Szaleństwo

Szaleństwo -1) choroba psychiczna; 2) postępowanie człowieka wykraczające poza ogólnie przyjęte normy, nie liczące się z niebezpieczeństwem; 3) postępo­wanie człowieka ogarniętego wielką na­miętnością (np. miłością, zazdrością, nienawiścią), irracjonalne i często de­strukcyjne;

szaleniec - wariat, furiat, narwaniec, człowiek nie panujący nad sobą i nie liczący się z okolicznościami.

Mitologia - Herakles - w wywołanym przez Herę napadzie szału - zabija swoją żonę, Megarę, oraz dwójkę dzieci. By oczyścić się z winy, musiał wykonać dwanaście prac w służbie u Eurysteusza; - Medea - patrz: żona.

Homer „Iliada" - 1) Achilles, po zwy­cięskim pojedynku z Hektorem, opętany szałem nienawiści i chęcią pomszczenia Patroklesa, profanuje zwłoki Hektora, wlokąc je u swego rydwanu. Jego gniew i cierpienie są tak wielkie, że narusza on z dawna ustalone prawa. 2) Gdy po śmierci Achillesa jego zbroję przezna­czono Odyseuszowi, rozgniewany Ajaks porąbał stado baranów, biorąc je za Greków. Kiedy oprzytomniał, po­zbawił się życia ze wstydu.

W. Szekspir „Sen nocy letniej" - Sza­leństwa miłosne bohaterów realnych, ale także Tytanii, zostały wywołane eliksirem miłosnym Puka. Zakochani szukają się nawzajem w lesie ardeńs-kim, popełniają szereg niezamierzonych pomyłek, by wreszcie odnaleźć tę właś­ciwą osobę. Najbardziej spektakularne jest szaleństwo Tytanii, która widzi w Spodku (rzemieślniku ateńskim) bóst­wo i niezwykle przystojnego mężczyz­nę, gdy ten ma przyprawioną oślą głowę. Patrz: sen.

W. Szekspir „Hamlet" -1) Szaleństwo Hamleta jest sposobem na ukrycie jego prawdziwych myśli i zamiarów. Ham­let, chcąc zmylić Klaudiusza, udaje eks-centryka niespełna rozumu, wypowiada się w enigmatyczny sposób. Wszyscy starają się zgłębić przyczynę i istotę takiego stanu rzeczy aż do chwili, gdy książę demaskuje się podczas przed­stawienia na dworze. 2) Szaleństwo Ofelii spowodowane zostało nagłą śmie­rcią jej ojca, ale także nieszczęśliwą miłością do Hamleta. Jego kulminacją jest scena obłędu, jedna z najsłynniej­szych w dramacie. Oszalała Ofelia żeg­na się z Gertrudą, Klaudiuszem i Laer-tesem, opowiada im o swej nieszczęś­liwej miłości, obdarowuje kwiatami o symbolicznym znaczeniu. W. Szekspir „Makbet" - Szalonymi można nazwać dwoje głównych bohate­rów: Makbeta i jego żonę. Makbet, opętany żądzą władzy, dąży do jej utrzy­mania kosztem innych ludzi, by w prze­czuciu ostatecznej klęski przyrównać życie ludzkie do powieści idioty, gloś-nej, wrzaskliwej i nic nie znaczącej. Lady Makbet, pozornie silna i pewna siebie, traci zmysły nękana wyrzutami sumienia po zabójstwie Duncana. Wy­imaginowana krew na jej rękach przy­pomina o popełnionych zbrodniach. Umiera śmiercią samobójczą.

W. Szekspir „Otello" - Scena zazdro­ści, kiedy to Otello morduje Desdemo-nę, jest ukoronowaniem historii miłos­nej tych dwojga. Sfingowane przez Ja-gona dowody niewierności Desdemony doprowadziły do szaleńczej zazdrości Otella, który mści się, dusząc swą żonę. Nie wyobrażając sobie dalszego życia bez niej, popełnia samobójstwo.

J.W. Goethe „Cierpienia młodego Wertera" - patrz: miłość trudna, samo­bójstwo.

G.G. Byron „Giaur" - patrz: miłość i śmierć.

A. Mickiewicz „Romantyczność"

- Bohaterka liryczna ballady to dziew­czyna oszalała po śmierci ukochanego. Dla Karusi czas zatrzymał się w miejs­cu: Jaśko nadal żyje, przychodzi nocą do jej chaty. Rzeczywistość tę ogląda Karu-sia przed oczyma duszy swojej, ale zgro­madzony wokół lud nie wątpi w praw­dziwość jej widzenia. Szaleństwo po­traktowane zostało tutaj jako inny, głęb­szy sposób odczuwania i widzenia świa­ta, daleko wykraczający poza rozumowe i doświadczalne poznanie.

A. Mickiewicz „Dziady" c/. IV - Sza­leństwo Gustawa wynika nie tylko z nie­szczęśliwej miłości do Maryli; pogłębia je kara, jaką oszalały kochanek musi ponieść za odebranie sobie życia (coro­czny powrót do świata żywych i przeży­wanie na nowo tragedii miłosnej). Sza­leństwo Gustawa ściera się z racjonaliz­mem Księdza, a tragiczny kochanek stara się udowodnić, że głębokie od­czucie jest jedynym prawdziwym sposo­bem przeżywania świata.

J. Słowacki „Kordian" - Przebywając w domu wariatów, Kordian widzi dwóch szaleńców, którzy przypominają mitologicznego Atlasa, dźwigającego na swych barkach świat, i Chrystusa rozpiętego na krzyżu. Według Doktora (Szatana) ich zachowanie można poró­wnać z czynem Kordiana, który nie zważając na nic, próbował zabić cara. Sens poczynań wszystkich szaleńców jest, według Doktora, taki sam i nie prowadzi do niczego.

M. Shelley „Frankenstein" - Zdolny naukowiec, doktor Frankenstein, opęta­ny jest myślą walki ze śmiercią. W swym szaleństwie posuwa się do stworzenia istoty z martwych tkanek ludzkich. Okazuje się ona potworem. Prawdziwe szaleństwo Frankensteina zaczyna się jednak wtedy, gdy jego twór, wzbudzający przerażenie wśród ludzi, odrzucony przez wszystkich, nisz­czy życie swego demiurgosa (zabija jego siostrę i żonę). Przesłanie tej po­wieści jest jednoznaczne: człowiek nie powinien łamać wszelkich barier ani też próbować przejąć kompetencji Boga.

Z. Krasiński „Nie-Boska komedia"

- Szaleństwo Marii (żony) zaczyna się, gdy Henryk opuszcza dom. Oszalała Maria twierdzi, że jest poetką i że poetą będzie także jej syn. W domu wariatów, gdzie po raz ostatni spotyka się z Mę­żem, doznaje profetycznej wizji świata, gdyby Bóg oszalal Ten katastroficzny obraz pokrywa się w pełni z tym, co ujrzy hrabia Henryk w czasie rewolucji. Patrz: rewolucja.

Ch. Bronte „Dziwne losy Jane Eyre"

- Żona pana Rochestera, zamknięta na strychu Thornfield Hali, od lat cierpi na zaburzenia umysłowe na tle dziedzicz­nym. Bronte przedstawia swą bohaterkę jako kobietę pozbawioną jakichkolwiek odruchów ludzkich, przypominającą dziką bestię, niszczącą wszystko wokół siebie. Jednocześnie, z prawnego punktu widzenia, pozostaje ona nadal jedyną żoną Rochestera, który nie może pono­wnie założyć rodziny i ułożyć sobie życia.

E. Bronte „Wichrowe Wzgórza" - Heathcliff i Kathy to bohaterowie szaleni z miłości, nieokiełznani i destrukcyjni. By być ze sobą, potrafią stawić czoła wszelkim przeciwnościom. Szaleństwo Heathcliffa pogłębia się po śmierci uko­chanej. Chory z miłości i rozpaczy, pałający żądzą zemsty, przypomina bar­dziej Szatana niż człowieka.

E.A. Poe „Opowieści niesamowite" -

Ulubionymi bohaterami Poego są neuro­tycy zmorzeni chorobą bądź uzależnieni od alkoholu i narkotyków (jak sam autor opowiadań). Dopuszczają się oni szere­gu czynów niezgodnych z prawem i za­sadami etycznymi: mordują w afekcie („Czarny kot"), uwalniają się od obsesji przez zbrodnię („Zagłada Domu Usherów", „Berenice"), uśmiercają innych dla własnego spokoju. Świat „Opowie­ści..." przypomina wizję człowieka cho­rego umysłowo, który nie panuje nad wydarzeniami (niemożność odróżnienia rzeczywistości od majaków), a jego czyny wymykają mu się spod kontroli. Powodem tego jest najczęściej przedaw­kowanie używek, które prowadzi do dewiacji.

E. Zola „Nana" - Powodem szaleństwa erotycznego, jakie opanowało wyższe sfery Paryża, jest Nana i jej niezwykły wpływ na mężczyzn. Najdobitniejszym tego przykładem może być jej romans z hrabią Muffatem, dotychczas religij­nym i szanowanym człowiekiem. Opę­tany przez Nanę, nie tylko traci majątek na jej zachcianki, lecz także ulega jej najbardziej perwersyjnym pragnieniom. Pożądanie zaślepia go tak bardzo, iż przestaje liczyć się z obowiązującymi normami etycznymi i społecznymi.

F.M. Dostojewski „Zbrodnia i kara"

- Wyrzuty sumienia po zamordowaniu lichwiarki doprowadzają Raskolnikowa do załamania psychicznego i choroby fizycznej. Myśli bohatera, a także jego wypowiedzi, przypominają niekiedy majaczenie w malignie. Szaleństwem jest także postępowanie Swidrygajłowa, który całkowicie ulega swoim namięt­nościom, posuwając się nawet do zbro­dni (został oskarżony o zgwałcenie nie­widomej dziewczynki). Brak jakiego-

kolwiek morale powoduje, iż staje się on człowiekiem wynaturzonym, dewian­tem.

Z. Nałkowska „Granica" - Justyna Bogutówna po usunięciu ciąży, prze­chodzi okres ciężkiej depresji psychicz­nej. Nękana wyrzutami sumienia, ob­winia także Zenona Ziembiewicza (u-statkowanego, posiadającego własną ro­dzinę) za swoje nieszczęścia. Jej niena­wiść przeradza się w obsesję (nieustan­nie obserwuje jego dom, śledzi żonę i dziecko), która doprowadzi do próby morderstwa.

F.S. Fitzgerald „Czuła jest noc" - Ni-

cole, najpierw pacjentka, a potem żona doktora psychiatrii, od dziecka cierpi na zaburzenia psychiczne wywołane kazi­rodczym związkiem z ojcem. Jako doro­sła kobieta nie tylko nie sprawdza się jako żona, ale też jako matka. Jej neuro­tyczny charakter, zmienność nastrojów i niemożność zaangażowania emocjo­nalnego doprowadzą do rozpadu całej rodziny.

M.A. Bułhakow „Mistrz i Małgorza­ta" -1) W realiach radzieckich szaleństwem może być wszystko, co choć w mi­nimalnym stopniu narusza zasady mate­rializmu dialektycznego. Do domu wa­riatów trafiają: niepokorny pisarz (Mistrz), młody poeta, który twierdzi, że spotkał zagranicznego konsultanta-jas­nowidza (Iwan Bezdomny), administ-rator-łapówkarz nieustannie śniący o podłożonych mu dolarach (Bosy) czy konferansjer, który obawia się, że zno­wu urwą mu głowę (Żorż Bengalski). Co ciekawe jednak, klinika psychiatryczna jest jedynym normalnym i spokojnym miejscem w Moskwie. Tutaj można swobodnie wypowiadać swoje poglądy i nie obawiać się aresztowania. 2) Sza­leńcza decyzja Małgorzaty o przystaniu na służbę do Wolanda (Szatana) podyk­towana była miłością do Mistrza i cier­pieniem po jego stracie. Małgorzata bez wahania opuszcza swój luksusowy dom i kochającego ją męża, by wejść w pakt z diabłem, ponieważ tym samym może uratować Mistrza.

J. Iwaszkiewicz „Matka Joanna od Aniołów" - patrz zło.

A. Camus „Renegat albo umysł zmą­cony" - Bohaterem opowiadania jest misjonarz, który dostał się w ręce prymi­tywnego pustynnego plemienia. Okale­czony, zmuszony do wyznawania kultu pogańskich bożków, staje się fanaty­kiem nowego wyznania. Ten szalony neofita religii zła i śmierci stawia sobie za punkt honoru obronę nowej wiary, nawet kosztem zabijania niewinnych ludzi.

* Szalona głowa/pałka - człowiek nieobliczalny, pomyleniec.

* Dni szalone - zapusty, miesopusty.

* „Człowiek zupełnie nie tknięty szałem nie wejdzie do świątyni muz." (Platon)

* „Choć to szaleństwo, jest w nim jednak metoda".

(W. Szekspir)

* „Kupimy szaleństwo z dobrą metodą!" (J. Ipohorska)

* , Jest rzeczą zachwycającą, że w wielko­ści każdego z geniuszy znajduje się zawsze ziarno szaleństwa". •

(Molier)

* „Odwaga jest właściwie

najpiękniejszym rodzajem szaleństwa". (S. Fleszarowa-Muskat)

* „Na przekór naszemu dążeniu do rozsądku nieszczęsne serce ludzkie pozostanie zawsze we władzy szaleństwa". (E. Zola)

* „W gruncie rzeczy to, że drugiego zamkniesz w domu wariatów, nic nie mówi o twoim rozumie". (F. M. Dostojewski)

* „Kto żyje bez szaleństwa,

mniej jest rozsądny niż mniema". (F. de La Rochefoucauld)

* „Potrafimy zrozumieć rozpacz szaleńców, lecz nie ich śmiech". (L. Bunuel)

* „Wariat ma swoje motywy, człowiek normalny częstokroć nie ma żadnych godnych uwagi". (S. Kisielewski)

* „Świat jest to szaleństwo pewnego Supermózgu, co się na własnym tle wściekł w sposób bezkresny". (S. Lem)

---