Diagnoza

Termin diagnoza pochodzi z języka greckiego, w którym oznacza "rozpoznanie".

Diagnoza to rozpoznanie badanego stanu rzeczy przez zaliczenie go do znanego typu lub gatunku. Polega też na przyczynowym i całościowym wyjaśnieniu tego stanu rzeczy, określenie jego fazy obecnej i przewidywanie dalszego rozwoju, a także zaprojektowanie działań, jakie należy podjąć, by uzyskać pożądany stan rzeczy.

Proces diagnozowania obejmuje szukanie odpowiedzi na pytania:

• jak jest?

• dlaczego tak jest?

• jak będzie?

• dlaczego tak będzie?

• co zrobić, żeby uzyskać pożądany stan rzeczy?

W procesie diagnozowania pojawia się problem układu odniesienia, na ile opisywany i wyjaśniany stan rzeczy jest "normalny", pożądany, typowy; kiedy mówimy o różnicach indywidualnych, dysharmoniach, zagrożeniach, a kiedy o odchyleniach, zaburzeniach, patologii

W języku polskim termin ten używany jest w trzech znaczeniach:

• proces diagnozowania, który obejmuje sformułowanie problemu (postawienie pytań diagnostycznych), postawienie hipotez, sprawdzenie hipotez przez zastosowanie odpowiednich metod badawczych i dobór odpowiednich narzędzi badawczych

• efekt procesu diagnozowania - zrozumienie danego zjawiska, wyjaśnienie jego uwarunkowań, mechanizmów i dynamiki, przewidywanie różnych wariantów możliwego rozwoju zdarzeń w przyszłości, , zaplanowanie szeroko pojętych działań terapeutycznych, monitorowanie i ewaluacja ich skuteczności

• całość wiedzy teoretycznej i praktycznej na temat diagnozy

Pełna, rozwinięta diagnoza powinna dać podstawy do zaprojektowania zmian niepożądanych stanów rzeczy już istniejących, lub takich, które dopiero mogą wystąpić oraz sposobów realizacji tych projektów.

Wynikające z diagnozy sposoby oddziaływania powinny być w różnych fazach weryfikowane pod względem trafności diagnostycznej i skuteczności obranych oddziaływań. Diagnoza psychopedagogiczna służy ukierunkowaniu oddziaływań edukacyjnych i terapeutycznych. Sama w sobie stanowi już formę interwencji. Proces diagnostyczny jest procesem ciągłym. Należy łączyć diagnozę stanu rozwoju jednostki i jej rzeczywistości wychowawczej z diagnozą efektów oddziaływań podejmowanych na podstawie dokonanego rozpoznania.

Diagnozę negatywną jednostki i jej środowisk wychowawczych zawsze należy łączyć z diagnozą pozytywną.

W procesie diagnozy należy uwzględniać wzajemne uwarunkowania czynników indywidualnego rozwoju jednostki i sposobów oddziaływania dostępnych dla jednostki warunków środowiskowych.

Podstawowe zasady diagnozy psychopedagogicznej:

Dążenie do diagnozy pełnej - rozwiniętej, opisującej stany rzeczy, wyjaśniającej źródła i mechanizmy ich powstania, ustalającej stopień rozwoju zjawisk, wyjaśniającej znaczenie ich występowania i określającej możliwości oraz sposoby oddziaływania nań.

Oceniający charakter diagnozy - polegający na odnoszeniu rozpoznawanych stanów rzeczywistych, ich poszczególnych cech lub warunków ich występowania, do pewnych stanów pożądanych (oparcie oceny w diagnozie na kryterium normatywno-wzorcowym), charakteryzujących inne podobne układy (ocena opiera się na kryterium porównawczym) lub do poczynionych założeń, czy oczekiwań wobec jakichś działań lub procesów (kryterium postulatywne, czyli cele i zadania wychowawcze, edukacyjne).

Realizowanie diagnozy w sensie pozytywnym

Dążenie do autodiagnozy osób, systemów, czy środowisk - jeśli działania naprawcze, terapeutyczne, korygujące, podejmowane w wyniku diagnozy mają być skuteczne, to muszą opierać się na mniej lub bardziej zaangażowanym uczestnictwie osób, układów, środowisk, których dotyczą. Takie natomiast zaangażowanie, gotowość do współpracy nad przekształcaniem siebie, przełamywaniem czy niwelowaniem zaistniałych problemów opiera się na samouświadomieniu własnego stanu, cech, braków, ale i zasobów. Zasada autodiagnozy analizowanych układów jest bezpośrednim wymiarem urzeczywistniania, uwzględniania ich podmiotowego charakteru w diagnozie.

Łączenie poznania pośredniego z bezpośrednim - umiejscowienie procesu diagnozy w konwencji dialogu, spotkania z badaną rzeczywistością i osobami w nią uwikłanymi, daje dla rozpoznawania wielorakie korzyści, owocuje doświadczeniem, które pozwala na weryfikację wiedzy uzyskanej dzięki poznaniu pośredniemu. Pośrednie zdobywanie wiedzy o wychowanku, dające nawet najbardziej precyzyjne ujęcie przejawów cech i dymensji itp. Zawsze sprowadza jednostkę do standardu, z którego trudno wywnioskować o jej indywidualności i niepowtarzalności.

Realizowanie diagnozy środowiskowej - zasada ta oznacza iż bez względu na obszar diagnozy (to, czego, a raczej kogo, ona dotyczy zawsze rozpoznaniu podlega środowisko i jego rola w identyfikowanych stanach, problemach. Diagnoza pedagogiczna zawsze ma aspekt społeczny, gdyż każe dostrzegać przyczyny określonego stanu zachowań ludzkich lub stanu funkcjonowania grup społecznych czy też instytucji w ich wzajemnych powiązaniach i oddziaływaniach.

Uwarunkowania procesu diagnostycznego

Proces diagnostyczny wymaga szczególnej odpowiedzialności ze strony diagnosty. Kontakt diagnostyczny zawsze powinien pełnić rolę kontaktu terapeutycznego.

W procesie diagnozy podstawowe znaczenie odgrywają kompetencje osoby przeprowadzającej diagnozę:

• wiedza merytoryczna - o prawidłowościach rozwoju psychofizycznego, o mechanizmach społecznego funkcjonowania jednostki, o właściwościach funkcjonowania podstawowych środowisk wychowawczych.

• zdolność do wykorzystania wiedzy, a więc umiejętność logicznego myślenia, pozwalającego twórczo wiązać ze sobą różne informacje w celu uzyskania całościowego obrazu diagnostycznego.

• podstawowa umiejętność obserwowania i prowadzenia rozmowy, co wiąże się ze zdolnością do pozyskiwania potrzebnych informacji

• zasób dostępnych technik diagnostycznych, umiejętność adekwatnego doboru technik badawczych do rozpoznawanego problemu, specyfiki sytuacji oraz szczególnych cech osób badanych oraz umiejętność prawidłowego ich stosowania. Ważna jest też umiejętność łączenia różnych technik obiektywnych, takich jak skale, kwestionariusze i testy i subiektywnych (wywiad, rozmowa, obserwacja, analiza wytworów) oraz technik projekcyjnych.

• umiejętności, które pozwalają budować kontakt z osobą badaną, oraz eliminować jego zakłócenia

- podążanie za osobą badaną - umiejętność wsłuchania się w znaczenie słów badanego i podejmowanie poruszanych przez niego wątków w rozmowie.

- empatyczne reagowanie - komunikowanie, że rozumie się badanego

- niezaborcza życzliwość - akceptacja badanego z zachowaniem jego wolności i szacunek dla tego, co mówi

- otwartość - zdolność mówienia o sobie we właściwy sposób i we właściwym miejscu rozmowy

- konkretność - uwaga i dopytywanie o konkret, "trzymanie się ziemi"

- koncentracja na "tu i teraz" - skupienie się na sytuacji i kontakcie diagnostycznym celem eliminowania jego zakłóceń.

• Błędy i wadliwe nastawienia diagnosty

- błąd postawy dominacji - brak uwzględniania perspektywy badanego w toku rozpoznawania jego sytuacji życiowej i brakiem elastyczności w procesie poznawania (postępowanie wedle ścisłego schematu)

- błąd maski, czyli zasłaniania się swoją rolą, co ogranicza pole manewru - wiąże się to zarówno z brakiem współodczuwania (empatii) i umiejętności postawienia się w sytuacji osoby badanej, a także elastycznego spojrzenia na jej sytuację z różnych perspektyw, w sposób niestereotypowy

- błąd sędziego - postawy wartościującej, oceniającej, etykietyzującej osobę badaną - ocena opisywanej sytuacji wedle sztywnych, stereotypowych kryteriów (szufladkowanie)

- błąd skupiania się na negatywnych aspektach funkcjonowania jednostki bez uwzględniania jej mocnych stron

- błąd redukcji źródeł wiedzy - polega na braku łącznego wykorzystywania "wiedzy gorącej" wynikającej z osobistych doświadczeń życiowych i "wiedzy zimnej" - naukowej, obiektywnej, systematycznie gromadzonej

Materiały opracowano na podstawie:

Marta Bogdanowicz: "Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym", Warszawa 1985, WSiP

Andrzej Lewicki:(red): "Psychologia kliniczna", Warszawa 1969, PWN

Beata Cytowska, Barbara Winczura (red): "Dziecko z zaburzeniami w rozwoju. Konteksty diagnostyczne i terapeutyczne", Kraków 2006, Oficyna Wydawnicza Impuls

Ewa Jarosz, Ewa Wysocka: "Diagnoza psychopedagogiczna. Podstawowe problemy i rozwiązania", Warszawa 2006, Wydawnictwo Akademickie Żak.

4

---