Przejawy i przyczyny agresji wśród uczniów
w okresie dorastania
Przemoc i agresja są zjawiskami, którym poświęca się coraz więcej uwagi zarówno w środkach masowego przekazu, jak i w pracach naukowych. Niepokojąca stała się nie tyle ilość popełnianych przestępstw przez dzieci i młodzież, ile gwałtowny wzrost brutalizacji przestępstw oraz specyficzny rodzaj unifikacji tego rodzaju zachowań. Przemoc i agresja, definiowane jako zachowanie człowieka, którego intencją jest wyrządzenie szkody, sprawienie cierpienia, ograniczenie wolności, narzucenie władzy - przy wykorzystaniu własnej siły fizycznej i psychicznej, nie są już właściwe tylko sytuacjom ekstremalnym, jak wojny, klęski. Nie są też domeną pospolitej przestępczości, subkultur młodzieżowych czy więziennych, przestają być domeną tzw. Marginesu społecznego i w coraz mniejszym stopniu różnicują płcie. W ujęciu psychologicznym „agresją nazywa się czynności mające na celu zrobienie szkody i spowodowanie utraty cenionych społecznie wartości, zadanie bólu fizycznego lub spowodowanie cierpienia moralnego innemu człowiekowi”.
Pojęcie agresja zastępowane bywa terminami: „wrogość”, „wojowniczość”, „napastliwość”, destrukcyjność”. Najczęściej mówi się o agresji fizycznej i słownej oraz o agresji bezpośredniej
i pośredniej. Agresja bezpośrednia polega na ataku skierowanym wprost na określoną osobę lub rzecz. Przy agresji pośredniej zachowania powodują szkodę lub przykrość innej osobie. Agresja słowna wyraża się w formie wypowiedzi poniżających, grożenia, wprowadzania w błąd, co pociąga za sobą szkodliwe konsekwencje dla osoby, na którą skierowana jest agresja. Natomiast agresja fizyczna wyraża się w biciu, gryzieniu, przezywaniu, szarpaniu, kopaniu.
Przemoc i agresja przeniknęły do życia codziennego. Są obecne w środowisku rodzinnym, zakładach pracy, placówkach opiekuńczo-wychowawczych, w szkołach. Obniżający się wiek osób przejawiających przemoc, sprawił, że ma ona miejsce nie tylko w wojsku („fala”), nie tylko na terenie szkół ponadpodstawowych, ale i w szkołach podstawowych, wśród dzieci w młodszym i starszym wieku szkolnym. Najczęściej jednak występuje w okresie dorastania dzieci. O ile agresja u małych dzieci ma charakter spontaniczny, jest globalna, bardziej bezpośrednia, mimowolna, wynika często
z ciekawości, z reguły pozbawiona intencji wyrządzania krzywdy - to akty przemocy, agresji, okrucieństwa u dorastającej młodzieży są intencjonalne oraz przebiegają ze świadomością negatywnych skutków własnych zachowań i naganności czynu.
Dojrzewanie jest niewątpliwie momentem krytycznym dla kształtowania się tożsamości człowieka - - tożsamości wyrażającej się mówiąc najogólniej w poczuciu własnego istnienia jako jednostki spójnej wewnętrznie. Ta umysłowa reprezentacja własnej osoby dokonuje się wieloma ścieżkami, wśród których procesy autokreacyjne wysuwają się na pierwszy plan i ujawniają się w zakresie rozwoju następujących potrzeb: potrzeby zdefiniowania siebie, posiadania logicznego obrazu świata, kształtowania się norm osobistych, samodzielności. Zdolność zaspokojenia tak wielu potrzeb w zderzeniu z możliwościami poznawczymi jednostki jak również złożonością środowiska jest bardzo niewielka. Dlatego psychologowie okres dojrzewania nazywają „kryzysem dojrzewania”,
a obserwowany wzrost postaw buntowniczych i zachowań agresywnych wiązany jest z próbą rozwiązywania problemów własnej tożsamości.
Repertuar stosowania przemocy i agresji jest bardzo bogaty. Często okrucieństwo traktowane jest jako możliwość dobrej zabawy zaspokojenia potrzeby doznawania przyjemności.
Charakterystyczne dla okresu dorastania są przemoc i agresja stosowana dla sprawdzenia siebie, często w połączeniu z chęcią zaimponowania rówieśnikom, zdobycia ich uznania, ukazania swej ważności i silnej pozycji w grupie. Chęć panowania nad innymi osiągana jest przez wzbudzanie atmosfery grozy lub podziwu dla zuchwałości.
Cechą wieku dorastania jest dążenie do autonomii, emancypowania się spod kontroli dorosłych,
w tym głównie rodziców. Młodzież zaczyna dostrzegać ich błędy, słabości i niedociągnięcia. Zauważa także niekonsekwencje w ich postępowaniu, rozbieżności między głoszonymi ideami a tym, co robią w rzeczywistości.
Wiele działań i wypowiedzi rodziców, rodzeństwa, nauczycieli, a także rówieśników denerwuje
i irytuje młodzież prowadząc do konfliktów, na które ona reaguje agresją. Młodzież jest bardzo wyczulona na różnego rodzaju próby pouczania, formy nakazów i zakazów, a także naruszania jej prywatności.
Nierzadko przemoc i agresja to akty zemsty powiązane z nienawiścią, u źródeł, której leży poniżanie, poczucie krzywdy, niesprawiedliwości a także zazdrości.
Typowymi objawami przemocy w okresie dorastania są: agresywność słowna- krytykowanie, wyzywanie, przeklinanie, kpina oraz reakcje destrukcyjne- niszczenie cudzej własności lub ograniczenie możliwości rozwoju i działania innych osób.
Według H. J. Schneider czynniki społeczne i strukturalne, które sprzyjają przemocy w szkolnych grupach to „ przekonanie o konieczności przejścia dzieci przez fazę bójek i traktowanie takich zachowań jako dopuszczalnych bądź nawet korzystnych z rozwojowego i wychowawczego punktu widzenia, wzrastanie w rodzinie, którą charakteryzuje uczuciowy chłód i przemoc, niewłaściwy klimat wychowawczy szkoły, spowodowany brakiem kryteriów oceny wyników nauczania i zachowania uczniów, brak reguł demokratycznego rozstrzygania ważnych kwestii pedagogicznych, niedostatki w podmiotowym traktowaniu uczniów i rodziców przez kadrę pedagogiczną i personel administracyjny szkoły. Schneider podkreśla, że brak pozytywnych relacji między uczniami, nauczycielami i rodzicami stanowi ważne ogniwo w generowaniu zachowań nacechowanych przemocą.”
Zachowania agresywne młodzieży różnicowane są przez bardzo wiele czynników, takich jak płeć, wiek, doświadczenie, typ szkoły. Istotne znaczenie odgrywa wiek oraz pozycja osoby będącej przedmiotem agresji. Młodzież zupełnie inaczej reaguje na wypowiedzi i zachowania dorosłych, zwłaszcza rodziców i nauczycieli, a inne zachowanie przyjmuje wobec rodzeństwa czy rówieśników.
Wobec osób znaczących młodzi najczęściej stosują formy agresji pośredniej (np. ignorowanie poleceń i zakazów) oraz formy agresji przemieszczonej ( trzaskanie drzwiami, pisanie po ławkach); nieco rzadziej stosują agresje werbalną (pyskowanie). Wobec dorosłych obcych np. sąsiadów podejmują głównie formy bezpośredniej agresji słownej, manifestującej się w wyśmiewaniu, przezywaniu. W stosunku do rodzeństwa, rówieśników przejawiają bezpośrednia agresję słowną
i fizyczną, która uwidocznia się w przezywaniu, wyśmiewaniu, biciu, szarpaniu, kopaniu. Młodzież stosuje wobec rówieśników również często agresję pośrednią, najczęściej obgadywanie
i krytykowanie.
Ważnym źródłem zachowań agresywnych młodzieży są niepowodzenia we własnym działaniu. Stanowią one czynnik deprymujący, prowadzą do zniechęcenia, obniżają poczucie własnej wartości. Niepowodzenia prowadzą do samo agresji emocjonalnej, czasami również fizycznej (samookaleczenia).
Czynnikiem różnicującym zachowania agresywne w wieku dorastania jest płeć.
Z przeprowadzonych badań wynika, że są one równie agresywne jak chłopcy. Podejmują często inne formy zachowań agresywnych niż ich rówieśnicy. Można, zatem mówić o różnicy jakościowej a nie ilościowej. Cechą charakterystyczną zachowań agresywnych dziewcząt jest stosowanie agresji słownej (pyskowanie, wyzywanie) oraz agresji pośredniej (obgadywanie, krytykowanie), natomiast wśród chłopców dominują formy agresji fizycznej (kopanie, szczypanie, bójki) i agresji przemieszczonej (niszczenie sprzętu, rzucanie przedmiotami, ataki na kolegów czy rodzeństwo).
Typ szkoły może być również czynnikiem różnicującym zachowania agresywne. Najniższą agresywnością charakteryzują się uczniowie liceów ogólnokształcących. Uczniowie szkół zawodowych są zdecydowanie agresywni. Charakteryzują się wysokim wskaźnikiem tendencji do podejmowania działań agresywnych przy jednocześnie niskim poziomie kontroli własnych zachowań. Podejmowane przez nich działania mają charakter reakcji gwałtownych, nieprzemyślanych. Bardzo często reagują agresją fizyczną i bezpośrednia agresją werbalną.
„W licznych eksperymentach udowodniono, że bezpośrednie czy pośrednie (np. poprzez film) demonstrowanie agresji wzmaga agresywne zachowanie i że trwa ono znacznie dłużej niż sama demonstracja. Ważną rolę odgrywają tu aspekty poznawcze: ujmowanie celu jako skutku agresji.”
Tutaj należałoby wspomnieć o zależności między oglądanymi programami telewizyjnymi
a poziomem agresji u dorastającej młodzieży. Z badań naukowców wynika, że siedemnastoletnia młodzież z przekazu medialnego wybiera sceny z agresją. Zaskakujące jest, że te same osoby, które lubiły oglądać sceny z taką agresją, same przejawiały wysoki poziom agresji. Jak widzimy programy telewizyjne pełnią nie tylko funkcje pozytywne - zachęcając do dyskusji, przemyśleń, poszerzając wiedzę, rozwijając wrażliwość, ale także stanowić mogą zagrożenie- skłaniając do naśladowania złych wzorów?
Przeciwdziałanie szerzeniu się agresji polega przede wszystkim na eliminowaniu jej przyczyn.
W wymiarze ogólnym podstawowe znaczenie ma likwidacja źródeł frustracji dużych grup ludzkich, zwłaszcza młodzieży. U dorastającej młodzieży okrucieństwo wyrasta czasem z nienawiści za poniżenie, z poczucia krzywdy, niesprawiedliwości. Czasem wywołuje je zazdrość. Nie zawsze ofiarami są osoby wywołujące te uczucia, często specjalnie wyszukany kozioł ofiarny. Istnieje wiele teorii i prób wyjaśnienia mechanizmów powstawania i rozładowywania agresji. Odwołują się one do konstrukcji genetycznych, popędów, określonego układu bodźców i sytuacji. Najbardziej rozpowszechniona koncepcja wiąże agresję z frustracją. Bardzo popularny jest też pogląd, że agresji można się nauczyć, jeśli zachowania agresywne są utrwalane.
Przeciwdziałanie agresji w szkole wymaga:
partnerstwa między uczniami, rodzicami i nauczycielami, stwarzającego szanse właściwego przepływu informacji o aktach przemocy wśród uczniów;
opracowania czytelnych wzorów nieakceptowanych i nagannych zachowań uczniów oraz wskazania ich konsekwencji;
zapewnienia nadzoru pedagogicznego podczas przerw, przed i po lekcjach oraz w takich miejscach gdzie najczęściej dochodzi do przemocy;
uzupełniania programu szkolnego, którego treść ma na celu podniesienie u uczniów kompetencji emocjonalnych, społecznych i moralnych;
zgodnego i jednoznacznego traktowania przez nauczycieli szkoły wszelkich aktów przemocy;
podjęcie współpracy z samorządem szkolnym w celu poznania form, miejsc, w którym zachodzi przemoc, a także o opracowanie środków zaradczych;
zaangażowanie personelu administracyjnego w działania prewencyjne;
zaangażowanie rodziców w opracowanie rozwiązań trudnych sytuacji.
Rozwiązywanie problemu przemocy i agresji nie może ograniczać się tylko do wymierzania kary. Młodzież jest agresywna zarówno wobec osób dorosłych, jak i rodzeństwa czy nawet rówieśników.
Z moich zaprezentowanych tutaj rozważań wynika, iż głównym źródłem jej zachowań agresywnych są wszelkie sytuacje konfliktowe, a także wszelkie próby wywierania na młodzież nacisku. Jak widzimy najczęściej popada w konflikt z dorosłymi. Agresję wywołuję te zachowania i wypowiedzi dorosłych, które stanowią formę kontroli nad dzieckiem (w domu, szkole, środowisku rówieśników) oraz te, które w jakikolwiek sposób ingerują w prywatność młodego człowieka. Częstym źródłem agresji jest nauczyciel, który swoimi działaniami prowadzi uczniów do bezsilności, rezygnacji lub też do mniej czy bardziej manifestowanej agresji.
Niepokoje, jakie towarzyszą młodemu człowiekowi w jego wchodzeniu w dorosłość, brak umiejętności radzenia sobie z samym sobą, przy jednoczesnym odrzucaniu wszelkich ograniczeń
i nakazów prowadzą do wielu konfliktów z otoczeniem ludzi dorosłych.
Dorośli - tak rodzice jak i nauczyciele - oczekują, że młodzież będzie korzystała z ich wskazówek, porad, podporządkuje się nakazom i zakazom, podejmowanym naturalnie „dla dobra dziecka”.
W oddziaływaniu na młodego człowieka odwołują się do metod karania, w tym głównie nakazów, zakazów, różnego rodzaju ograniczeń. Nieumiejętność dorosłych w rozwiązywaniu konfliktów w formie dialogu, przy równoczesnym braku poszanowania odmienności zachowań i poglądów dziecka, akceptacji jego inności, odbieranie mu prawa do wyrażania własnych przekonań, prowadzi właśnie do zachowań agresywnych. Agresywne zachowania dorosłych często naśladują dzieci i młodzież. Istnieje wiele dowodów na to, iż dzieci wychowywane w środowisku miłości, zrozumienia i poszanowania, wobec których stosowano metody oparte na dialogu, są znacznie mniej agresywne i przyjaźnie nastawione wobec dorosłych, niż te dzieci, które wychowały się w środowisku zdominowanym przez wrogością, nakazami, zakazami, krytykowaniem. Winą za agresywność młodzieży obarcza się rodziców, jednocześnie nie robiąc nic, aby pomóc w relacjach rodzice-dzieci. Również przygotowanie nauczycieli jest w tym zakresie niewystarczające.
Zadaniem dorosłych jest tworzenie takich sytuacji, w których proces dojrzewania będzie przebiegał w sposób pożądany społecznie. Główną rolę w tych działaniach powierza się nauczycielowi jako osobie odpowiedzialnej za kształtowanie osobowości uczniów. Obserwacje szkolnego życia dowodzą, że nauczyciele nie umieją podejmować dialogu z młodymi ludźmi, nie potrafią wczuć się w sytuację młodzieży. Ośmieszanie, wyzywanie uczniów nie tylko narusza jego godność, ale także niszczy uczniowi wizerunek w oczach rówieśników.
Nie ulega wątpliwości, iż oddziaływanie na m młode pokolenie jest bardzo trudne, powinni się tego podjąć najlepsi wychowawcy, tacy, którzy będą umieli dotrzeć do młodych dorastających ludzi, oni to, bowiem będą mogli stać się dla młodzieży autorytetem.
Na zakończenie moich rozważań pragnę zacytować pana Z. Kwiecińskiego:
”Jeżeli system społeczny jest w takim stanie, że nie ma do zaproponowania akceptowanych ofert kulturowych i wzorów osobowych, zagraża to patologią rozwojową młodzieży.”
BIBLIOGRAFIA:
Bandura A., Walters R. H.: „Agresja w okresie dorastania”, Warszawa 1968 PWN.
Kosewski M.: „Agresywni przestępcy”, Warszawa 1977 Wiedza Powszechna.
Skorny Z.: „Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się”, Warszawa 1968 WsiP.
Pomykało W. (red.): „Encyklopedia Pedagogiczna”, Warszawa 1997.
Pospiszyl I.: „Przemoc w rodzinie”, Warszawa 1994 WsiP.
Schneider H.J.: „Przemoc w szkole”, w Zdrowie Psychiczne, 1992 nr1-2
A. Frączek: Czynności agresywne jako przedmiot studiów eksperymentalnej psychologii społecznej (w:) A.Frączek (red.): Studia nad psychologicznymi mechanizmami czynności agresywnych. Wrocław 1979, s.13.
H. J. Schneider: Przemoc w szkole. „Zdrowie Psychiczne”, 1992 nr1-2
W. Pomykało (red.): Encyklopedia pedagogiczna. Warszawa 1997, s. 8.
Z. Kwieciński: „Socjopatologia edukacji”, Olecko 1995.
1
1