Aktywizacja procesów rozwoju uczniów

Celowość działań

Bardzo często podczas zastanawiania się nad podstawami skuteczności naszych oddziaływań na uczniów rozpatrujemy użycie specjalnych metod pracy bądź skorzystanie z pomocy jakichś specjalistów. Tymczasem to, co się wydaje podstawą naszej skuteczności, to pamiętanie o celowości naszych działań.

W ostatnich czasach w szkołach coraz więcej mówi się o planowaniu oraz o potrzebie działań zorientowanych na osiąganie bardzo konkretnych efektów. Jeden z obszarów takiego myślenia zakłada mierzenie jakości pracy szkół bazujące zarówno na formalnie zdefiniowanych standardach jakości, jak i wskaźnikach uszczegóławiających zapisane w nich oczekiwania. Inny obszar funkcjonowania szkoły ściśle powiązany z myśleniem zorientowanym na konkretne efekty pracy związany jest z badaniem osiągnięć uczniów lub - mówiąc bardziej ogólnie - z ocenianiem. Funkcjonowanie szkoły w tym zakresie wyznaczają z jednej strony standardy wymagań egzaminacyjnych, z drugiej - powszechne i obowiązkowe egzaminy zewnętrzne, a na poziomie pracy nauczycieli mogą to być coraz częściej spotykane w szkołach plany wynikowe.

Celowość działań zmierzających do osiągnięcia określonych postaw czy przekonań naszych uczniów wymaga przede wszystkim jednoznacznego opowiedzenia się, jakim wartościom i jakim celom strategicznym służy praca naszej szkoły. Określenie tych priorytetów musi wynikać zarówno z ogólnych kierunków rozwoju edukacji w naszym kraju, jak i ze specyfiki środowiska, w którym kształtują się nasi uczniowie, oraz potencjalnych perspektyw, jakie warunkować będą przyszły rozwój uczniów.

Kolejny etap dobrego planowania wymaga zbilansowania możliwości programowych, jakimi mogą się posłużyć nauczyciele, a także właściwego rozpoznania potencjału oraz możliwości rozwojowych uczniów. Wydaje się, że w szkołach przez ostatnie lata bardzo często dobór programów, a więc z reguły również podręczników, nie był do końca przemyślany. Pomysł na centralne ustalanie jedynie słusznych programów nic w tej mierze nie zmieni. I w jednym, i w drugim przypadku nie program, lecz uczeń powinien być najważniejszy, a co za tym idzie, wspomniane oprogramowanie trzeba i tak modyfikować pod konkretne możliwości poszczególnych grup uczniów.

Do pewnego stopnia służyć temu powinny opracowane przez nauczycieli cele szczegółowe. Cele powyższe winny również określać kryteria oceny, a więc definiować niezbędne oczekiwania, jakie powinien spełnić uczeń, by zasłużyć na konkretny stopień. Oczekiwania powyższe powinny być z kolei identyfikowane przez odpowiednie wskaźniki czy efekty służące prostej identyfikacji, czy i w jakim stopniu uczeń osiągnął wspomniane wyniki. I dopiero na tak opracowanych danych można budować plan działania.

Działania celowe wymagają dobrego opisania zamierzonych efektów oraz sposobu ich osiągania. Dobrze zdefiniowany cel jest jak drogowskaz: nieustannie pokazuje, dokąd zmierzamy, a co za tym idzie - utrudnia zboczenie z drogi.

Trochę o psychoedukacji

Obok celowości pracy nauczyciela i ucznia, dla osiągania skutecznych efektów działań edukacyjnych ważne jest zbudowanie prawdziwie partnerskich relacji między osobą uczącą się a nauczającym. Partnerstwo powyższe nie może być pod żadnym pozorem formą prostego braterstwa czy też obarczania ucznia odpowiedzialnością równą odpowiedzialności nauczyciela. Partnerstwo polegać powinno przede wszystkim na wspólnocie celów. Na wzajemnej akceptacji faktu, że oto dwie osoby zgadzają się wspólnie pracować nad celowym rozwojem jednej z nich. I nie może w tym przypadku chodzić o realizację jakiegoś programu nauczania czy zaspokajanie ambicji osoby uczącej, która dostrzegłszy możliwości ucznia, stara się je wykorzystać do maksimum. Chodzi tu o to, że jeden człowiek pomaga drugiemu w pełni wykorzystać jego rzeczywiste możliwości rozwojowe w celu osiągnięcia efektów, które zarówno uczeń, jak i nauczyciel, będą mogli odczytać jako sukces.

Sposobem takiego realizowania zadań edukacyjnych posługuje się psychoedukacja. Bazuje w głównym stopniu na poprawnej komunikacji pomiędzy uczącym a nauczanym, na komunikowaniu polegającym na tym, że obie strony w równym stopniu przede wszystkim słuchają się nawzajem. Nie ma transmisji tylko w jedną stronę, systemu budowanego na drodze odgórnego, jednostronnego i jedynie słusznego przekazu. Psychoedukacja ceni sobie interaktywność. Zakłada, że treści edukacyjne powinny być podawane uczniom w taki sposób i w takiej formie, aby mogły być przez nich zrozumiane i zapamiętywane, a co więcej, by mogły wzbudzić ich zainteresowanie i chęć samodzielnego zgłębiania wiedzy. Psychoedukacja zakłada potrzebę samodzielnego, logicznego myślenia oraz rozwiązywania problemów, co toruje drogę do efektywnego uczenia się, umiejętnego analizowania informacji oraz twórczego podejścia do życia i pracy. Podstawowym podmiotem, który dociera do informacji, odczytuje ich znaczenie, łączy z innymi znanymi sobie znaczeniami, analizuje, dokonuje syntezy i wysnuwa a następnie broni sformułowane przez siebie hipotezy - jest uczeń. Podmiot i główny kreator własnego rozwoju. Tak prowadzonemu procesowi musi towarzyszyć odpowiednia atmosfera pracy, która winna ułatwiać uczniom badanie i rozwiązywanie problemów, rozwijanie intuicji, wyobraźni, rozumowania oraz wnioskowania w różnych obszarach poznawczych.

Psychoedukacja pozwala skupić się na możliwościach ucznia. Odczytuje jego mocne i słabe strony, a następnie proponuje działania skutecznie wzmacniające i wykorzystujące to, co uczeń posiada i na czym może budować, a także ogranicza czy wręcz eliminuje braki oraz rozmaite niemożności, które ograniczają możliwości rozwoju ucznia. W efekcie uczeń nabiera przekonania, że to, czego nie potrafi, nie musi być wcale jego osobistą porażką, ale na pewno jest tym elementem jego indywidualnych możliwości, nad którym musi pracować bądź też który musi się nauczyć omijać. Z drugiej strony uczeń, dzięki starannie dobranym zadaniom, zyskuje wiele potwierdzeń, że może i potrafi, a w konsekwencji podejmuje coraz więcej prób aktywnego działania, którym towarzyszy coraz więcej sukcesów - po raz kolejny potwierdzających, że warto być aktywnym i pracować nad sobą i nad swoim rozwojem. Zadaniem nauczyciela powinna więc być praca polegająca na tym, by stwarzać uczniom możliwość planowania, organizowania i kontrolowania podejmowanych działań, a także analizy uzyskiwanych rezultatów. Budowanie postaw opanowania, samodyscypliny i odpowiedzialności. Pomaganie uczniowi w jego wchodzeniu w dorosłość.

Obszary aktywności ucznia

Podejmując pracę nad skutecznym wspieraniem rozwoju uczniów, warto zastanowić się nad charakterystycznymi obszarami ich aktywności związanych z procesem uczenia się. W sposób jak najbardziej ramowy możemy wyodrębnić cztery takie obszary aktywności:

• aktywność intelektualna - związana z twórczym myśleniem, rozwiązywaniem problemów teoretycznych i praktycznych, a także poszukiwaniem i odkrywaniem nowej wiedzy;

• aktywność motoryczna - przejawia się w dążeniu do opanowania czynności ruchowych manualnych i manipulacyjnych;

• aktywność werbalna - ujawniająca się w samodzielnym przedstawianiu swoich myśli za pomocą słowa czy pisma;

• aktywność emocjonalna - wyrażająca się w przeżywaniu treści przez ucznia.

Każdy z wymienionych obszarów charakteryzuje się specyficznymi formami działania, a nawet zachowania się uczniów. Pierwsi lubią refleksje i uogólnienia. Bazują na formułowaniu syntez i przeprowadzaniu analiz. Drudzy preferują aktywność ruchową oraz działanie. Potrafią budować, konstruować, naprawiać. Działają poprzez wykonywanie czynności. Kolejni bazują na wykorzystywaniu siły słowa. Formułują i prezentują myśli. Wchodzą w polemiki. Wolą opisywać świat, niż w nim bezpośrednio uczestniczyć. Ostatni z kolei przeżywają. Nie tylko są uczuciowi, ale o wiele lepiej się uczą, kiedy mogą powiązać poznawane treści z konkretnymi emocjami. Czasami wydają się niezbyt uporządkowani, ale tak naprawdę jest to tylko forma, pod którą kryje się wiele refleksji i rzeczywistych przekonań.

Rzadko się zdarza, że ktoś preferuje tylko jedną formę aktywności. Na pewno też w klasie uczniowie stanowią zbiór rozmaitych preferencji, co do pewnego stopnia utrudnia nauczycielowi pracę. Oznacza to, że uczący musi tak projektować swoje zajęcia, by znalazły się w nich propozycje z każdego z wymienionych obszarów. Wspomnieliśmy, że wpływ nauczyciela na ucznia jest tym większy, im więcej sukcesów uczeń potrafi osiągnąć pod jego kierunkiem. Stąd niezwykle istotna potrzeba dbania o różnorodność zajęć. Nie jest to łatwe i to wcale nie dlatego, że pewne przedmioty ograniczają niektóre możliwości (co oczywiście nie musi być prawdą), ale głównie dlatego, że nauczyciele też mają swoje preferencje w doborze różnych form aktywności i w konsekwencji, niektórzy zbyt wiele mówią, inni zbyt dynamicznie działają, jeszcze inni zamykają wszystko w jednoznacznych schematach, a ostatni cieszą się lub martwią niekiedy zupełnie bez powodu. Stąd więc aktywizacji występującej w procesie dydaktycznym nie można ograniczać jedynie do samych uczniów. Aktywny musi być również ten, który naucza. Co więcej, jego aktywność musi reprezentować różne formy działania. Okazuje się bowiem, że największe możliwości aktywizacji uczniów istnieją wówczas, gdy stosuje się różne sposoby rozwiązywania zagadnień dydaktycznych. Tylko w ten sposób większość uczących się może wykazać się inicjatywą i samodzielnością, a w konsekwencji osiągać mniejsze lub większe sukcesy edukacyjne.

O karach i nagrodach

Wydaje się, że najważniejszą rzeczą, jaką możemy zrobić, budując system skutecznego oddziaływania na uczniów, jest przede wszystkim ustalenie na początku roku szkolnego zasad, według których będziemy postępowali. Najlepiej kontrakt tego typu zwierać z klasą, z którą dopiero rozpoczynamy pracę. Dobrze też powtarzać rozmowę na temat wypracowanych zasad po każdych wakacjach. To, co jest szczególnie ważne, to ustalenie wspólnie z uczniami, jak rozumiemy te same zapisy. Szczególnie warto się zastanowić nad kwestią nagród oraz kar. Praca z uczniami nie może się sprowadzać do tak zwanego bezstresowego wychowania, które polega na nieustannym chwaleniu i wybaczaniu wszystkich przewinień uczniów. Kara - żeby była skuteczna - powinna spełniać następujące warunki:

• musi być odpowiednia do wykroczenia i powinna nastąpić szybko po wykroczeniu,

• stosowana kara musi być konsekwentna,

• każda forma kary powinna być bezosobowa,

• karze musi towarzyszyć wyjaśnienie jej przyczyn,

• musi prowadzić do wyrzutów sumienia,

• nie powinna upokarzać dziecka.

Dużo bardziej pozytywnym działaniem jest stosowanie nagród. Nagrodą jest ocena, ale także pozytywna informacją zwrotną o uczniu, o jego zachowaniu czy o wykonanej przez niego pracy. Warto jednak pamiętać, że do człowieka dużo bardziej przemawia opis niż ocena. Stąd zamiast mówić „bardzo dobrze” lepiej powiedzieć, co pod tym pojęciem rozumiemy. Dlaczego uważamy, że uczeń zasłużył na taką właśnie oceną.

Należy jednak pamiętać również o swego rodzaju negatywnych aspektach nagrody. Dzieje się tak, kiedy nagroda wymyślona przez nauczyciela jest sztucznie związana z daną czynnością czy zachowaniem ucznia i praktycznie stanowi formę swoistej „łapówki”, mającej doprowadzić ucznia do uległości czy przyjęcia poglądów, z którymi faktycznie się nie utożsamia.

Podsumowując, kara powinna powstrzymywać ucznia od powtórzenia zachowań społecznie niepożądanych i informować go o tym, co grupa, której jest częścią, będzie lub czego nie będzie tolerowała. Nagroda natomiast winna być formą uznania za konkretne osiągnięcia. Warto pamiętać, że pochwała, zachęta czy nawet zrównoważona krytyka powodują, że pożądane reakcje przeważają nad niepożądanymi. Aby nagroda nie traciła swojej skuteczności, musi też być zawsze odpowiednia do poziomu rozwoju ucznia. Najprostszą i najbardziej skuteczną nagrodą jest uznanie społeczne. Wszyscy lubią być chwaleni, zwłaszcza gdy słyszy się pochwałę nie tylko od nauczycieli, lecz także od innych uczniów.

Warto również pamiętać, że nagroda jest najbardziej skuteczna, gdy stosuje się ją w sposób rozsądny (nie tylko wtedy, gdy zdarzy się nam być w dobrym nastroju, lub odwrotnie - przez cały czas). Należy jednak mieć świadomość, że nagrody sygnalizują dzieciom, że ich zachowanie odpowiada oczekiwaniom społecznym, w związku z tym - motywują do powtórzenia postępowania społecznie aprobowanego (w przeciwieństwie do kar, które tylko powodują unikanie zachowań i nie uczą, jak postępować, by osiągnąć sukces).

Podsumowując

Wszystko, co czeka ucznia w późniejszym życiu, rozpoczyna się w szkole. Tu uczeń może poznać sens oraz smak radości spowodowany osiągniętym sukcesem w pracy nad sobą. By szkoła była skuteczna w procesie oddziaływania na swoich uczniów, musi uwzględniać ich indywidualne predyspozycje i możliwości, podobnie jak nie może pomijać zmian, które dzieją się dookoła i z którymi w przyszłości zetkną się absolwenci. Szkoła skutecznie oddziałująca na uczniów, to miejsce partnerskiej oraz celowej pracy nauczycieli i uczniów. Środowisko, w którym tradycyjny pas transmisyjny przekazywania i egzekwowania wiedzy zamieniony został na wielkie laboratorium, gdzie każdy wykonuje najbardziej mu odpowiadające doświadczenia. Doświadczenia, które z czasem pozwalają dziecku dorosnąć i wziąć odpowiedzialność za swój własny rozwój.

WYBÓR PRIORYTETÓW
I OKREŚLENIE CELÓW GŁÓWNYCH PRACY
Z UCZNIAMI

OPISANIE STANDARDÓW (EFEKTÓW)

CEL SZCZEGÓŁOWY

3

CEL SZCZEGÓŁOWY

2

CEL SZCZEGÓŁOWY

1

ANALIZA POSIADANYCH I NIEZBĘDNYCH ZASOBÓW:

- MOŻLIWOŚCI PROGRAMOWE SZKOŁY ORAZ INDYWIDUALNE MOŻLIWOŚCI UCZNIÓW

OKREŚLENIE WARUNKÓW NIEZBĘDNYCH DO OSIĄGNIĘCIA ZAŁOŻONYCH CELÓW

USTALENIE I PRZYJĘCIE ZADAŃ DO REALIZACJI

---