TRANSFORMATOR [łac.], urządzenie do przenoszenia energii prądu zmiennego lub sygnałów elektr. z jednego obwodu elektr. do drugiego (np. w celu otrzymania niższego napięcia, galwanicznego odizolowania źródła od odbiornika), działające na zasadzie zjawiska indukcji elektromagnetycznej. Transformator jest utworzony przez 2 (lub więcej) cewki sprzężone magnetycznie (tzn. będące pod wpływem tego samego strumienia magnet.). Rozróżnia się transformatory: powietrzne (bezrdzeniowe, stosowane gł. w radiotechnice) oraz rdzeniowe (o magnetowodzie ferrytowym lub stalowym). Cewkę połączoną ze źródłem (energii, sygnału) nazywa się zwykle uzwojeniem pierwotnym (o z1 zwojach), a cewkę połączoną z odbiornikiem — uzwojeniem wtórnym (o z2 zwojach); w elektroenergetyce spotyka się też nazwy: uzwojenie górne (o większej liczbie zwojów) i uzwojenie dolne. Stosunek liczby zwojów uzwojenia wtórnego (z2) do liczby zwojów uzwojenia pierwotnego (z1) nazywa się przekładnią zwojową transformatora: p = z2/z1; w transformatorze idealnym (bez strat w uzwojeniu i rdzeniu) słuszne są zależności p = U2/U1 = I1/ I2 oraz U1I1 = U2I2 (U1 i U2 — odpowiednio: napięcie na uzwojeniu pierwotnym i wtórnym, I1 i I2 — prąd płynący w uzwojeniu pierwotnym i wtórnym); wskazują one, że tramsformator przetwarza napięcie i prąd elektr. przy zachowaniu mocy. Transformator o konstrukcji uproszczonej, mający tylko 1 cewkę z odczepami (lub ze stykiem ruchomym), nazywa się autotransformatorem. Pierwowzorem transformatora był induktor Ruhmkorffa (1851); pierwszy transformator 1-fazowy (z otwartym magnetowodem) skonstruował 1876 P.N. Jabłoczkow; transformatory współczesne pochodzą od transformatora zbudowanego 1884 przez braci J. i E. Hopkinsonów (z magnetowodem zamkniętym); transformator 3-fazowy zbudował 1890 M. Doliwo-Dobrowolski.
TRANSFORMATOROWA STACJA, zespół urządzeń elektroenerg. (transformator, urządzenie pomocnicze, budynki) służących do obniżania (transformacji) napięcia energii elektr., dopływającej z linii wysokiego napięcia (np. w Warszawie 110 kV), do wartości niższej (zwykle 15 kV lub 380/220V) i kierowania tak przetworzonej energii do odbiorców za pomocą linii średniego lub niskiego napięcia.
CEWKA ZAPŁONOWA, transformator w układzie zapłonowym silnika spalinowego tłokowego.
JABŁOCZKOW PAWIEŁ N. (1847-94), ros. elektrotechnik, wynalazca, z zawodu inżynier wojsk.; 1876 wynalazł lampę łukową (świeca J.), stanowiącą pierwsze praktyczne elektr. źródło światła; 1877 zbudował lampę żarową (z prętem kaolinowym), udoskonaloną przez W.H. Nernsta (tzw. lampa Nernsta); 1878 — wielofazową prądnicę synchroniczną.
HOPKINSON JOHN (1849-98), elektrotechnik bryt.; asystent T.A. Edisona; autor prac dotyczących obliczania parametrów prądnic elektr. prądu stałego, współpracy prądnic prądu przemiennego, trójfazowych sieci rozdzielczych, oświetlenia łukowego; współtwórca (1884) transformatora z zamkniętym rdzeniem.
DOLIWO-DOBROWOLSKI MICHAŁ (1862-1919), elektrotechnik ros., pochodzenia pol.; działał w Niemczech; pionier techniki prądu trójfazowego; 1888 pierwszy zbudował prądnicę prądu przemiennego trójfazowego, a 1889 — trójfazowy silnik indukcyjny z wirnikiem klatkowym; twórca m.in. transformatora trójfazowego, miernika współczynnika mocy, dzielnika napięcia.
TRANSFORMATOR, urządzenie do przekazywania energii elektrycznej z jednego obwodu do drugiego, z równoczesną zmianą napięcia, natężenia oraz fazy. Składa się z rdzenia magnetycznego, na który nawinięte są 2 cewki indukcyjne. Płynący w jednej cewce prąd zmienny wytwarza w rdzeniu zmienne pole magnetyczne, które z kolei indukuje w drugiej cewce siłę elektromotoryczną. Dobierając odpowiednio cewki można zmieniać wartości napięć i prądów.