OŚWIETLANIA TECHNIKA, oparte na teorii naukowej sposoby stosowania światła (naturalnego i sztucznego) do oświetlania przedmiotów i ich otoczenia. Przy projektowaniu oświetlenia dąży się do osiągnięcia dostatecznej i równomiernej luminancji, odpowiedniego kontrastu, bierze się też pod uwagę tworzenie nastroju, a także ograniczenie kosztów itp. Za optymalne ze względu na warunki spostrzegania oraz odczucie wygody widzenia uznaje się natężenie oświetlenia ok. 2000 lx. W zależności od wykonywanej pracy zalecone jest natężenie oświetlenia (w lx): 150-500 (magazyny, mało dokładna obróbka), 750-1000 (szycie ręczne, biura, średnio dokładna obróbka), 1,5-5 tys. (prace zegarmistrzowskie, dokładna obróbka), 7,5-10 tys. (montaż mikrometrowych części elektron.), 15-20 tys. (operacje chirurgiczne). Technika oświetlania powinna uwzględniać dążenie do wytwarzania odpowiedniego otoczenia świetlnego, które w powiązaniu z kształtem wnętrza i jego wyposażeniem oddziałuje fizjologicznie i psychologicznie na człowieka - różne otoczenia świetlne oddziałują niejednakowo, ale to samo otoczenie świetlne może różnie oddziaływać na poszczególne osoby, a nawet na te same w różnym czasie. Przy oświetlaniu wnętrz światłem sztucznym rozróżnia się: oświetlenie ogólne (rozproszone), oświetlenie miejscowe (kierunkowe), zwiększające natężenie oświetlenia określonych miejsc (światło pada na powierzchnię roboczą lub przedmiot gł. z uprzywilejowanego kierunku) i oświetlenie złożone (ogólne i miejscowe). Oświetlenie bezpośrednie charakteryzuje powstawanie zwykle ostrych cieni powodujących męczenie wzroku. Na równomierność oświetlenia naturalnego wpływa wielkość, kształt i położenie otworów świetlnych. Na ogół stosuje się oświetlenie boczne; oświetlenie górne uzyskuje się za pośrednictwem świetlików dachowych (w pawilonach, halach fabrycznych itp.). Przy oświetlaniu sztucznym dróg i ulic bierze się pod uwagę równomierność rozkładu luminancji jezdni i poboczy, a także ograniczenie olśnienia. Najstarszym źródłem światła sztucznego było ognisko. Następnie pojawiło się łuczywo (kawałek smolnego drewna) i jego ulepszona forma — pochodnia (łuczywo z jednym końcem owiniętym włóknami lnianymi, bawełnianymi lub szmatami nasyconymi olejem, smołą, ropą naft.), którą już w czasach starożytnych stosowano do oświetlania sal zamkowych (np. w Syrii w VI w. p.n.e.). Bardzo wcześnie były w użyciu lampy olejne, początkowo — bo już od ok. X w. p.n.e. w Egipcie — w postaci kaganków; świece znali Etruskowie w II tysiącleciu p.n.e., a od IV w. p.n.e. Chińczycy, później Europejczycy — najpierw woskowe, od X w. tańsze i gorsze łojowe. Wyraźny postęp w technice oświetlania nastąpił w końcu XVIII w. wraz z udoskonaleniem lampy olejnej oraz z początkiem rozpowszechniania się lamp gazowych; od 1820 zaczęto stosować świece stearynowe, później (od 1860) azerynowe i parafinowe. W 1853 wynaleziono lampę naft. (J. Łukasiewicz); również w połowie tego wieku zaczęto do oświetlenia stosować lampy łukowe. Na przeł. XIX i XX w. pojawiły się lampy acetylenowe (karbidowe). Wszystkie te źródła światła od końca XIX w. były coraz skuteczniej wypierane przez żarówki (Th.A. Edison) oraz od lat 30. — lampy wyładowcze odznaczające się jeszcze większą niż żarówki skutecznością świetlną.
ŻARÓWKA, lampa, w której światło jest wytwarzane przez ciało rozgrzane do stanu żarzenia wskutek przepływu przez nie prądu elektrycznego. Częścią żarówki wytwarzającą światło jest żarnik — zazwyczaj włókno metal., proste lub różnie zwinięte. Żarówki mogą być: próżniowe (gdy żarnik umieszczony jest w odpowietrzonej bańce), gazowane (gdy bańka jest wypełniona gazem obojętnym), halogenowe (gdy oprócz gazu obojętnego znajduje się w bańce domieszka halogenu). Rozróżnia się różne typy żarówek w zależności od kształtu bańki: głównego szeregu, rurkowa, świecówka, i rodzaju szkła: przezroczysta, matowa, mleczna, opalizowana, zwierciadlana itp. Wykonuje się żarówki o różnej mocy — od kilku watów do kilku tysięcy watów. Skuteczność świetlna żarówki będących w powszechnym użyciu zawiera się w granicach od ok. 8 do ok. 28 lm/W; temperatura żarników wynosi odpowiednio od ok. 2500 do ok. 3250 K, trwałość — 1000 h. Przy zasilaniu prądem przemiennym żarówki charakteryzują się małym tętnieniem światła, są traktowane jako źródło światła o dobrym oddawaniu barw. Pierwsze użyteczne żarówki z żarnikiem węglowym zbudowali, niezależnie od siebie, J.W. Swan (1878) i Th.A. Edison (1879; w noc sylwestrową tegoż roku Edison iluminował już Menlo Park przy użyciu 800 żarówek); ok. 1890 A.N. Łodygin zbudował żarówkę z żarnikiem metal., stosując do tego celu wolfram. Nowoczesną żarówkę wypełnioną argonem z drucikiem wolframowym zwiniętym w skrętkę skonstruował 1913 I. Langmuir. W 1959 Zubler i Mosby skonstruowali pierwszą żarówkę halogenową (z domieszką jodu).
ŻARÓWKA HALOGENOWA, żarówka, której bańkę wypełnia gaz obojętny z niewielkim dodatkiem halogenu; b. trwała, daje jednostajne, silne światło; stosowana od lat 60. XX w. (zw. wtedy żarówką jodową).
WYŁADOWCZA LAMPA, lampa, w której źródłem światła jest wyładowanie elektryczne; ma postać prostej lub powyginanej rury (szklanej, kwarcowej) z 2 elektrodami, wypełnionej gazem szlachetnym, parą metalu itp.; rozróżnia się lampy wyładowcze wykorzystujące zorzę dodatnią wyładowania jarzeniowego, np. jarzeniowe rury wysokonapięciowe, oraz poświatę katodową (przy braku zorzy dodatniej wobec małej odległości między anodą i katodą) — neonówki; lampami wyładowczymi, których działanie jest oparte na wyładowaniu łukowym są: rtęciówki, sodówki, świetlówki; barwa światła emitowanego przez lampę wyładowczą zależy od zawartego w niej gazu (par), barwy szkła i ewentualnie luminoforu pokrywającego ścianki bańki. Wspólną cechą lamp wyładowczych jest zależność oporu elektr. od wartości płynącego przez nią prądu (im większy prąd, tym mniejszy opór), dlatego w obwodzie lampy wyładowczej musi być załączony statecznik prądu, np. dławik, rezystor, bez którego lampa uległaby zniszczeniu.
ŚWIETLÓWKA, lampa fluorescencyjna, lampa wyładowcza rtęciowa niskoprężna, w której światło jest emitowane przez warstwę luminoforu wzbudzonego promieniowaniem nadfioletowym wyładowania elektr.; barwa światła (zależnie od chem. składu luminoforu) jest „dzienna”, „chłodnobiała”, „biała”, „ciepłobiała”. Produkowane są świetlówki o różnej mocy (od kilku do kilkudziesięciu watów) i kształcie (proste rury o różnej długości, wygięte w kształcie litery U, koła). Typowe świetlówki mają trzonki kołkowe — niekiedy takie jak żarówki. Skuteczność świetlna świetlówek dochodzi do ok. 50-100 lm/W, trwałość wynosi ok. 5000-7500 h. Przy zastosowaniu specjalnych układów zasilania tętnienie światła świetlówek sprowadza się do poziomu porównywalnego z poziomem światła żarówek. Świetlówki zwykle charakteryzuje średnie oddawanie barw; dobre oddawanie barw uzyskuje się w wykonaniu specjalnym. Pierwsze świetlówki pojawiły się 1938 w USA i ZSRR. Coraz większą popularność zyskują świetlówki kompaktowe; charakteryzują się one zwartą, zminiaturyzowaną budową i często są wyposażone w układ stabilizująco-zapłonowy (np. elektron.) normujący wyładowania; zużywają znacznie mniej (nawet o 3/4) energii niż tradycyjne żarówki.
RTĘCIÓWKA, lampa rtęciowa, lampa wyładowcza o wyładowaniu łukowym, wypełniona gazem i parą rtęci; rtęciówkę wykonuje się z powłoką luminoforową pokrywającą od wewnątrz bańkę lampy lub bez, o różnych stopniach mocy; rtęciówki wysokoprężne bez powłoki luminoforowej dają światło o barwie zielonkawoniebieskiej i charakteryzują się małą dokładnością oddawania barw; lampy z powłoką luminoforową dają światło o większej zawartości czerwieni, a ich dokładność oddawania barw jest średnia; skuteczność świetlna rtęciówki dochodzi do 60 lm/W, trwałość ok. 12 000 h; w przypadku rtęciówki wysokoprężnej-halogenkowej z powłoką luminoforową skuteczność światła dochodzi do ok. 90 lm/W, zaś trwałość do ok. 6000 h (lampy te dobrze oddają barwy); rtęciówki wysokoprężne wykazują silne tętnienie światła. Ze względu na dużą zawartość promieniowania nadfioletowego w emitowanym świetle lampy rtęciowe są stosowane do naświetlań leczniczych, a także jako lampy bakteriobójcze i owadobójcze. Rtęciówki niskoprężne są wykorzystywane gł. jako świetlówki. Pierwsze lampy rtęciowe pojawiły się 1927.
SODÓWKA, lampa sodowa, lampa wyładowcza o wyładowaniu łukowym, wypełniona gazem z parą sodu; wykonywana jako sodówka wysokoprężna lub sodówka niskoprężna; sodówki wysokoprężne mają widmo wieloprążkowe z podkładem ciągłym; barwa światła jest żółto-biała; sodówki charakteryzuje dobra dokładność oddawania barw, skuteczność świetlna dochodząca do 125 lm/W, trwałość ok. 12 000 h.; sodówki niskoprężne mają widmo promieniowania prążkowe, w zasadzie monochromatyczne, barwę światła zielonkawo-żółtawą, dokładność oddawania barw małą, b. dużą skuteczność świetlną (do 200 lm/W), trwałość ok. 10 000 h.; sodówki cechuje silne tętnienie światła; pierwsze sodówki pojawiły się 1935; stosowane do oświetlania ulic, placów.
JARZENIOWA RURA WYSOKONAPIĘCIOWA, lampa wyładowcza 2-elektrodowa, której światło pochodzi z pobudzenia atomów gazu; ma postać szklanej rury (prostej lub powyginanej w różne kształty, np. litery) wypełnionej gazem szlachetnym (neonem, helem, ksenonem) lub parami rtęci pod ciśn. 0,5-1 kPa; napięcie zasilania wynosi 0,6-10 kV (zależnie od długości rury); jarzeniowe rury wysokonapięciowe o różnej barwie światła stosuje się gł. do celów reklamowych i dekor.; pot. zw. neonem.
ŻARNIK, drut doprowadzony do stanu żarzenia przez prąd elektryczny; element żarówki (zwykle wolframowy) lub grzejnika.