Komunistyczne podziemie
Po zajęciu przez ZSRR ziem polskich w 1939 r. polscy komuniści nie odgrywali początkowo większej roli. Stalin traktował ich z podejrzliwością pamiętając o roku 1938, kiedy Komunistyczna Partia Polski została rozwiązana z powodu zarzutu inwigilowania jej przez polski wywiad. Dopiero w 1941 r., kiedy rozpoczęły się rozmowy między Sikorskim i Majskim, a ZSRR zostało zaatakowane przez Niem-cy, Stalin, licząc na zajęcie w przyszłości po pokonaniu Rzeszy ziem polskich, rozpoczął przygotowywanie kadr polskich komunistów, którzy mieli w odpowied-nim momencie przejąć władzę i ściśle z nim współpracować.
Polscy komuniści przebywający w Związku Radzieckim przeszli specjalne prze-szkolenie ideologiczno-dywersyjne. W końcu grudnia 1941 r. pod Warszawą wylą-dowała pierwsza grupa inicjatywna w celu utworzenia w Polsce proradzieckiego podziemia. 5 stycznia 1942 r. w Warszawie Paweł Finder, Bolesław Mołojec i Marceli Nowotko - niebawem dołączyli do nich inni - utworzyli Polską Partię Robotniczą. Komitet Centralny ogłosił deklarację, w której wzywał wszystkich Polaków do aktywnych działań przeciwko okupantowi niemieckiemu (miało to osłabić dzia-łania wojenne Niemiec, ale jednocześnie przynieść wielkie ofiary wśród Pola-ków). Postawa taka była sprzeczna z założeniami politycznymi i militarnymi De-legatury i dowództwa Armii Krajowej. Wobec głoszenia przez komunistow haseł patriotycznych i niepodległościowych Polacy wstępowali w szeregi partii i do oddziałów Gwardii Ludowej, powstałej na wiosnę 1942 r. (militarne akcje propa-gandowe, bez większego znaczenia, przyniosły wzmożenie prześladowań Pola-ków i terror okupanta).
W kierownictwie PPR trwały tymczasem spory o władzę, które doprowadziły do zmian. Po zastrzeleniu Marcelego Nowotki I sekretarzem partii został Bolesław Mołojec, a po zastrzeleniu braci Mołojców, na czele partii stanął Paweł Finder. Powstanie PPR i GL spowodowały aktywizację polskiego podziemia niepodle-głościowego. W 1943 r. w styczniu doszło do wielkich napięć w stosunkach polsko-radziec-kich. Po opuszczeniu ZSRR przez Armię Polską gen. Władysława Andersa nasiliły się ataki na Polaków w Związku Radzieckim, a zerwanie stosunkow dyploma-tycznych było tylko kwestią czasu. Z inicjatywy władz radzieckich w lutym 1943 r. w Moskwie powstał Komitet Organizacyjny Związku Patriotów Polskich. Organizowała go przedwojenna komunistka polska Wanda Wasilewska. Działacze związku posługiwali się piękny-mi hasłami demokratycznymi i patriotycznymi, zapowiadali powstanie w przy-szłości wolnej, niepodległej i w pełni demokratycznej Polski, związanej więzami scisłego braterstwa i sojuszu z ZSRR. ZPP krytykował polski rząd londyński, przystąpił także do tworzenia wojsk polskich w ZSRR korzystając z doświadczo-nej kadry dowodczej oficerow funkcyjnych NKWD i Armii Czerwonej. Do władz ZPP na I Zjeździe weszli także Andrzej Witos i inni ludowcy, Zygmunt Berling i socjaliści. Deklaracja programowa zawierała zapowiedzi walki o wolną Polskę przy boku Armii Czerwonej, Polskę w "piastowskich" granicach (bez wschodnich ziem RP), kraj, w ktorym nie będzie "obszarników" i "kapitalistów".
W maju 1943 r. z inicjatywy ZPP w Sielcach nad Oką rozpoczęło się formo-wanie I Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Na jej czele stanął płk Zyg-munt Berling. Do wojska polskiego masowo zaczęli się zgłaszać Polacy. Niebawem formacja ta została przemianowana na I Korpus Polskich Sił Zbrojnvch w ZSRR i zaczęły powstawac nowe oddziały wojskowe.
Po zerwaniu polsko-radzieckich stosunków dyplomatycznych wzrosła aktyw-ność obozu komunistycznego w kraju. Siły Gwardii Ludowej znacznie wzros-ły. Komuniści podjęli także współpracę ze środowiskami ludowców i socjalistów. W listopadzie 1943 r. szefem PPR został Władysław Gomułka. Jednocześnie do scisłego kierownictwa dostał się wykonujący wiernie polecenia Kremla Bolesław Bierut. Proby nawiązania porozumienia i współdziałania z podziemiem niepodle-głościowym w kraju zakończyły się niepowodzeniem. W dokumencie PPR z lis-topada 1943 r. O co walczymy komuniści odrzucali możliwość współdziała-nia i podporządkowania się legalnym władzom polskim w Londynie, zapowiadali nacjonalizację wielkiego pr~emysłu, wprowadzenie gospodarki planowej i refor-mę rolną.
W nocy z 3l grudnia 1943 na l stycznia 1944 r. z inicjatywy PPR w Warsza-wie powstała Krajowa I~ada Narodowa - w założeniach instytucja ponadpartyjna. Weszli do niej działacze PPR, Robotniczej Partii Polskich Socjalistów (Edward Osobka-Morawski) i Stronnictwa Ludowego "Wola Ludu". Przewodniczącym KRN został Bolesław Bierut. Nie posiadająca żadnych podstaw prawnych instytucja po-lityczna, jaką była KRN, odmowiła politykom londynskim prawa reprezentowania Polski i Polakow. W rzeczywistości to rząd londyński i struktury polskiego pod-ziemnego państwa miały poparcie społeczeństwa. KRN zapowiadała w programie powstanie Rządu Tymczasowego, wprowadzenie nacjonalizacji przemysłu i refor-mę rolną, ukształtowanie "sprawiedliwych" granic powojennej Polski, przyjaźń i współpracę z ZSRR. Formacją zbrojną Krajowej Rady Narodowej została Armia Ludowa przemianowana z Gwardii Ludowej 1 stycznia 1944 r. Na jęj czele stanął gen. Michał Rola-Żymierski.
W odpowiedzi na działania podziemia komunistycznego politycy związani z podziemiem niepodległościowym 9 stycznia 1944 r. utworzyli Radę Jedności Narodowej - podziemny polski parlament. Przewodniczącym został Kazimierz Pużak z PPS-Wolność, Równość, Niepodległość. W manifeście O co walczy narócl polski wskazywano cel zasadniczy - odbudowanie wolnej Polski i sojusz z pań-stwami zachodnimi przy zachowaniu dobrosąsiedzkich i w pełni partnerskich stosunków z ZSRR; zapowiadano poszanowanie praw mniejszości w powojennej Polsce i oparcie granic na poszanowaniu interesów wszystkich stron; rozbudowa-nie ustawodawstwa socjalnego; państwo miało posiadać ustrój demokratyczny i parlamentarny.
3 maja 1944 r. Delegat Rządu na Kraj powołał Krajową Radę Ministrów, na czele której stanął delegat Rządu Jan Stanisław Jankowski - podziemne struktury administracji cywilnej przygotowywały się do przejęcia władzy w kraju w chwili załamania się potęgi militarnej Niemiec.
W początkach 1944 r. oddziały Armii Czerwonej i walczące u jej boku wojska polskie (od marca 1 Armii Polskiej), wkroczyły na ziemie polskie. Związek Patrio-tów Polskich i Centralne Biuro Komunistów Polskich w Moskwie uznało Krajową Radę Narodową za "legalną" władzę polską. W maju 1944 r. uczynił to Stalin, przyjmując na Kremlu jej członków.