Dorota Dyjakon
Rodzina alkoholowa i proces zdrowienia
W rodzinie alkoholowej, podobnie jak i w innych rodzinach z problemami, zostają ukształtowane procesy adaptacyjne służące radzeniu sobie z doświadczanymi sytuacjami stresowymi, które pojawiają się wewnątrz i na zewnątrz rodziny. Obecność zachowań związanych z piciem uruchamia ten proces i powoduje, że alkoholik zaczyna oddziaływać na całość życia rodzinnego, które podobnie jak i on podlega destrukcji. Opisanie etapów adaptacji rodziny do problemu alkoholowego często wyjaśnia problem, którego doświadczają, szczególnie, żony alkoholików, pytane przez przyjaciół zorientowanych w narastających trudnościach „dlaczego go nie zostawisz?”. Podejmując temat rodziny alkoholowej, trudno nie poszukiwać odpowiedzi na to pytanie. Myślę, że należy formułować odpowiedzi obserwując subtelny proces „stawania się rodziną z problemem alkoholowym”. Dzieje się tak, nawet wtedy gdy alkoholik jest już osobą uzależnioną zawierając związek. Czyli można zaryzykować stwierdzenie, że rodzina nawet w tym przypadku dopiero staje się rodziną alkoholową, a nie jak można by się spodziewać, że jest nią od początku. Często w wypowiedziach żon alkoholików pojawiają się informacje, że „on pił zanim się pobraliśmy” ale zaraz pada kolejny człon tej informacji „ale myślałam, że po ślubie wszystko się zmieni”. Rzeczywiście w początkowym okresie rodzina nie spostrzega zagrożenia uzależnieniem, ale raczej jest skłonna interpretować nadużywanie bądź picie alkoholu w nieodpowiednich sytuacjach jako „złe przyzwyczajenia”, „zła wola”, przemęczenie, zdenerwowanie, robienie na złość bądź też to, że osoba pijąca jest ofiarą innych ludzi lub okoliczności. Taka interpretacja wzbudza bardzo określone reakcje emocjonalne, jak np. złość, irytację, lub współczucie. Prowadzi jednak do zaprzeczania zarówno istniejącej już chorobie alkoholowej, jak i zagrożeniu tą chorobą. Etap ten można określić jako fazę zaprzeczania. Argumentów do zaprzeczeń dostarcza zwykle sporadyczność picia lub upijania się.
Zachowania alkoholika związane z piciem i upijaniem się trwają jednak nadal i partner zaczyna orientować się, że nie jest to już zachowanie normalne. Rodzina zaczyna wkraczać w kolejną fazę - podejmowania prób zmierzających do rozwiązania problemu. Partner często próbuje wymusić na pijącej osobie zaprzestanie picia szantażując go „Jeżeli mnie kochasz, to obiecaj, że już więcej nie upijesz się” bądź wymuszając obietnicę o nie piciu w inny sposób. Czasem udaje się skierować alkoholika do terapeuty bądź lekarza ale zwykle z problemem innym niż alkohol, np. nadmierną nerwowością lub przemęczeniem. Oczywiście problem z alkoholem jest ukrywany przed otoczeniem i specjalistami z powodu wstydu, którego doświadcza zarówno alkoholik jak i rodzina. Taka sytuacja może wzmacniać zaprzeczanie chorobie zarówno przez alkoholika jak i przez rodzinę. Okazuje się bowiem, że mniej wstydliwe jest przyznanie się do zaburzeń psychicznych niż alkoholizmu. Jeżeli specjalista nie rozpozna problemu, to alkoholik i rodzina chętnie podtrzymują błędną diagnozę, a okresowe sukcesy, polegające na zmniejszeniu spożywania alkoholu, podtrzymują ten stan. Przez jakiś czas alkoholik mniej pije ponieważ otrzymał leki uspokajające lub tez rozpoczął terapię dla osób z nerwicą i pragnie pokazać, że jest to właściwy sposób postępowania z jego problemem. Po jakimś czasie jednak powraca do utrwalonych zachowań związanych z piciem i rodzina orientuje się, że problem nie został rozwiązany. Kryzys pogłębia się prowadząc do zaburzenia równowagi w rodzinie, która zaczyna doświadczać dezorganizacji życia i chaosu. Pojawiają się poważne problemy finansowe, psychiczne i zdrowotne. Partner przestaje udawać, że wszystko jest w porządku i zaczyna opowiadać o problemach rodzinie i przyjaciołom. Zdarza się, że to partner trafia do lekarza psychiatry z objawami nerwicy i zaczyna poszukiwać pomocy na zewnątrz rodziny. Kolejnym etapem jest reorganizacja dotychczasowego stylu życia w celu ominięcia problemu. Charakterystyczne staje się przejmowanie odpowiedzialności za różne sfery życia przez partnera alkoholika i samotne radzenie sobie z problemami w celu utrzymania jedności rodziny. Często pojawia się taka argumentacja, że „dzieci muszą mieć ojca” lub „że dzieci potrzebują pełnej rodziny. Alkoholik coraz bardziej koncentruje się na piciu i staje na marginesie codziennego życia rodziny. Partner alkoholika przeżywając kolejne kryzysy psychiczne podejmuje próby odizolowania się od osoby pijącej poprzez wyprowadzenie się, separację lub rozwód. Często bywa to tylko szantażem wobec osoby pijącej i po krótkim czasie powraca lub wycofuje pozew rozwodowy, szczególnie w sytuacjach gdy alkoholik przez pewien czas przestaje pić bądź obiecuję poprawę. Jeżeli następuje powrót rodziny do alkoholika proces destrukcji postępuje a partner czuje się coraz bardziej bezradny i pozbawiony nadziei na zmianę. W konsekwencji takiego procesu członkowie rodziny zaczynają doświadczać problemów charakterystycznych dla tej struktury funkcjonowania. Dzieci przyjmują destrukcyjne dla nich role, służące podtrzymywaniu działania rodziny: bohatera rodziny, maskotki, niewidzialnego dziecka, kozła ofiarnego a partner staje się osobą współuzależnioną. Zarówno współuzależnienie jak i role pełnione przez dzieci stanowią konieczność, a nie świadomy wybór członków rodziny. Dzieje się tak aby rodzina mogła dalej tworzyć wspólnotę, chociaż opartą na coraz bardziej fikcyjnych wartościach. Bohater rodziny staje się najbardziej odpowiedzialną osobą za jej funkcjonowanie, a więc przejmuje rolę dorosłego. Jego zadaniem jest dostarczanie rodzinie oparcia emocjonalnego, dbanie o kontakty ze środowiskiem zewnętrznym oraz przysparzanie powodów do dumy i poczucia wartości. Maskotka odpowiedzialna jest za nastrój rodziny i zapewnia zwykle powody do rozładowywania napięć poprzez śmiech. Kozioł ofiarny natomiast bierze na siebie zadania związane z odwracaniem uwagi od rzeczywistego problemu. To zwykle z nim są problemy ponieważ wchodzi w konflikty z prawem pozwalając rodzinie nadal ukrywać źródło dysfunkcji. Zagubione dziecko stara się zwolnić rodziców z obowiązku zajmowania się nim i dlatego staje się samowystarczalne, nie ujawnia swoich potrzeb i nie wchodzi z nikim w relacje. Możliwości wchodzenia w rolę w rodzinie alkoholowej jest znacznie więcej. Istotą ich destrukcji jest sztywność w podejmowanych działaniach i ograniczanie możliwości rozwojowych związanych z podejmowaniem zachowań eksperymentalnych wzbogacających doświadczenie i umiejętności osoby.
Proces zdrowienia rodziny z problemem alkoholowym opisywany w literaturze podzielony jest na etapy. Brown opisuje je podobnie jak etapy zdrowienia alkoholika: picie, faza przejściowa, wczesna faza powrotu do zdrowia, ustawiczne zdrowienie.
Pierwsza faza zdrowienia - picie- charakteryzuje się zaprzeczaniem alkoholizmowi przez członków rodziny oraz podtrzymywaniem wiary w jedność rodziny. Dlatego rodziny poszukując pomocy zwykle oczekują „recepty” pozwalającej na utrzymanie kontroli nad alkoholikiem i jego piciem. Uznanie braku kontroli stanowi niezbędny warunek zajęcia się własnymi problemami i przyjęcia odpowiedzialności wyłącznie za siebie. Procesowi zdrowienia na tym etapie służy zrozumienie czym jest choroba alkoholowa i jaki wpływ na rodzinę wywiera. Przełamywanie zaprzeczeń jest trudne dla rodziny, która obawia się agresji ze strony alkoholika, rozpadu małżeństwa lub rozwiązywania wielu innych problemów.
Faza przejściowa stanowi taki etap pracy, w którym osoba doświadcza wahań pomiędzy podejmowaniem prób kontroli nad alkoholikiem a uznawaniem zupełnego jej braku. Osoba współuzależniona nie potrafi jeszcze nie reagować na cykl picia alkoholika w sposób pozytywny występując w roli zbawcy ( np. chronić go przed konsekwencjami picia) lub negatywny zachowując się jak jego ofiara (np. oskarżać za niepowodzenia). Powoli zaczyna uczyć się odpowiedzialności za własne działania i odsuwać się od alkoholika. Pojawia się u niej ogromne poczucie winy za ujawnienie tajemnic rodzinnych i praca nad poradzeniem sobie z racjonalnym przesłankami zdrowienia.
Wczesna faza powrotu do zdrowia skupia się głównie na budowaniu świadomości swoich cech osoby współuzależnionej, które podtrzymywały destrukcyjną relację z osobą uzależnioną. Partner alkoholika dowiaduje się, że uwolnienie się od odpowiedzialności za inną osobę oraz ujawnianie problemów rodzinnych nie oznacza porzucenia, braku lojalności czy rozwodu. Następuje rekonstrukcja swojej tożsamości jako osoby związanej z alkoholikiem (partner alkoholika lub dziecko alkoholika), ale opartej na innych sposobach realizacji wartości rodzinnych, takich jak miłość, troska, lojalność. Partnerzy nadal pozostają w relacji z alkoholikiem ale opierając się na nowych zasadach, np. nie ukrywam tego, że cierpię, nie ratuję go przed konsekwencjami picia, nie biorę odpowiedzialności za jego zachowania. Jeżeli alkoholik także uczestniczy w procesie zdrowienia, to może dochodzić do konfliktów pomiędzy partnerami na tle rekonstrukcji władzy. Alkoholik zaczyna domagać się większego wpływu na kształt życia rodzinnego oraz przejmować te obszary życia, które zaniedbywał w czasie picia. Osoba współuzależniona natomiast musi „oddać” część tej władzy, którą sprawowała w zastępstwie za alkoholika. Ustalenie nowych kompetencji i odpowiedzialności stanowi ważny etap zdrowienia w tej fazie. Rozbrajanie zaprzeczeń oraz przesunięcie punktu uwagi z alkoholu na inne sprawy w rodzinie, często powoduje ujawnienie się jakichś innych poważnych zaburzeń u niektórych członków rodziny lub u wszystkich.
Ciągłe zdrowienie ma na celu ustabilizowanie życia osoby współuzależnionej polegające na budowaniu „nowej tożsamości” i uczeniu się nowych zachowań nie tylko odnośnie alkoholika i alkoholu ale także roli alkoholu w życiu rodziny oraz dynamicznego odkrywania siebie i lepszego poznawania swoich właściwości.