewidywania przyszłych postępów. Diagnostyka w szkole polega przede wszystkim na poznaniu ucznia, jego możliwości intelektualnych, warunków rodzinnych, a jednocześnie określeniu braków w wiadomościach i umiejętnościach, jak również doszukiwaniu się przyczyn występowania tych braków. Specyfika diagnozy szkolnej idzie w kierunku:
wczesnego rozpoznawania przyczyn trudności dydaktycznych
wczesnego rozpoznawania przyczyn trudności wychowawczych
wczesnego rozpoznawania przyczyn zaburzeń emocjonalnych
wczesnego rozpoznawania przyczyn zaburzeń społecznych
określenia dojrzałości szkolnej
badania dziecka z wczesną dojrzałością szkolną
odroczenia dziecka od obowiążku szkolnego
rozpoznawania trudności w nauce i różnego rodzaju niepowodzeń szkolnych
kwalifikowanie uczniów do nauczania indywidualnego lub specjalnego
określenia specjalnych trudności w czytaniu, pisaniu i liczeniu (z uwzględnieniem dysleksji, dysortografii, dysgrafii lub dyskalkulii)
oceny umiejętności szkolnych ucznia, w tym identyfikacji i diagnozy uzdolnień kierunkowych w ramach pracy z dzieckiem zdolnym
określenia dysfunkcji rozwojowych ze szczególnym uwzględnieniem dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
rozpoznawania ADHD
rozpoznawania zaburzeń w zachowaniu
rozpoznawanie zaburzeń emocjonalnych
rozpoznawanie różnego rodzaju problemów okresu dorastania, w tym problemów emocjonalnych, osobowościowych, trudności związanych z nowymi wyzwaniami, jakie niesie ze sobą nauka na kolejnych etapach kształcenia
W diagnozie szkolnej stosuje się:
ankiety
kwestionariusze
rozmowę z uczniem, rodzicami, nauczycielami
wywiad środowiskowy
obserwację
testy psychologiczne
testy osiągnięć
eksperyment
analizę wytworów ucznia
analizę dokumentów
socjometrię
Diagnoza opiekuńczo-wychowawcza
W diagnozowaniu opiekuńczo-wychowawczym pojawia się ukierunkowanie na zaspokajanie potrzeb, należy przy tym zaznaczyć, że nie ma modelowego wzorca ich zaspokajania. Wielu autorów podkreśla dużą wzajemność nasilania się pewnych potrzeb w zależności od tego, czy inne są zaspokajane lub udaremniane. Dostrzega się również to, że potrzeby natury psychicznej i społecznej ulegają zmianom w zależności od wieku, płci, środowiska i warunków wychowania. Poza tym potrzeby niezrealizowane wywołują stany dewiacyjne lub frustracyjne, które powodują nieadekwatne przystosowanie się jednostek i grup społecznych do otoczenia (tu np. reakcje obronne, ucieczki od rzeczywistości, przejawy agresji). Należy mieć na uwadze, że na zaspokajanie potrzeb wpływają między innymi: wyposażenie anatomiczno-fizjologiczne jednostki, środowisko oraz procesy oddziaływań wychowawczych. Główne rodzaje potrzeb podlegające diagnozie to: opiekuńcze wynikające z działalności rodziny; opiekuńcze związane z działalnością szkoły, związane z aktywnością dziecka w środowisku oraz wynikające z właściwości organizmu dziecka.
Potrzeby wynikające z działalności rodziny
Rodzina powinna przede wszystkim zaspokajać takie potrzeby dziecka, jak: opieki, miłości, bezpieczeństwa, przynależności, posiadania więzi i materialne.
Zaburzenia podlegające diagnozie:
pozbawienie opieki (sieroctwo naturalne, społeczne, duchowe)
okresowe pozbawienie opieki (choroba, wydarzenia losowe)
brak środków materialnych (brak środków, niedobór środków, okresowy brak środków)
brak dostatecznej opieki z uwagi na pracę zawodową rodziców (rodzice pracują cały dzień, wyjeżdżają służbowo)
rodziny niepełne
zaburzenia w funkcjonowaniu rodziny (rodzina w rozpadzie, rozwód)
błędy wychowawcze rodziców
brak troski o dziecko
uzależnienia jednego lub obojga rodziców
przemoc w rodzinie
demoralizacja
Potrzeby wynikające z działalności szkoły
Szkoła powinna mieć odpowiednią infrastrukturę, zapewniać dziecku prawidłowe warunki dla edukacji, zapewniać poczucie bezpieczeństwa osobistego oraz poczucie społecznej akceptacji.
Zaburzenia podlegające diagnozie
zagrożenie bezpieczeństwa dziecka związane z drogą do szkoły, zajęciami w pracowniach, na wycieczkach, , na lekcjach wychowania fizycznego, na przerwach
niepowodzenia szkolne wynikające z indywidualnych właściwości dziecka, wadliwej organizacji życia dziecka, niedostatecznej pracy wychowawczej
utrudniony dostęp do szkoły
ograniczona baza materialna
nieprawidłowe usytuowanie budynków, rozmieszczenie pomieszczeń
Potrzeby związane z aktywnością dziecka w środowisku
W środowisku dziecko powinno zaspokajać potrzeby: aktywności indywidualnej, kontaktów społecznych, przydatności społecznej.
Zaburzenia podlegające diagnozie:
zaburzenia w aktywności indywidualnej ze względu na ograniczenie samodzielności, brak troski o rozwój i zaspokajanie potrzeb dziecka, wadliwą lub niewystarczającą opiekę nad dzieckiem zdolnym
zaburzenia w kontaktach społecznych (brak lub nieumiejętność nawiązywania kontaktów koleżeńskich, trudności wychowawcze)
zaburzenia w przydatności społecznej (egoizm, konsumpcjonizm, pasożytnictwo, niedostosowanie społeczne, chuligaństwo)
Potrzeby wynikające z właściwości organizmu dziecka:
Potrzeby biologiczne: sen, głód, pragnienie, potrzeby zdrowotne, seksualne)
Zaburzenia podlegające diagnozie:
- zaburzenia rozwoju dziecka: niepełnosprawność intelektualna, sensoryczna, ruchowa, uszkodzenia OUN, zaburzenia emocjonalne, psychiczne
- zagrożenia zdrowia (brak higieny, osłabienie organizmu, choroby, zwłaszcza przewlekłe)
- nieprawidłowa lub niewystarczająca profilaktyka
- nieprawidłowa lub niewystarczająca edukacja seksualna
W diagnostyce opiekuńczo-wychowawczej stosuje się:
- obserwację
- wywiad
- ankietę
- badanie dokumentów
- socjometrię
- kwestionariusze
Diagnoza kliniczno-psychologiczna
Diagnoza lekarska polega na zakwalifikowaniu zaburzeń występujących u pacjenta do określonej klasy chorób, np. gruźlica, choroba wrzodowa, itp. Jest ona wyróżniona na podstawie objawów, genezy, mechanizmu patofizjologicznego i określa jednocześnie prognozę oraz formy terapii. Taki typ diagnozy nazywamy diagnozą nozologiczną.
Diagnoza psychologiczna w odniesieniu do człowieka dorosłego i do dziecka nie powinna być diagnozą z tej przyczyny, że brak jest w psychologii ścisłego związku pomiędzy objawami zaburzeń, a patomechanizmami, prognozą i metodami terapii. Metody terapii trzeba za każdym razem dopasowywać do cech indywidualnych jednostki. Ustalone są jedynie ogólne zasady postępowania, szczególnie w psychologii klinicznej dziecka. Diagnoza jest tu wielostronnym poznawaniem dziecka przejawiającego zaburzenia i wyjaśnianiem jego zachowania w różnych sytuacjach życiowych.
Zadanie diagnozy psychologicznej wg A. Lewickiego , która w jego rozumieniu winna być całościowa i rozpatrywać zaburzenia występujące u badanej osoby na tle całokształtu jego osobowości, jest trojakie:
Jest to opis zaburzeń zachowania występujących u badanej osoby w różnych sytuacjach życiowych (np. u dziecka w domu, w przedszkolu, w środowisku dziecięcym). O zaburzeniu mówimy wtedy, gdy jednostka nie potrafi realizować własnych potrzeb biologicznych i psychicznych oraz celów społecznych i zadań wynikających z konkretnych sytuacji życiowych.
Zadaniem diagnozy jest wykrycie leżących u podstaw zaburzeń zachowania dysfunkcji psychicznych.
Diagnoza określa, jaki udział w genezie zaburzeń mają mechanizmy psychologiczne, tzn. w jakim stopniu zaburzenia uwarunkowane są czynnikami sytuacyjnymi, a w jakim wypływają z zaburzeń osobowości; w jakim stopniu zostały zdeterminowane organicznie, a w jakim psychologicznie poprzez czynniki środowiskowe.
Zadaniem diagnozy jest przygotowanie materiału informacyjnego i zaleceń do opracowania programu terapii oraz sformułowania prognozy.
Diagnozowanie wg A. Lewickiego ma formę zbliżoną do badania naukowego zastosowanego do rozwiązywania praktycznych problemów klinicznych.
W toku badania psycholog:
stawia problem
wysuwa hipotezy, czyli prawdopodobne rozwiązanie problemu
sprawdza hipotezy przez zastosowanie odpowiednich metod badawczych
Diagnoza kliniczna dziecka i diagnoza kliniczna człowieka dorosłego mają wspólne podstawy teoretyczne i metodologiczne, ale diagnoza kliniczna dziecka ma też swoje cechy specyficzne, które należy uwzględnić w czasie diagnozowania:
Brak motywacji u dzieci do poddania się badaniom diagnostycznym (brak uczucia choroby, świadomości symptomów patologicznych, potrzeby leczenia się i zmiany zachowania). W związku z tym badanie diagnostyczne przeprowadzane jest na zlecenie rodziców bąź dorosłych opiekunów dziecka.
Niski stopień trafności diagnozy zmniejszający się wraz z wiekiem dziecka (objawy diagnozy nie są stałe i konsekwentne, ulegają zmianie wraz z wiekiem, są silnie uzależnione od aktualnej sytuacji życiowej dziecka, trudne do odróżnienia od reakcji na sytuację trudną, która ma charakter przystosowawczy i przejściowy
Konieczność formułowania "diagnozy rozszerzonej" obejmującej dziecko wraz z jego rodziną (dziecko z zaburzeniami zachowania bywa "symptomem" zaburzeń w rodzinie
Potrzeba ujęcia diagnozy jako procesu (diagnoza w wielu wypadkach powinna być efektem wielokrotnych, odległych w czasie kontaktów z dzieckiem np. w poradni, przedszkolu, domu)
Kliniczno-ontegenetyczny charakter diagnozy (ocena nie tylko aktualnego rozwoju dziecka, ale i dotychczasowego przebiegu rozwoju psychoruchowego: tempa, rytmu i dynamiki)
Diagnoza całościowa - najczęściej potrzebna jest wszechstronna ocena psychofizycznego rozwoju dziecka (tzw. studium przypadku) dokonywana przez specjalistów z różnych dziedzin (psychologa, psychiatrę, neurologa dziecięcego, pediatrę, logopedę, pedagoga)
Diagnoza zaburzeń, czyli tzw, diagnoza negatywna musi być uzupełniona tzw. diagnozą pozytywną, wskazującą pozytywne cechy dziecka i jego środowiska, które dają podstawę do określenia prognozy co do dalszego rozwoju dziecka i kierunku postępowania terapeutyczno-wychowawczego.
Diagnoza będąca efektem badania psychologicznego powinna być uzupełniona diagnozą "uczestniczącą" w terapii, przebiegającą jako proces równoległy do postępowania terapeutycznego. Pozwala to weryfikować diagnozę oraz kontrolować przemiany dokonujące się w toku terapii i sprawdzać jej efekty. Diagnoza w psychologii klinicznej powinna bowiem być formułowana bardzo ostrożnie i wielokrotnie sprawdzana.
W diagnozowaniu dzieci używa się metod specyficznych, które uwzględniają cechy osobowości dzieci, tj. niski poziom samoświadomości, niemożność (czasem niestosowność) uświadamiania dziecku jego zaburzeń, brak możliwości retrospekcji w traumatyzujące przeżycia, słaby poziom rozwoju mowy
Badanie diagnostyczne, szczególnie młodszych dzieci często przyjmuje postać zabawy. Operując takim materiałem jak kukiełki, postacie z bajek, zwierzątka budzimy zainteresowania i motywację do rozwiązywania zadań, a dziecko nie uświadamia sobie, że jest badane.
Diagnozowanie dzieci ułatwia fakt, że w dzieciństwie najbardziej jawnie występują objawy lęku, czy wrogości, albo innych społecznie nie akceptowanych cech. Powodem ich uzewnętrzniania się jest niski poziom krytycyzmu dzieci, nieumiejętność maskowania uczuć i kontrolowania swoich zachowań.
Materiały opracowano na podstawie:
Marta Bogdanowicz: "Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym", Warszawa 1985, WSiP
Andrzej Lewicki:(red): "Psychologia kliniczna", Warszawa 1969, PWN
Beata Cytowska, Barbara Winczura (red): "Dziecko z zaburzeniami w rozwoju. Konteksty diagnostyczne i terapeutyczne", Kraków 2006, Oficyna Wydawnicza Impuls
Ewa Jarosz, Ewa Wysocka: "Diagnoza psychopedagogiczna. Podstawowe problemy i rozwiązania", Warszawa 2006, Wydawnictwo Akademickie Żak.
7