Spis treści

Wstęp…………………………………………………….3

Rozdział I

Charakterystyka rodziny alkoholowej

1.1Alkoholizm jako patologia społeczna………………………………..4

1.1.1Definicja alkoholizmu………………………………………………………....4

1.1.2Alkoholizm jako choroba i uzależnienie………………………………………6

1.1.3Skutki nadużywania alkoholu………………………………………………..10

1.2Alkoholizm w środowisku rodzinnym………………………………12

1.2.1Definicja rodziny……………………………………………………………...12

1.2.2Rodzina dysfunkcyjna na przykładzie rodziny alkoholowej………………..13

1.2.3Stosunki rodzinne panujące w rodzinie alkoholowej………………………..15

Rozdział II

Dziecko wychowywane w rodzinie alkoholowej w środowisku rówieśniczym

2.1Relacje między dziećmi w środowisku rówieśniczym ……………..17

2.1.1Definicja grupy rówieśniczej………………………………………………….17

2.1.2Mechanizmy i funkcje grupy rówieśniczej…………………………………....19

2.2Relacje dzieci z rodzin alkoholowych z rówieśnikami……………..21

2.2.1Dziecko z rodziny alkoholowej w środowisku szkolnym……………………21

2.2.2Role dzieci z rodzin alkoholowych…………………………………………...22

Rozdział III

Funkcjonowanie dzieci z rodzin alkoholowych w środowisku rówieśniczym

3.1.Cel i przedmiot badań………………………………………………26

3.2Problemy badawcze………………………………………………….27

3.3 Hipotezy badawcze………………………………………………….28

3.4Zmienne………………………………………………………………28

3.5 Metody, techniki i narzędzia badawcze……………………………29

3.6Teren badań i próba badana………………………………………...30

3.7Wyniki badań i ich interpretacja……………………………………31

3.8Wnioski z badań……………………………………………………...38

Zakończenie……………………………………………………………...40

Bibliografia………………………………………………………………42

Spis wykresów………………………………………………..................44

Spis tabel…………………………………………………………………45

Aneks……………………………………………………………………..46

WSTĘP

Problem alkoholizmu nie jest zjawiskiem nowym. Już od najdawniejszych czasów w społeczeństwie egzystowały rodziny dysfunkcyjne, które stwarzały zagrożenie dla najbliższego otoczenia, w tym największe dla członków swojej rodziny. W chwili obecnej w Polsce około 2 milionów dzieci wychowuje się w rodzinie alkoholowej. Dane statystyczne, w tym przypadku są zatrważające.

Rodzina jako pierwsza i pierwotna grupa społeczna powinna wyposażyć swoich członków w niezbędne do prawidłowego funkcjonowania umiejętności i kompetencje społeczne. Nie zawsze jednak spełnia nałożone nań zadania w należyty sposób, wówczas określa się ją mianem rodziny dysfunkcyjnej. W rodzinach takich różnorodne czynniki patogenne w istotny sposób utrudniają egzystowanie na tle społecznym, a ponadto szkodliwie wpływają na sytuacje żyjących w nich dzieci. Dewiacje w postaci uzależnienia alkoholowego jednego lub obu rodziców sprawiają, że dziecko na gruncie rodzinnym doznaje krzywdy - przemocy i różnych form zaniedbania. Pod wpływem toksycznych rodziców staje się dzieckiem nieprzystosowanym do życia w systemie pozarodzinnym. Większość dzieci z rodzin alkoholowych doświadcza niepowodzeń szkolnych, nie potrafi nawiązać kontaktu z rówieśnikami jak i osobami dorosłymi, a relacje międzyludzkie, które uda się nawiązać są zwykle chwiejne i niestałe. Wadliwe wzory wyniesione z domu rodzinnego w znaczący sposób rzutują na dalsze życie dziecka alkoholika.

Przedmiotem niniejszej pracy jest zbadanie wpływu alkoholizmu rodziców na funkcjonowanie ich dzieci w grupie rówieśniczej. W rozdziale pierwszym omówiono chorobą alkoholową ze szczególnym zwróceniem uwagi na definicję alkoholizmu, etiologię i skutki tej choroby. Rozdział drugi przedstawia teoretyczne rozważania na temat grup rówieśniczych, mechanizmów ich oddziaływania i relacji międzyludzkich. Skoncentrowano się także na sytuacji dziecka z rodziny alkoholowej w szkole oraz w relacji z kolegami. Rozdział trzeci stanowi cześć empiryczną, gdzie omówione zostały założenia metodologiczne oraz wyniki i interpretacja przeprowadzonych badań.

ROZDZIAŁ I

CHARAKTERYSTYKA RODZINY ALKOHOLOWEJ

1. ALKOHOLIZM JAKO PATOLOGIA SPOŁECZNA

1.1.1 Definicja alkoholizmu

Współcześnie najczęściej występującą w społeczeństwie dewiacją jest zjawisko alkoholizmu. Literatura w obszerny i szczegółowy sposób przybliża etiologię tej patologii. Jednak pomimo tak, dużej wiedzy teoretycznej na ten temat, alkoholizm jest jedną z najgroźniejszych i najpopularniejszych chorób społecznych. Badania szacują, że w Polsce 16% społeczeństwa ryzykowanie nadużywa alkoholu.

Przyjęto, że jako pierwszy pojęcia alkoholizm użył szwedzki lekarz Magnus Huss, a miało to miejsce w 1849 roku. Jest autorem publikacji „Alcoholismus chronicus”, w której zawiera koncept, że alkoholizm jest chorobą oddziałującą zarówno na sferę fizyczną jak i psychiczną człowieka. Był pierwszym człowiekiem, który zwrócił uwagę na społeczne konsekwencje wynikające z nałogowego picia. Dlatego też, aktywnie propagował i promował życie w trzeźwości.

Definicja Medycznego Słonika Encyklopedycznego zakłada, że alkoholizm to toksykomania, która jest następstwem długotrwałego nadużywania alkoholu. Polega na utracie kontroli nad spożywaniem napojów alkoholowych i w skrajnych sytuacjach może doprowadzić do śmierci. Letalna dawka alkoholu to 6-8 gram na jeden kilogram masy ciała. Specyfika toksykologiczna tej choroby polega na tym, że trucizna w postaci etanolu dokonuje zniszczeń nie tylko na poziomie homeostazy wewnętrznej lecz również wpływa na powstawanie zaburzeń psychiczno-społecznych. Należy wspomnieć także o tym, że alkoholizm jest chorobą chroniczną, która stale postępuje powodując przy tym coraz większe spustoszenie w organizmie osoby uzależnionej.

Najczęściej przyjmowane definicje alkoholizmu zostały opracowane przez Klasyfikację Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM) oraz Międzynarodową Klasyfikację Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów (ICD). Od 6 października 1975 roku, w Polsce obowiązuje pojęcie alkoholizmu sformułowane przez Światową Organizację Zdrowia, w chwili obecnej bieżąca jest 10 wersja tej definicji.

Słowo alkoholizm zastąpiono sformułowaniem uzależnienie od alkoholu. Taka zmiana miała na celu rozróżnienie picia w obrębie kulturowym, nie wykraczającym poza ustalone normy społeczne od picia nałogowego o zabarwieniu chorobowym powodującym znaczne zaburzenia w funkcjonowaniu. Tak więc Międzynarodowa Klasyfikacja chorób opracowała następującą definicję uzależnienia od alkoholu: „stan zmian psychicznych i zwykle także somatycznych, spowodowany używaniem alkoholu, charakteryzujący się określonymi reakcjami behawioralnymi i innymi, które z reguły obejmują skłonność do stałego lub okresowego używania alkoholu w celu doznania jego efektów psychicznych, a czasem także - aby uniknąć złego samopoczucia wynikającego z braku alkoholu; może wystąpić wzrost tolerancji.” Z opisu tego można wyodrębnić następujące zjawiska: zależność psychiczna, zależność fizyczna i tolerancja. Zajmując się rozważaniami teoretycznymi i etiologii alkoholizmu warto wyjaśnić powyższe zjawiska.

Zależność psychiczna to chęć i potrzeba częstego lub permanentnego picia alkoholu w celu uzyskania konkretnych przeżyć wewnętrznych związanych z jego przyjmowaniem. Zależność fizyczna natomiast to stan fizycznego przystosowania do zażywania alkoholu, w przypadku gdy nastąpi przerwanie lub ograniczenie dostępu do alkoholu wystąpi tzw. zespół abstynencki objawiający się zaburzeniami czynności ustrojowych. Tolerancja zaś to stan, w którym wypijanie tej samej dawki daje coraz mniejsze efekty, a dla uzyskania tej samej reakcji trzeba wypijać coraz więcej alkoholu.

Najnowsza definicja Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób została wzbogacona i zaktualizowana o substancje psychoaktywne wywołujące zespół uzależnienia. Tak więc na liście oprócz alkoholu znalazły się miedzy innymi: tytoń, pochodne makowca, środki pobudzające w tym kofeina oraz wszelkiego rodzaju substancje narkotyczne.

Nader ciekawie i interesująco na temat patologii związanej z zażywaniem alkoholu pisze B. Woronowicz. Podejmując próbę zdefiniowania uzależnienia od alkoholu koncentruje się przede wszystkim na zaburzeniu kompetencji społecznych. Tak więc „alkoholizm jest to patologiczny wzorzec używania alkoholu lub niesprawność funkcji społecznych i zawodowych, które spowodowane zostały używaniem alkoholu oraz towarzysząca któremuś z nich zmieniona tolerancja bądź objawy zespołu abstynencyjnego.” Wyodrębnił on również pojęcie pijaństwo, gdzie szczególną uwagę zwrócił na różnice pomiędzy pijaństwem a alkoholizmem. Pijaństwo jest złym nawykiem, negatywnym obyczajem, który jest względnie kontrolowany, alkoholizm natomiast polega na całkowitej utracie kontroli nad ilością spożywanych napojów alkoholowych. Nietuzinkowo podkreśla kontrast między tymi zjawiskami: „pijak mógłby przestać pić, gdyby chciał- alkoholik chciałby przestać pić, gdyby mógł”.

W literaturze funkcjonuje także pojęcia alkoholizowania, któremu warto się bliżej przyjrzeć. Koncepcja alkoholizowania utożsamiana jest z wszelkim spożywaniem alkoholu. Podobny pogląd zawarł B. Hołyst, który wprowadził pojęcie alkoholizacji. Określa je jako zjawisko społeczne będące faktem spożywania napojów alkoholowych bez względu na motyw, okoliczności, rodzaj płynu i sposobu picia. Alkoholizacja dotyczy osób pijących sporadycznie jak i uzależnionych nagminnie nadużywających alkoholu.

1.1.2Alkoholizm jako choroba i uzależnienie

Jak wspomniano wcześniej alkoholizm jest chorobą społeczną, dlatego też, warto omówić mechanizmy, fazy i etapy powstawania nałogu alkoholowego. Przede wszystkim należy skupić się na samym pojęciu uzależnienia.

Związek Psychologów Amerykańskich dzieli zastosowanie środków działających na centralny układ nerwowy na dwie podstawowe kategorie: nadużywanie i uzależnienie. Zespół uzależnienia diagnozuje się w przypadku gdy występują jednocześnie trzy z opisanych poniżej objawów:

• Jednostka zażywa alkohol częściej lub w większych dawkach niż jest to wskazane

• Jednostka jest świadoma tego, że nadmiernie zażywa alkohol, podejmuje bezskuteczne próby zmniejszana użycia

• Jednostka poświęca cały czas wolny na zdobycie alkoholu bądź łagodzenie skutków jego zażywania, silna potrzeba zażycia odbywa się kosztem zaniedbania innych codziennych spraw

• Jednostka znajduje się w stanie odurzenia (tzw. ciąg) lub cierpi na objawy „głodu” w przypadku odstawienia alkoholu

• Jednostka zaniedbuje lub ogranicza do minimum działalność w zakresie codziennych spraw

• Zaczyna pogarszać się kondycja fizyczna jednostki, pojawiają się problemy zdrowotne, społeczne i psychiczne

• Rozwija się tolerancja organizmu na alkohol, w związku z tym jednostka dla osiągnięcia pożądanego efektu spożywa coraz większe dawki

• Pojawiają się symptomy zespołu abstynencji, dlatego też jednostka używa alkoholu w celu łagodzenia objawów wynikających z odstawienia substancji

Opierając się na powyższych zaleceniach dedukować można, że uzależnienie jest wewnętrzną i silną potrzebą zażywania określonej substancji psychoaktywnej. Nadużywanie natomiast to chorobliwe zażywanie alkoholu jednak skutki nie są tak poważne aby mieściły się w diagnostycznych kryteriach uzależnienia.

Termin, który jest niejako powiązany z pojęciem uzależnienia jest nałóg. Nałóg jak podaje Encyklopedia Zdrowia jest głęboko zakorzenioną i utrwaloną dysfunkcją woli, która prowadzi do ujemnych konsekwencji zdrowotnych. W przypadku nałogu alkoholowego lub narkotycznego prócz zaburzeń zdrowotnych skutkiem jest także rozpad bądź poważne zakłócenie życia społecznego. Istota nałogu polega na nasilonej potrzebie wykonywania danej czynności albo zażywania konkretnej substancji. Nagłe zaprzestanie spożywania środka uzależniającego prowadzić może do ostrych objawów abstynenckich, a w efekcie nawet do śmierci.

Opisując alkoholizm jako chorobę należy zwrócić uwagę przede wszystkim na to, iż jest to choroba pierwotna. Oznacza to, że jest czynnikiem wywołującym szereg innych schorzeń. Następną cechą alkoholizmu jest jego progresywność. Polega to na stopniowym pogłębianiu choroby. W przypadku gdy, choroba nie zostanie powstrzymana stan chorego nieustannie będzie się pogarszał. Kolejną istotną własnością alkoholizmu jest jego chroniczność. Choroba ta trwa permanentnie i zasadniczo nie jest uleczalna. Gdy u kogoś rozwiną się charakterystyczne objawy uzależnienia, prawdopodobnie osoba ta, nigdy nie powróci do towarzyskiego picia alkoholu. Wprawdzie odpowiednie leczenie odwykowe i terapia sprawią, że alkoholik odzyska zdrowie i społeczne kompetencje jednak do końca życia będzie skazany na unikanie sytuacji zagrażających jego abstynencji. W praktyce oznacza to, całkowitą rezygnację z różnego rodzaju spotkań towarzyskich, na których podaje się alkohol (np. wesela, śluby itd.). Alkoholika po odbytej terapii określa się mianem „trzeźwego alkoholika”. Ostatnim aspektem medycznym alkoholizmu jest jego śmiertelność. Długotrwały i nieleczony alkoholizm może prowadzić do śmierci osoby uzależnionej. Badania szacują, że alkoholik skraca sobie życie o średnio 10-15 lat. Ponadto, warto podkreślić, że alkoholicy często giną śmiercią tragiczną: w wypadkach samochodowych, bójkach bądź na skutek samobójstwa.

Jednokrotne spożycie alkoholu nie kończy się uzależnieniem. Nałóg rozwija się stopniowo, w kolejnych fazach. Literatura psychologiczna wyodrębniła kilkanaście klasyfikacji rozwoju choroby alkoholowej. Najbardziej rozpowszechniony i uznany za wysoce kompetentny jest podział według Elvina Mortona Jellinka. Przeprowadził on badania, stanowiące potwierdzenie tezy, ze alkoholizm jest chorobą postępującą etapowo, a objawy występujące u większości alkoholików są ze sobą zbieżne. Opierając się na wynikach badań i własnych spostrzeżeniach Jellinek wyodrębnił następujące fazy choroby alkoholowej: fazę picia towarzyskiego, fazę ostrzegawczą, fazę krytyczną oraz fazę chroniczną.

• Faza picia towarzyskiego (stadium przedalkoholowe, objawowe)- Stadium to objawia się piciem alkoholu w granicach nieprzekraczających ogólnie przyjętych norm obyczajowych. Na tym etapie człowiek zaczyna doświadczać przyjemność związaną ze spożywaniem napojów alkoholowych. Zauważa, że po alkoholu problemy maleją, a odczuwany dyskomfort i napięcie psychiczne ulega znacznemu złagodzeniu. Jak pisze Jellinek motywy skłaniające człowieka do zażycia alkoholu mają tutaj podłoże socjologiczne. We wczesnym etapie jednostka nie kojarzy odczuwania przyjemności i ukojenia psychicznego z czynnością picia. Uświadomienie tej zależności następuje gdy człowiek jest już uzależniony. Początkowo spożywanie alkoholu ma charakter okazjonalny, jednak zdolności adaptacji stresowej maleją i w związku z tym jednostka musi zażywać alkohol codziennie aby redukować napięcie i rozładować negatywne emocje. Uzależnienie rozwija się zwykle w przeciągu 6 miesięcy do 2 lat. Podsumowując faza picia towarzyskiego polega na zażywaniu alkoholu w celu uzyskania odprężenia przy jednoczesnym zachowaniu kontroli nad piciem.

• Faza ostrzegawcza (stadium wstępne, zwiastunowe)- Na tym etapie jednostka zaczyna odczuwać zmiany somatyczne wynikające z nadużywania alkoholu. Kontrola spożywania ilości napojów alkoholowych jest znacznie mniejsza niż w fazie poprzedniej. Człowiek zaczyna szukać okazji i okoliczności, w których może oczekiwać, że dojdzie do podania alkoholu. Widoczne są zmiany behawioralne i psychiczne. Jednostka upaja się alkoholem do tego stopnia, że po wytrzeźwieniu ma problemy z odtworzeniem zdarzeń, które miały miejsce w trakcie picia. Charakterystyczne są tutaj wyspy pamięciowe lub całkowita utrata pamięci. Tego typu zdarzenia zaczynają być regularne i nazywają się palimpsestami alkoholowymi. W języku slangowym określa się to mianem „przerwy w życiorysie”, „urwaniem filmu” lub też „alkoholowe białe plamy”. Innymi sygnałami ostrzegawczymi może być ukradkowe picie, utrata kontroli nad własnym zachowaniem podczas picia, brak granic i ignorowanie podświadomych sygnałów ostrzegawczych. Na tym etapie człowiek jest świadomy, że jego picie stanowi problem jednak nie potrafi przerwać ani zmienić tego stanu rzeczy. Niechętnie rozmawia na temat nadużywania alkoholu.

• Faza krytyczna (stadium ostra)- Na tym etapie człowiek traci kontrolę nad raz rozpoczętym piciem. Jeśli jednostka rozpocznie spożywanie alkoholowe, będzie piła aż do stanu upojenia, aczkolwiek jest jeszcze w stanie powstrzymać się od picia. Poza tym, zaczyna odczuwać poczucie winy, które z czasem narasta. Pojawiają się zachowania agresywne zarówno w stosunku do siebie jak i do innych osób. Ponadto, osoba już uzależniona wprowadza tzw. system alibi, który stanowi usprawiedliwienia i wymówki dla swojego picia. Następuje całkowite skupienie koncentracji na alkoholu, kosztem zaniedbania innych codziennych spraw. Jednostka zaczyna gromadzić zapasy alkoholu, jada nieregularnie, a poza tym stale uzupełnia stężenie alkoholu we krwi, czego przejawem jest picie poranne.

• Faza chroniczna (stadium przewlekłe)- Na tym etapie jednostka miewa okresy wielodniowego picia tzw. ciągi. Stężenie alkoholu we krwi jest permanentne. Tolerancja na alkohol nieustannie zwiększa się. Następuje tu szereg zaburzeń psychicznych, fizycznych i społecznych. Kodeks etyczno-moralny zostaje osłabiony, a dotychczasowe zasady wydają się nieważne. W tym stadium uzależnienia człowiek dąży tylko i wyłącznie do upojenia alkoholowego. Możliwe jest także przyjmowanie alkoholi niekonsumpcyjnych (np. denaturat, woda kolońska, spirytus salicylowy itd.). Długotrwała faza chroniczna może zakończyć się śmiercią.

1.1.3Skutki nadużywania alkoholu

Skutki chronicznego nadużywania alkoholu można podzielić według następujących kryteriów: objawy psychiczne, objawy fizyczne i objawy społeczne.

Wśród objawów psychicznych wyróżnić można przede wszystkim stany lękowe, depresje, zaburzenia pamięci i koncentracji. Najbardziej poważnym skutkiem psychiczno-psychiatrycznym nadużywania alkoholu jest psychoza alkoholowa. Literatura wyodrębnia trzy podstawowe rodzaje psychoz alkoholowych: majaczenie drżenne, halucynoza alkoholowa oraz upojenie patologiczne. Majaczenie drżenne (delirium tremens), charakteryzuje się zaburzeniami orientacji, silną relacją strachu i lęku oraz omamami, a szczególności mikrohalucynacjami. Choroba ta występuje w przypadku nagłego odstawienia alkoholu i zwykle trwa siedem dni. W konsekwencji może prowadzić do śmierci lub ryzyka wystąpienia tzw. zespołu Korsakowa, który objawia się otępieniem i daleko posuniętymi lukami pamięciowymi wypełnionymi konfabulacjami. Następnie wyszczególniono halucynozę alkoholową. To schorzenie cechuje się licznymi omamami z przewagą halucynacji słuchowych typu imperatywnego oraz dotykowymi. Często są to urojenia o bardzo nieprzyjemnej treści dla alkoholika. Ponadto, u pacjentów płci męskiej obserwuje się obłęd zazdrości oraz paranoję niewierności małżeńskiej. Ostatnim schorzeniem psychicznym będącym efektem długotrwałego zażywania alkoholu jest upojenie patologiczne. Jest to krótkotrwały stan, który charakteryzuje się silnym pobudzeniem emocjonalnym, napadami szału i agresji. Towarzyszą temu dynamiczne epizody wyładowania ruchowego oraz niepamiętanie całkowite lub pamięć fragmentaryczna. Psychoza tego typu zwykle kończy się silnym znużeniem i snem terminalnym. Objawy i przebieg upojenia są zbliżone do afektu patologicznego.

Zaburzenia fizyczne będące wynikiem choroby alkoholowej można podzielić na internistyczne i dermatologiczne. Wśród skutków cielesnych zaobserwować można: choroby jelita cienkiego, choroby dróg oddechowych, nudności, podrażnienie błony śluzowej żołądka oraz uszkodzenia wątroby. Natomiast konsekwencje dermatologiczne polegać będą na zmianach w naczyniach skórnych. Osoba uzależniona od alkoholu ma charakterystyczne zmiany skórne w postaci przebarwień i zaróżowień. Ponadto, często cierpi na przewlekłe zapalenie spojówek.

Wśród skutków społecznych dominuje przede wszystkim utrata zaufania i szacunku społecznego. Osoba uzależniona ma utrudnione bądź tez zaburzone kontakty interpersonalne z innymi ludźmi. Ponadto, alkoholizm jest przyczyną przestępczości oraz zwiększa ryzyko spowodowania katastrofy samochodowej lub wypadku. Sytuacja finansowa alkoholika znacznie się pogarsza, następuje rozkład więzi społecznych i rodzinnych. Nałogowiec zaczyna stosować przemoc wobec rodziny, awanturować się, dodatkowo nie pełni funkcji rodzinnej w należyty sposób. Poniżej szczegółowo omówiono dysfunkcje rodzinne wynikające z uzależnienia alkoholowego jej członków.

1. ALKOHOLIZM W ŚRODOWISKU RODZINNYM

1.2.1Definicja rodziny

Tezę, że człowiek jest istotą społeczną zauważono już w epoce starożytności. Wybitny filozof antyczny Arystoteles w swoich dziełach filozoficznych nader często poruszał temat współżycia społecznego oraz potrzeby rozmaitych i bogatych kontaktów z innymi osobami. Podstawową grupą społeczną, która w najwcześniejszym okresie życia człowieka winna pełnić tą rolę jest rodzina.

W literaturze funkcjonuje wiele terminów i pojęć próbujących zdefiniować rodzinę. J. Izdebska twierdzi, iż rodzina to: „mała, pierwotna, naturalna grupa społeczna, złożona z osób, które łączy związek małżeński i rodzicielski. Cechą różnicującą ją od innych grup i stanowiąca o właściwości tej grupy w życiu szerszych zbiorowości jest układ więzi wewnątrz rodziny, opartej na szczególnie intymnych stosunkach, na powiązaniu emocjonalnym i na trwałości tej więzi. Rodzina stanowi pierwsze i zasadnicze środowisko wychowawcze”. Opierając się na definicji rodziny wyszczególnić można jej konstytutywne zadania. Należą do nich przede wszystkim: zaspokajanie potrzeb członków, dostarczania wzorców zachowań aprobowanych społecznie, a także wpajanie kodeksu moralno-etycznego zgodnego z preferowanym w danym społeczeństwie.

Na większą uwagę zasługuje także definicja J. Szczepańskiego. W ramach wyjaśnienia tego terminu wymienia on funkcje społeczne jakie rodzina spełnia, a mianowicie jest to utrzymanie ciągłości biologicznej społeczeństwa poprzez rozmnażanie oraz przekazywanie dziedzictwa kulturalnego szerszych zbiorowości w jego zasadniczej postaci. Autor ten podkreśla, że rodzinę stanowią nie tylko osoby ze sobą spokrewnione lub spowinowacone związkiem małżeńskim lecz także jednostki połączone ze sobą za pomocą adopcji lub przysposobienia. Wzajemne stosunki między członkami rodziny są określone poprzez tradycję przekazaną wychowaniem, przez prawo, nakazy natury moralnej bądź religijnej, wzajemne uczucia i postawy członków rodziny.

Współcześnie odnotowano wzrost rozwodów, separacji i samotnego rodzicielstwa. Zaobserwować można również zjawisko „eurosieroctwa” lub rodzin czasowo niepełnych związanych z charakterem pracy rodziców. W chwili obecnej w społeczeństwie funkcjonują także rodziny homoseksualne. Dlatego też w świetle powyższych faktów coraz częściej rodzinę postrzega się jako współżyjące układy dorosłych i dzieci, gdzie dorośli sprawują legalną i prawną opiekę nad dziećmi, przejmują odpowiedzialność materialną za byt i wychowanie dzieci.

1.2.2Rodzina dysfunkcyjna na przykładzie rodziny alkoholowej

Rodzina jako podstawowa komórka społeczna nie zawsze spełnia nałożone nań zadania i funkcje, wówczas określamy ją mianem rodziny dysfunkcyjnej. Dysfunkcyjność najczęściej jest skutkiem różnorodnych patologii społecznych nękających rodzinę, a najczęściej są to: alkoholizm, narkomania, przemoc i przestępczość.

Z rodziną alkoholową mamy do czynienia, wówczas gdy przynajmniej jeden z jej członków jest uzależniony. Patologia w takiej rodzinie często rozkłada się na wiele biegunów, gdyż procesowi uzależnienia zwykle towarzyszą dodatkowe problemy takie jak: przemoc, bezrobocie, zaniedbanie czy brak poczucia bezpieczeństwa.

Choroba alkoholowa dotyka całą rodzinę. Oprócz uzależnienia, które zakorzenione jest w ciele alkoholika, występuje tutaj proces współuzależnienia czyli zespół cierpień i krzywd jakich doświadcza rodzina uzależnionego. Wanda Sztander wyodrębniła następujące cechy współuzależnienia:

• Nieustanne skupianie się na osobie alkoholika. Myśli członków rodziny uzależnionego koncentrują się na działaniach alkoholika tj. uporczywe zastanawianie się, kiedy uzależniony wróci, w jakim będzie stanie i jak się zachowa.

• Zaburzenia sfery emocjonalnej: huśtawki nastrojów, stany depresyjne, apatia, zamęt uczuciowy. Nieustanne złe samopoczucie psychiczne członków rodziny alkoholika sprawia, iż zaczynają oni sięgać po środki poprawiające nastrój: substancje psychoaktywne, w tym również alkohol

• Znaczne pogorszenie warunków materialnych rodziny.

• Nieustanny stres prowadzi do zaburzeń psychofizycznych (bóle głowy, mięśni, żołądka itd.), może zakończyć się to uzależnieniem od środków przeciwbólowych

• Pustka duchowa i poczucie wypalenia wewnętrznego. Członkowie rodziny uzależnionego nie potrafią się cieszyć z drobiazgów, ogarnięci nieustannym strachem nie są skłonni do przemyśleń refleksyjnych.

• Wspomaganie choroby alkoholowej poprzez tłumaczenie „wybryków” alkoholika oraz zwalniania z odpowiedzialności za skutki jego picia np. „mąż nie przyjdzie dziś do pracy ponieważ jest chory”.

Rodzina z problemem uzależnienia uczy się funkcjonowania w niej, w taki sposób aby w jak najmniejszym zakresie dotykały ich konsekwencje związane z nadużywaniem alkoholu. Proces taki określa się fazami przystosowania do życia w rodzinie alkoholowej. Faza pierwsza polega na sporadycznym nadużywaniu alkoholu przez jednego lub więcej członków rodziny i chociaż są to zdarzenia incydentalne tworzą napięcia w życiu rodzinnym. Osoba pijąca zaczyna rozwijać system wymówek i obietnic, których później nie przestrzega. Pojawia się także mechanizm iluzji i zaprzeczania. „Członkowie rodziny gotowi są poszukać źródeł sprawczych tego stanu rzeczy w czynnikach sytuacyjnych i nieporozumieniach rodzinnych, traktując je jako źródło picia, a nie jego skutek”. Faza druga rozpoczyna się wraz z regularnym nadużywaniem alkoholu, jednocześnie rodzina zaczyna izolować się od społeczeństwa. Rodzina unika rozmowy o problemach i wycofuje się z życia społecznego. Cała energia i zainteresowanie skupia się na osobie pijącej. Rodzina stara się znaleźć sposoby postępowania z alkoholikiem(jak uniknąć awantury, co zrobić, aby położył się spać, jak się zachować gdy będzie agresywny itd.). Wykształca się: „własny system kontroli nad piciem alkoholika, poszerzając repertuar środków w odpowiedzi na pytanie "co jeszcze możemy zrobić, żeby on (ona) nie pił(a)". Zaniedbuje się indywidualne potrzeby i w związku z tym rośnie próg frustracji, zmęczenia i wypalenia wewnętrznego. Zaczynają się znaczne zaburzenia w zachowaniu, kłótnie małżeńskie oraz poczucie bezsilności. Dzieci stają się płaczliwe, drażliwe, nieposłuszne. Pomimo takich trudności rodzina stara się podtrzymać system rodzinny. Faza trzecia opiera się na występujących na przemian cyklach: cykl rezygnacji z kontroli nad pijącym oraz cykl powrotu do sprawdzonych metod dających iluzję kontrolowania alkoholizmu. Na tym etapie rodzina uzależnionego przestaje się łudzić, iż pijący opamięta się. Nałóg jest już bardzo głęboko zakorzeniony w systemie rodzinnym. Zburzenia w funkcjonowaniu sięgają zenitu. Pojawiają się niekorzystne zmiany psychosomatyczne: zaburzenia łaknienia, bóle brzucha, zahamowanie lub zwiększenie pobudliwości. Dzieci przejawiają objawy niedostosowania społecznego w postaci wycofania lub agresji. Podejmują się zachowań ryzykownych: wagary, palenie papierosów, sięganie po alkohol i inne używki, ucieczki z domu, przemoc i kradzieże. W tej fazie bardzo często utrwalają się patologiczne wzorce. Ognisko domowe jest poważnie zagrożone, rodzina przeżywa kryzys i dezorganizację. W fazie czwartej rodzina zaczyna traktować alkoholika jak osobę chorą. Zamiast żalu i złości odczuwa się litość i swoistą czułość. Członkowie rodziny opiekują się uzależnionym i dostrzegają w nim głęboko nieszczęśliwego człowieka. Na tym etapie rodzina jest gotowa do wspólnych działań. Następuje tymczasowa stabilizacja i wyciszenie. W piątej fazie rodzina odseparowuje się od pijącego. Następuje fizyczna i/lub prawna separacja. Decyzję o rozstaniu podejmuje zazwyczaj udręczony małżonek alkoholika, jednak nie jest to regułą. Czasem uzależniony opuszcza rodzinę. W tej fazie rodzina leczy traumę wynikającą z egzystowania w środowisku szkodliwym. Przewartościowuje dotychczasowe zasady i wprowadza nowe, bardziej konstruktywne, takie które sprzyjają rekonstrukcji psychicznej. Wyróżnia się także fazę szóstą aczkolwiek jest to cykl ruchomy. W przypadku gdy alkoholik podejmie próbę leczenia, a jego abstynencja nie budzi zastrzeżeń rodzina może ponownie włączyć go w grono wspólnoty.

1.2.3 Stosunki rodzinne panujące w rodzinie alkoholowej

John Bradshaw wyszczególnił cechy charakterystyczne dla rodzin dysfunkcyjnych, w które wpisuje również rodziny alkoholowe. Największą uwagę zwrócił na stosunki i zależności jakie zachodzą w tego rodzaju dewiacji. Przede wszystkim zwraca uwagę na następujące procesy i zjawiska:

• Zaprzeczanie i iluzja- członkowie wspólnoty udają, że problem nie istnieje lub zaprzeczają jego funkcjonowaniu

• Poczucie wstydu- współmałżonek i dzieci często wstydzą się swojej rodziny

• Członkowie rodziny pełnią w niej sztywne i zamrożone role

• Zaplątane granice między członkami rodziny

• Niezaspokojenie indywidualnych potrzeb dla rodziny- członkowie rodziny poświęcają zaspokojenie własnych potrzeb dla podtrzymania systemu rodzinnego, dlatego też w takich rodzinach zawsze istnieje próg zawiści, złości i agresji

• Konformizm lub spory w komunikacji- komunikacja opiera się na otwartym konflikcie lub skrajnej ugodowości aby uniknąć awantury

• Zasady kierujące rodziną są sztywne i zwykle nie ulegają zmianom. Do takich zasad należą: perfekcjonizm, kontrola i oskarżanie tzw. „pedagogika toksyczna”

• Jawne tajemnice- w rodzinach dysfunkcjonalnych funkcjonują kolokwialnie określane tajemnice poliszynela, każdy je zna, a udaje, że o niczym nie wie

• Zamknięty system rodzinny- każdy członek rodziny doskonale odgrywa swoją rolę w kontrolowaniu problemu aczkolwiek system nie zmienia się

• Absolutna i wielkościowa wola- członkowie rodziny zaprzeczają konfliktom, co prowadzi do sytuacji, w której każdy pragnie osiągnąć swoje cele siłą woli. W ostateczności prowadzi to do procesu fantazmatu i iluzji radzenia sobie z problemami

• Brak granic- członkowie rodziny odrzucają granice własnej osoby dla potrzymania systemu rodzinnego, co jest jednoznaczne z odrzuceniem własnej tożsamości

ROZDZIAŁ II

Dziecko wychowywane w rodzinie alkoholowej w środowisku rówieśniczym

2.1 RELACJE MIĘDZY DZIEĆMI W ŚRODOWISKU RÓWIEŚNICZYM

2.1.1Definicja grupy rówieśniczej

Podstawową jednostką warunkującą rozwój społeczny jest grupa społeczna. Prekursorem tego pojęcia jest Arystoteles, który twierdził, iż człowiek w osiąganiu najwyższej szczęśliwości musi korzystać z pomocy innych i dlatego niejako z natury skłonny jest do życia społecznego. Wyodrębnił on duże grupy społeczne-państwo oraz małe-gmina i rodzina. Małe grupy społeczne według niego tworzą dużą jednolitą grupę społeczną. Współcześnie funkcjonują mniej lub bardziej szczegółowe definicje grupy społecznej. Jan Szczepański grupę społeczną definiuje następująco: „grupa społeczna jest pewną ilością osób powiązanych systemem stosunków uregulowanych przez instytucję, posiadającą pewne wspólne wartości i oddzielonych od innych zbiorowości wyraźną zasadą odrębności” .

Pierwszą i najważniejszą grupą społeczną w życiu człowieka jest rodzina. Następnie pojawiają się nowe tak zwane grupy rówieśnicze: na podwórku, w przedszkolu, a później w szkole. Uczestnictwo w grupach daje możliwości nabywania umiejętności niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie. Zdobywanie nowych doświadczeń, przeżywanie pozytywnych jak i negatywnych emocji, nauka rozmaitych ról społecznych to tylko niektóre z funkcji jakie pełni grupa społeczna. Już od najmłodszych lat dzieci starają się zdobyć wysoką rangę w grupie rówieśniczej. Różnorodnymi zachowaniami próbują uzyskać aprobatę i atrakcyjność w oczach rówieśników. Marek Pilkiewicz opracował Socjometryczną Skalę Akceptacji, a badanie to ma na celu ustalić pozycję dziecka w grupie rówieśniczej. Metoda najczęściej wykorzystywana jest w środowisku szkolnym. M. Pilkiewicz wyróżnił następujące funkcje jakie dziecko pełni w grupie: osoba akceptowana, osoba akceptowana przeciętnie, osoba polaryzująca akceptację, osoba izolowana oraz osoba odrzucona.

Dzieci wpisujące się w model osoby odrzuconej lub izolowanej mają problemy z zachowaniami prospołecznymi, empatycznymi, a socjalizacja przebiega u nich w sposób wypaczony. Sytuacja urasta do rangi problemu w przypadku, gdy dziecko pochodzi z rodziny patologicznej. Wówczas zaczyna zachowywać się w sposób nieaprobowany społecznie. Początkowo staje się płaczliwe, agresywne, niegrzeczne, z czasem pojawiają się zachowania paraprzestepcze, aż w końcu można u nich zdiagnozować stan niedostosowania społecznego. Brak wsparcia w rodzinie oraz w grupie rówieśniczej blokuje zaspokojenie podstawowych potrzeb człowieka takich jak: poczucie bezpieczeństwa, wsparcia moralnego, akceptacji i przynależności.

Wraz z wiekiem dziecka przynależność do grupy rówieśniczej staje się głównym celem w życiu. Jak pisze Zbigniew Gaś od około 13 roku życia potrzeba akceptacji ze strony rówieśników osiąga taki poziom , iż w celu jej zaspokojenia dziecko podejmuje zachowania konformistyczne, takie które są nawet sprzeczne z jego osobistymi wartościami. W późniejszym okresie dojrzewania dziecko zaczyna dostrzegać swoją odrębną tożsamość i zmniejsza się jego uległość wobec grupy. Przynależność do danej grupy rówieśniczej daje możliwość zaktywizowania zdobytych doświadczeń oraz uzewnętrznienia ich. Młody człowiek stopniowo staje się indywidualnością jednocześnie odczuwając akceptację i poparcie ze strony rówieśników. Procesem naturalnym w okresie adolescencji jest więc początkowa bierność w celu uzyskania akceptacji. Odtrącenie przez grupę rówieśniczą niesie za sobą poważne konsekwencje w rozwoju człowieka. Nieumiejętność w nawiązywaniu kontaktów interpersonalnych prowadzi do utrwalonego lęku społecznego oraz poczucia niższości. Nastolatek odczuwa niechęć w stosunku do własnej osoby, czuje się gorszy. Chęć pozyskania znajomych może prowadzić do bezkrytycznego szukania kontaktów i w konsekwencji do przyłączanie się do grupy o właściwościach przestępczych i destrukcyjnych.

Reasumując grupą rówieśniczą nazwać możemy daną zbiorowość w przybliżonym wieku, w której więzi międzyludzkie opierają się zwykle na empatii i przyjaźni. Adekwatnym przykładem grupy rówieśniczej jest klasa szkolna, przedszkolna czy krąg studencki. Warto podkreślić, iż grupa rówieśnicza jest podstawową strukturą społecznego życia młodzieżowego. Istotnymi warunkami funkcjonowania grupy są także czynniki takie jak: mniej więcej taki sam rozwój intelektualny i zasób wiedzy oraz istnienie określonych kontaktów.

Zajmując się zjawiskiem grupy rówieśniczej warto zwrócić również uwagę na relacje międzyludzkie. Gatunek homo sapiens jest rasą typowo stadną, dlatego też kontakt z innymi ludźmi jest nam niezbędny do egzystowania. Najogólniej relacje międzyludzkie określić można jako zależność między podmiotami. Literatura podaje trzy aspekty dotyczące relacji. Pierwszym z nich jest środowisko, drugim rozwój człowieka, a trzecim różne ujęcia funkcji środowiska w ramach procesu rozwoju i wychowania( naturalistyczna, pozytywistyczna i humanistyczna). Koncepcja człowiek-środowisko ma charakter przyczynowo-skutkowy i polega na rozwijaniu cech oraz właściwości wrodzonych. Środowisko ma charakter swoistego nauczyciela gdyż modeluje i aktywizuje zachowania młodego człowieka, przekazuje normy i wartości ustalone w trakcie historycznie uwarunkowanego rozwoju społeczeństwa. Jest także źródłem bodźców wpływających na tworzenie prawidłowych modeli postępowania społecznego. Stanisław Kawula skupia się głównie na orientacji humanistycznej i zauważa, iż teoria ta traktuje środowisko jako układ społecznych interakcji świadomych podmiotów społecznych.

W słowniku języka polskiego można spotkać się z następującą definicją relacji: „stosunek zachodzący pomiędzy przedmiotami, pojęciami, wielkościami; jest to skojarzenie dwóch punktów, między którymi istnieje lub jest przewidywana łączność powiązania” . Relacje między ludźmi swoim zasięgiem obejmują rozmaite sytuacje życiowe zachodzące na wszystkich płaszczyznach życia: w rodzinie, szkole, pracy w grupie rówieśniczej. W życiu dziecka wykształcenie poprawnej relacji międzyludzkiej jest najważniejszym aspektem funkcjonowania. Prawidłowa więź z rodzicami, rówieśnikami i innymi ludźmi warunkuje proces socjalizacji.

2.1.2 Mechanizmy i funkcje grupy rówieśniczej

Badania nad rolą grupy odnośnie procesu wychowania zapoczątkował Emil Durkheim i F. Tőnnies. Skupili się oni głównie nad znaczeniem grup rówieśniczych(grupy dziecięce i młodzieżowe) w kontekście pedagogicznym. Zwrócili uwagę na to, iż człowiek od urodzenia przywiązany jest do danej grupy społecznej. Jak zauważa Stanisław Kawula człowiek już od momentu urodzenia uczestniczy w różnego rodzaju grupach rówieśniczych, w których zawierają się dwie ważne cechy konstytutywne, m.in. „Tőnniesowska wspólnota” i arystotelejska przyjaźń. Są to grupy utworzone pierwotnie, w które wpisują się różnego rodzaju organizacje młodzieżowe o charakterze grup wtórnych i celowych.

Wpływ grupy na zachowanie jednostki zaznacza się bardzo szybko, już od 3 roku życia. Młodsze dzieci łączą się grupy w celu urozmaicenia sobie zabawy. W okresie dojrzewania grupa spełnia funkcje powiernika tajemnic, członkowie chętnie zwierzają się sobie oraz wymieniają poglądy. Pomimo, że organizacja grupy rówieśniczej jest bardzo słaba; z reguły wszyscy członkowie zajmują równorzędne „stanowiska”, poczucie więzi i przynależności grupowej jest bardzo silne. Młodzież chętnie dobiera się w paczki, a jej członkowie bardzo silnie oddziaływają na siebie. Jan Szczepański podkreśla, iż grupa rówieśników staje się konkurencją dla rodziny, a jej wzorce i wartości mogą być przeciwieństwem wzorców, jakie uzyskuje dziecko w rodzinie.

Nie jest faktem odkrywczym stwierdzenie, iż uczestnictwo w grupie rówieśniczej ma znaczący wpływ na proces adaptacji społecznej. Według Floriana Znanieckiego młody człowiek w grupie testuje umiejętności jakie nabył w interakcjach z dorosłymi. Ponad to: „ przez udział w grupach młodzież rozwija samodzielnie dążenia i osiąga cele, których nie może realizować w innych formach aktywności przed osiągnięciem dojrzałości społecznej i uznaniem jej pełnoprawnego uczestnictwa w życiu dorosłych”. Dlatego też, funkcjonowanie w grupie stanowi niezwykle istotny element w kształtowaniu tożsamości społecznej jak i indywidualnej młodzieży.

Klasa szkolna jako przykład grupy rówieśniczej charakteryzuje się dwojakimi stosunkami międzyludzkimi. Są to:

• Stosunki rzeczowe-polegają one na poczuciu odpowiedzialności za rezultaty pracy zespołowej, opierają się przed wszystkim na wspólnym działaniu. Pozwalają efektywnie wyuczyć współpracy z osobami do, których prywatnie nie żywi się sympatii.

• Stosunki osobowe-opierają się na empatii i przyjaźni, w szczególności są to stosunki koleżeńskie zawierane z własnej, nieprzymuszonej woli.

Abstrahując do Socjometrycznej Skali Akceptacji Marka Pilkiewicza, istnieje też inna metoda pozwalająca określić pozycję dziecka w grupie tzw. Plebiscyt życzliwości i niechęci. Jednak merytorycznie niewiele różni się od metody M. Pilkiewicza. Wykorzystanie tych metod w praktyce pedagogicznej jest bardzo intratne, gdyż pozwala na eliminacje potencjalnych problemów. Dzieci wpisujące się w grupę osób akceptowanych lub akceptowanych przeciętnie cieszą się sympatią wśród kolegów. Na ogół nie sprawiają kłopotów wychowawczych, a proces ich socjalizacji przebiega w sposób zadowalający. Dzieci z grupy polaryzującej akceptację odbierane są ambiwalentnie, część uczniów je lubi i akceptuje, natomiast druga traktuje je niechętnie. Uczniowie izolowani zasadniczo nie utrzymują bliższych kontaktów z innymi, a przez kolegów są ignorowani i traktowani z obojętnością. Grupa odrzuconych traktowana jest z wrogością i antypatią. W przypadku dzieci odseparowanych i odtrąconych istnieją uzasadnione przesłanki o zakłóconym przebiegu socjalizacji. Dodatkowo idiosynkrazja ze strony otoczenia pogłębia i tak już zaburzone zachowania.

Grupa rówieśnicza może także niekorzystnie wpływać na jednostkę. Jak wspomniano wcześniej wartości grupy niekoniecznie muszą być kongruentne z wartościami prezentowanymi przez rodzinę dziecka. Dochodzi wówczas do procesu demoralizacji, a młody człowiek przyłącza się do subkultury młodzieżowej o zabarwieniu dewiacyjnym.

2.2 RELACJE DZIECI Z RODZIN ALKOHOLOWYCH Z RÓWIESNIKAMI

2.2.1 Dziecko z rodziny alkoholowej w środowisku szkolnym

Sytuacja dziecka wychowywanego w rodzinie alkoholowej jest bardzo trudna. Problemy domowe przekładają się na środowisko szkolne. W takiej sytuacji dziecko czuje się podwójnie zagrożone. Jego potrzeba bezpieczeństwa nie zostaje zaspokojona w domu jak i w szkole, a życie takiego dziecka bez wątpliwości można porównać do impasu. Na kłopoty szkolne składają się głównie: trudności w nauce, niepowodzenia związane z nawiązywaniem kontaktów oraz niska pozycja w grupie.

Dzieci z rodzin alkoholowych często bywają zaniedbane intelektualnie. Wiąże się to z brakiem wszechstronnej i perspektywistycznej opieki ze strony rodziców, a także z zablokowaniem możliwości sukcesywnego pełnienia obowiązku szkolnego tj. kwestie materialne, atmosfera domowa niezdatna do odrabiania pracy domowej itd. Niepowodzenia w nauce pogłębiają niechęć dzieci do szkoły. Zaczynają one wagarować oraz eksperymentować z zachowaniami ryzykownymi. Absencja szkolna prowadzi do opóźnień szkolnych, nawet jeśli dziecko pojawi się w klasie to z powodu niedostatecznej wiedzy znacząco odstaje od rówieśników. Kompetentny pedagog powinien wdrożyć system profilaktyki pomocy dzieciom z rodzin patologicznych. Profilaktyka takiego przypadku przebiega na dwóch płaszczyznach. Pierwsza z nich polega na pomocy nauczyciela w wyrównaniu opóźnień i ubytków w wiedzy ucznia. Na tym poziomie stosuje się różnego rodzaju zajęcia wyrównawcze oraz kompensacyjne. Druga płaszczyzna polega na odpowiednim ukierunkowaniu zainteresowań ucznia. Kształtowanie pozytywnej motywacji do nauki oraz aktywizowanie należą do obowiązków nauczyciela. Wychowawca powinien także przyjąć inną skalę oceniania, nie można zapomnieć o tym, iż dzieci alkoholików nie zawsze mają możliwość odrobienia zadań domowych.

Niepowodzenia w nauce mają znaczący wpływ na izolację i/lub odrzucenie dziecka z rodziny alkoholowej przez rówieśników. Czasem leży to w gestii rodziców dzieci z tzw. „dobrych domów”, którzy separują swoje pociechy od dzieci alkoholików, zabraniając im kontaktu z nimi. Wiąże się to ze stereotypowym, utartym schematem, iż niedaleko pada jabłko od jabłoni. Rodzice dzieci prawidłowo socjalizowanych obawiają się szkodliwych zależności jakie mogą wynikać z takiej znajomości.

2.2.2 Role dzieci z rodzin alkoholowych

Życie dzieci z rodzin alkoholowych przypomina walkę o przetrwanie. W Polsce żyje około 1,5-2,0 mln dzieci wychowujących się w rodzinach z problemem alkoholowym, a z tego 500 tys. znajduje się w dramatycznej sytuacji zagrażającej ich zdrowiu i życiu. Ponad to, badania wykazują, że dzieci alkoholików znajdują się w podwyższonej grupie ryzyka i w późniejszym okresie najprawdopodobniej będą sięgały po używki.

Dzieci wychowywane przez alkoholizujących się rodziców, żyją w atmosferze zagrożenia, kłamstwa, awantur i konfliktów między rodzicami. Z nadmiernym piciem rodziców wiąże się także bardzo często zanikanie więzi uczuciowych w rodzinie, powodujące u dzieci frustrację, poczucie zagrożenia i ogólną nerwowość. Jak podaje M. Kucińska dzieci są świadkami kłótni. Widzą, jak rodzice robią krzywdę sobie. Często same doświadczają ich agresji. Doświadczenia te wpływają na ich obraz świata i siebie: świat zapisuje się im jako zagrażający i nieprzewidywalny, najbliższe osoby, które powinny być wsparciem i obrońcami, stają się agresorami, a siebie dziecko widzi jako kogoś bezsilnego i nieudolnego. Obwinia siebie za alkoholizowanie się rodziców. Dzieci z takim bagażem doświadczeń stają się opiekunami własnych rodziców. Zajmują się pracami domowymi, sprzątają, gotują i troszczą się o młodsze rodzeństwo. Występuje tutaj istotne zakłócenie w pełnieniu ról społecznych. W ramach faz przystosowania do życia w rodzinie alkoholowej dziecko uczy się roli, którą odgrywa w teatrze zwanym życiem. W literaturze spotkać można się z następującymi destrukcyjnymi wzorcami zachowań:

• Bohater rodzinny- dziecko tego typu cechuje pseudodorosłość. Jest osobą pełną wyrzeczeń i poświęceń dla rodziny. Zajmuje się gospodarstwem domowym, wychowuje młodsze rodzeństwo, dba o porządek i stara się utrzymać rodzinę w normie. Nigdy nie zaspokaja swoich potrzeb, wszystkie działania kieruje na podtrzymanie systemu rodzinnego. Często jest to najstarsze dziecko w rodzinie.

• Kozioł ofiarny (wyrzutek)- to dziecko najbardziej narażone na szkodliwy i destrukcyjny wpływ rodziny. Przejawia objawy niedostosowania społecznego, wagaruje, ucieka z domu, jest bardzo złym uczniem. Bywa agresywny, wchodzi w konflikt z prawem. W rodzinie jest odbiorcą przemocy i upokorzeń. Szuka aprobaty w grupach rówieśniczych o właściwościach dewiacyjnych. W późniejszym życiu najczęściej sięga po alkohol i używki.

• Maskotka (błazen)-dzieci tego typu są „wesołkami”, poprawiają nastrój rodzinie żartami i wygłupami. Maskotka jest dzieckiem pełnym wdzięku i uroku. Nie cofnie się przed niczym aby rozładować napięcie i rozweselić członków rodziny. Błazen ma zatraconą granicę pomiędzy żartem a śmiechem, wewnętrznie czuje się osamotnione, niepewne, pełne lęku. Dodatkowym dramatem takiej osoby jest to, że nikt nie traktuje jej poważnie

• Dziecko niewidzialne(dziecko we mgle, aniołek, zagubione dziecko)-specyfika takich dzieci polega na tym, że pozostają z boku rodziny. Izolują się społecznie, na gruncie rodzinnym starają się zatrzeć swoją obecność. Nie szukają kontaktu z innymi ludźmi, żyją w świecie fantazji i iluzji, gdzie wszystko jest doskonałe. Nie sprawiają kłopotów wychowawczych, są ciche i nieufne. Do innych odnoszą się z wielką rezerwą. Wewnętrznie żyją w poczuciu krzywdy, czują się osamotnione, nic nie warte, nie godne miłości i zainteresowania. Nie potrafią stawiać czoła problemom ani ich rozwiązywać.

Wyżej wymienione patogenne role narzucone dziecku przez dysfunkcyjną rodzinę stanowią jeden z elementów syndromu dziecka maltretowanego. Rodzina alkoholowa wzmacnia odgrywanie ról przez dzieci. Takich zachowań oczekuje się od nich i dlatego też są one utrwalane. Pełnienie roli pomaga przetrwać ciężkie chwile rozgrywane w piekle rodzinnego życia. Jednak w środowisku zewnętrznym tj. poza rodziną tracą aktualność i zaczynają działać na niekorzyść dziecka. Wyuczone zachowanie z czasem zakorzenia się jeszcze głębiej w psychice dzieci, w efekcie jako dorośli, znajdą się w ślepym zaułku z powodu zachowań, które przestały pełnić już swoją pierwotną funkcję, nastawioną na przeżycie. Dorosły bohater rodzinny najczęściej staje się pracoholikiem, odrzucającym zaspokajanie własnych potrzeb. Kozioł ofiarny jest czarną owcą społeczeństwa, przestępcą i bardzo często osobą uzależnioną. Zagubione dziecko staje się samotnikiem, nie odczuwa potrzeby kontaktu z innymi ludźmi, egzystuje pustelniczo i stroni od towarzystwa . Maskotka nigdy nie jest traktowana poważnie.

Dziecko z rodziny alkoholowej nie zawsze pełni jedną rolę, często zdarza się,

że pełni je wszystkie naprzemiennie w zależności od sytuacji w jakiej się znalazło. W przypadku gdy bohater odejdzie z rodziny (zdarza się to bardzo rzadko, gdyż poczucie przynależności jest u niego bardzo silne) jego rolę przejmuje kozioł ofiarny. Staje się wówczas podporą rodziny. Rolę dziecka niewidzialnego podejmuje każde dziecko, kiedy w zamkniętych czterech ścianach rozgrywa się awantura między rodzicami.

ROZDZIAŁ III

FUNKCJONOWANIE DZIECI Z RODZIN ALKOHOLOWYCH W ŚRODOWISKU RÓWIEŚNICZYM

3.1 Cel i przedmiot badań

Każde badanie służy realizacji określonego celu. T. Pilch uważa, że celem badania naukowego jest zdobycie wiedzy maksymalnie ścisłej, pewnej, ogólnej i prostej o maksymalnej zawartości informacji. Natomiast W. Dutkiewicz analizując cele badań zwraca uwagę także na funkcję badań pedagogicznych. Zauważa, że celem badań pedagogicznych jest poznanie naukowe istniejącej realnie, doświadczalnie rzeczywistości społecznej, opis jakiegoś zjawiska, instytucji lub jednostki. Oprócz funkcji poznawczej badania pedagogiczne spełniają także funkcje praktyczno-użyteczne Funkcja poznawcza opiera się na dogłębnej inferencji konkretnych zjawisk, poznaniu ich zależności, związków i prawidłowości. Funkcje praktyczno- użyteczne służą wykorzystaniu zdobytego materiału badawczego w praktyce pedagogicznej, szkolnej, kulturalnej czy innej formie aktywności ludzkiej. Korzystając z powyższych wskazówek ustalono następujący cel poznawczy:

• Zbadanie funkcjonowania dziecka z rodziny alkoholowej w środowisku rówieśniczym

Przedmiot badań naukowych to według Z. Skornego określony zbiór zjawisk, przedmiotów lub osób. Badania psychologiczne i pedagogiczne dotyczą wybranej kategorii osób określanej mianem populacji. Przedmiotem badań tej pracy uczyniono funkcjonowanie dzieci z rodzin alkoholowych w środowisku rówieśniczym. Koncentracja badacza skupiła się przede wszystkim na pojęciu relacji z rówieśnikami.

3.2 Problemy badawcze

W. Zaczyński definiuje problemy badawcze jako: „pytania stające się słownym sformułowaniem dostrzeganych trudności, a jednocześnie dobrowolnie dobranymi zadaniami poznawczymi. Natomiast S. Nowak podaje, że problem badawczy to: „tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie”.

Dojrzewanie problemu badawczego polega na tym, że z problemu głównego, wynikają problemy szczegółowe. Wówczas to, problem główny uściśla się i precyzuje. Kryteria prawidłowości problemów badawczych podaje T. Pilch:

• sformułowane problemy muszą wyczerpać zakres naszej niewiedzy, zawarte w temacie badań;

• konieczność zawarcia w badaniach wszystkich generalnych zależności między zmiennymi.

• poprawnością problemu badawczego jest jego rozstrzygalność empiryczna oraz wartość praktyczna

Sformułowane problemy badawcze:

Problem badawczy główny:

• Czy i w jakim stopniu alkoholizm rodziców wpływa na funkcjonowanie ich dzieci w środowisku rówieśniczym?

Problemy badawcze szczegółowe:

• Jakie postawy przyjmują dzieci z rodzin alkoholowych wobec rówieśników?

• Jak wygląda topografia przyjaźni zawieranych przez dzieci wychowywane w środowisku alkoholowym?

3.3 Hipotezy badawcze

Hipoteza badawcza stanowi wstępną, próbną odpowiedź na sformułowane wcześniej problemy badawcze. Ukazuje relacje zachodzące pomiędzy badanymi zmiennymi, a nawet określa ich właściwości. Poprawna metodologicznie hipoteza musi być weryfikowalna, a ponadto zakładane przypuszczenie musi być wysoce prawdopodobne. Co w praktyce oznacza, że hipotezę opiera się na dotychczasowym dorobku naukowym. Wśród zaleceń dotyczących formułowania hipotez warto również zwrócić uwagę na to, że opisywana jest w postaci twierdzącej.

Sformułowane hipotezy badawcze:

Hipoteza badawcze główna:

• Przypuszczam, że alkoholizm rodziców negatywnie rzutuje na funkcjonowanie ich dzieci w środowisku rówieśniczym

Hipotezy badawcze szczegółowe:

• Zakładam, że dzieci z rodzin alkoholowych wobec rówieśników przyjmują postawę wrogą i unikającą.

• Zakładam, że dzieci z rodzin alkoholowych mają znacznie mniej przyjaciół i znajomych niż dzieci z rodzin zdrowych.

3.4 Zmienne

Zbigniew Skorny uważa, że zmienna to pewna kategoria zjawisk, których wielkość, intensywność, częstość występowania może ulegać zmianom zależnie od różnych okoliczności.

W literaturze najczęściej spotkać się można z następującą klasyfikacją zmiennych: zmienne niezleżane i zmienne zależne. Zmienne niezależne definiuje się jako rozmaite i ściśle określone sposoby działalności dydaktycznej lub wychowawczej. Natomiast zmienne zależne są oczekiwanymi skutkami zmiennych niezależnych. Tak więc zmienne niezależne będą pełniły funkcję determinantów, a zmienne zależne podlegać będą wpływom innych zjawisk. Opierając się na powyższych zaleceniach ustalono następujące zmienne niezależne: struktura i funkcjonowanie rodziny alkoholowej oraz stosunki społeczne między członkami tej rodziny. Wśród zmiennych zależnych wzięto pod uwagę charakter relacji między rówieśnikami, posiadanie przyjaciół, izolowanie się od rówieśników oraz wchodzenie w konflikty z rówieśnikami.

3.5 Metody, techniki i narzędzia badawcze

Metody i techniki badań to określone sposoby postępowania naukowego, które mają na celu rozwiązanie postawionego wcześniej problemu badawczego. Różnica pomiędzy tymi pojęciami polega na tym, że metoda jest uogólniona i generalnie postulowana, natomiast technika stanowi zoperacjonalizowane postępowanie badawcze. Poniżej zaprezentowano klasyfikację metod i technik badawczych według M. Łobockiego

• Metoda obserwacji (techniki to: obserwacja standaryzowana i niestandaryzowana, obserwacja próbek czasowych technika próbek zdarzeń)

• Metoda szacowania (techniki to: skale numeryczne, przymiotnikowe, opisowe, dyskretne, ciągłe, z wymuszonym wyborem)

• Eksperyment pedagogiczny (technika grup równoległych, rotacji, czterech grup, jednej grupy i badania quasi-eksperymentalne)

• Testy osiągnięć szkolnych (testy według mierzonej cechy osiągnięć badanego, testy według układu odniesienia wyników testowania, testy według stopnia ich zaawansowania konstrukcyjnego)

• Metoda socjometryczna (klasyczna technika socjometryczna, plebiscyt życzliwości i niechęci, technika „Zgadnij kto?”, technika szeregowania rangowego)

• Analiza dokumentów (analiza wewnętrzna i zewnętrzna, jakościowa, ilościowa, formalna, analiza rysunków, wypracowań, dzienników)

• Metoda sondażu (techniki to ankieta i wywiad)

• Metoda dialogowa (rozmowa indywidualna i grupowa, pośrednia i bezpośrednia, oparta na słuchaniu biernym, czynnym)

• Metoda biograficzna (metoda monograficzna i metoda indywidualnych przypadków)

W powyższej pracy badawczej zastosowano metodę sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem podstawowej techniki-ankiety.

Metody sondażowe są najbardziej funkcjonalne w przypadku badania zjawisk społecznych, stanów świadomości społecznej, opinii, poglądów i faktów zbieranych wśród danej zbiorowości. Chodzi tu o problemy, które, dotyczą całego społeczeństwa, a jednocześnie nie mają ściśle określonej lokalizacji.

Ankieta jest techniką gromadzenia informacji polegającej na wypełnieniu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub częściej bez obecności ankietera.

W powyższej pracy zastosowano narzędzie badawcze w postaci kwestionariusza ankiety, który zawiera 27 pytań zamkniętych.

3.6 Teren badań i próba badana

Wybór terenu badań, to przede wszystkim typologia wszystkich zagadnień, cech i wskaźników, jakie muszą być zbadane, odnalezienie ich na odpowiednim terenie, u odpowiednich grup społecznych lub w układach i zjawiskach społecznych i następnie występowanie rejonu grupy zjawisk i instytucji jako obiektów naszego zainteresowania.

Badania zostały przeprowadzone w Szkole Podstawowej w Witoldowie, gdzie funkcję dyrektora szkoły pełni pan Stanisław Lewandowski. Jest on pedagogiem z 22-letnim stażem pracy, doskonale orientuje się w sytuacji rodzinnej swoich podopiecznych. Ankietę wypełniło 50 respondentów-uczniów w wieku od 11 do 14 lat.W badaniach wzięli udział uczniowie, którzy wówczas przebywali w szkole i wyrazili chęć uzupełnienia kwestionariusza.

3.7 Wyniki badań i ich interpretacja

Niniejszy rozdział przedstawia analizę oraz interpretację wyników badań. W badaniach wzięło udział 50 uczniów Szkoły Podstawowej w Witoldowie. W celu zweryfikowania postawionych hipotez badawczych, w toku przeprowadzania ankiety wyodrębniono dwie grupy respondentów:

1. Dzieci wychowywane w rodzinie dysfunkcjonalnej, z dysfunkcją w postaci choroby alkoholowej rodziców.

2. Dzieci wychowywane w rodzinie konstruktywnej społecznie.

Jak wynika z powyższego zestawienia znacząca przewaga ankietowanych osób pochodzi z rodzin zdrowych, natomiast aż 13 przebadanych dzieci wskazuje, że w środowisku rodzinnym istnieje problem alkoholowy. Stanowi to 26 % respondentów. Na tej grupie skupiono dalszy przebieg badań.

W toku prowadzenia badań nie stwierdzono zależności pomiędzy tym, które z rodziców zażywa alkohol, a odpowiedziami ankietowanych. Bez względu na to, kto z rodziny dziecka (matka czy ojciec) nadużywa alkoholu respondenci zaznaczali odpowiedzi bardzo zbliżone bądź te same. Nie zarejestrowano również zależności wiekowej.

Tabela 1 przedstawia relacje między rówieśnikami występujące w badanej populacji. Aż 22% dzieci wychowywanych w rodzinach zdrowych twierdzi, że mają kłopoty z nawiązywaniem kontaktów interpersonalnych, w rodzinie alkoholowej na odpowiedź tą wskazuje aż 84% ankietowanych. Tak znacząca różnica (62%) pozwala zaryzykować stwierdzenie, że dzieci alkoholików mają utrudnioną relację z rówieśnikami, a ich kompetencje społeczne są znacznie upośledzone. Reasumując, alkoholizm rodziców niekorzystnie wpływa na rozwój społeczny ich dzieci, przejawia się to na w sferze ich kontaktów z rówieśnikami.

Tabela 1. Relacje między rówieśnicze w badanej populacji

N=37 N=13

Dzieci z rodzin zdrowych		Kategoria odpowiedzi	Dzieci z rodzin alkoholowych
Razem				Razem
N	%			N	%
8	22%	Mam problem z nawiązaniem kontaktu z rówieśnikami	11	84%
29	78%	Nie mam problemu z nawiązaniem kontaktu z rówieśnikami	2	18%

N- Liczba respondentów

Tabela 2. Postawy ankietowanych wobec rówieśników

N=37 N=13

Dzieci z rodzin zdrowych		Kategoria odpowiedzi	Dzieci z rodzin alkoholowych
Razem				Razem
N	%			N	%
4	11,5%	Postawa izolacyjna	5	38%
5	12%	Postawa agresywna	7	54%
2	5,5%	Postawa neutralna	0	0
26	71%	Postawa przyjazna	1	8%

Jak wynika z powyższej tabeli, wśród dzieci z rodzin alkoholowych wyraźnie dominuje konflikt rówieśniczy. Aż 38% ankietowanych izoluje się od rówieśników. Prawdopodobnie bierze to swój początek ze środowiska rodzinnego. Są to osoby, które wstydzą się swoich bliskich i dlatego unikają zawierania przyjaźni bądź też są to uczniowie, którzy zostali wyrzuceni za margines klasowy. W sytuacji drugiej alkoholizm rodziców dziecka nie stanowi żadnej tajemnicy. Aż 54% respondentów przybiera postawę agresywną w stosunku do kolegów. Obojętności wobec rówieśników nie okazuje żadna osoba, natomiast nastawienie pozytywne ma tylko 8% przebadanych uczniów. Warto przeanalizować stosunek do rówieśników jaki prezentują dzieci z rodzin zdrowych. Tylko 11,5% respondentów z tej grupy przyjmuje postawę unikającą. Nie nawiązuje kontaktu interpersonalnego z otoczeniem szkolnym. Różnica pomiędzy uczniami z rodzin zdrowych, a uczniami z rodzin patologicznych wynosi więc, w tym przypadku 26,5%. Natomiast w sytuacji przybierania pozy agresywnej różnica stanowi 42% i jest to stosunkowo duża rozbieżność. Podobnie obrazuje się koincydencja postawy przyjaznej z tym, że kontrast równy jest 63%. Opierając się na powyższym zestawieniu, można wnioskować, że dzieci alkoholików najczęściej przyjmują postawy wrogie wobec rówieśników. Ma to związek z dużym stresem i napięciem występującym w systemie rodzinnym. Ponadto, poziom agresji i frustracji wzrasta w sytuacjach gdy, dziecko alkoholików jest poniżane, upokarzane i prześladowane przez rówieśników. Piętno patologii negatywnie odbija się na jego psychice i w związku z tym próg wrogości zawsze jest wysoki. Wykres 2 przedstawia liczbę dzieci, które doświadczyły zachowań agresywnych.

Wykres 2. Stosunek zachowań agresywnych do zachowań przyjaznych

Jak wynika z wykresu, aż 77% dzieci z rodzin alkoholowej doświadczyło zachowań agresywnych i przemocy. Zastanawiający, faktem jest to, że dzieci z rodzin zdrowych również wskazują na problem wrogości (43%). Tylko 23% ankietowanych, których rodzice są uzależnieni, odczuło pozytywne nastawienie otoczenia, natomiast w przypadku rodzin zdrowych wynik wynosi 57%. Stąd można wysunąć wniosek, że dzieci alkoholików bardzo często doświadczają agresji, przemocy i wrogości.

Badając problem agresji wzięto pod uwagę czynniki takie jak: jakiego rodzaju przemoc stosowano wobec dziecka oraz kto był agresorem. Wyniki badań zestawiono w tabeli 3.

Tabela 3. Rodzaje przemocy doświadczane przez przebadane dzieci

N=17 N=13

Dzieci z rodzin zdrowych		Kategoria odpowiedzi	Dzieci z rodzin alkoholowych
Razem				Razem
N	%			N	%
4	24%	Przemoc fizyczna	13	100%
7	41%	Przemoc psychiczna	13	100%
0	0	Przemoc seksualna	2	15%

Liczba osób z rodzin zdrowych, którzy twierdzą, że doświadczyło zachowań agresywnych wynosi 17 . Aż 24% wskazuje na przemoc fizyczną, natomiast 41% odpowiada, że dotknął ich problem agresji słownej, która przybierała postać: wyzywania, używania wulgaryzmów, szydzenia, wyśmiewania itd. Wśród przemocy fizycznej ankietowani doświadczyli: szarpania, bicia, popychania itd. Wyniki zestawiające odpowiedzi dzieci z rodzin alkoholowych nie są zaskakujące. Wszyscy ankietowani doświadczyli zarówno przemocy fizycznej jak i psychicznej. Aż 15% respondentów zetknęło się także z przemocą seksualną. Dokonując szczegółowej analizy warto zwrócić uwagę również na postać agresora. Badając środowisko rówieśnicze, istotnym faktem jest wydaje się miejsce, gdzie dziecko napotka agresję. Równie ważna jest postać agresora, dlatego też zapytano ankietowanych o to, kto stosował wobec nich przemoc. Wyniki obrazuje wykres 3.

Wykres 3. Postać agresora w opinii ankietowanych dzieci

Z wykresu jednoznacznie wynika, że relacje między rówieśnikami są nacechowane agresją i konfliktem, a sytuacja w danej grupie wiekowej jest zdecydowanie napięta. Zarówno dzieci z rodzin dysfunkcyjnych jak i konstruktywnych społecznie wyraźnie wskazują, że najczęściej ich oprawcą był rówieśnik- różnica danych wynosi tylko 10%. Natomiast w przypadku agresorów rodzinnych wyniki rozkładają się niejednolicie. Dzieci z rodzin alkoholowych często doświadczają przemocy w środowisku domowych, tymczasem liczba dzieci z rodzin zdrowych rzadziej spotyka się z agresją ze strony rodziców. Zadziwiającym faktem jest to, iż osoby funkcjonujące w środowisku niepatologicznym częściej doświadczają przemocy ze strony matki. Różnica danych stanowi 6% w tym przypadku.

W toku badań ujawniono, że dzieci z rodzin alkoholowych mają znacznie mniej przyjaciół, aniżeli dzieci z rodzin zdrowych.

Wykres 4.Związki przyjacielskie ankietowanych

Aż 32 % ankietowanych pochodzących ze środowiska patogennego wyznaje, że nie ma przyjaciół, do których może zwrócić się o radę i pomoc, w razie trudności i kłopotów życiowych. W przypadku dzieci rodzin zdrowych liczba ta, stanowi 14%. Wykres ten stanowi uszczegółowienie tabeli 1, w której zestawiono trudności związane z nawiązaniem kontaktów interpersonalnych z rówieśnikami.

Na podstawie zebranego materiału badawczego dokonano analizy jakościowej wyników aczkolwiek synteza to dotyczyła grupy respondentów wychowywanej w rodzinie alkoholowej.

Dziecko wychowywane w rodzinie alkoholowej przyjmuje tendencyjne dla tego zjawiska postawy społeczne czyli tzw. role. Literatura wyodrębniła następujące pozy: dziecko-bohater rodzinny, dziecko-maskotka, dziecko-kozioł ofiarny, dziecko niewidzialne. Wykres 5 obrazuje role pełnione przez dzieci z rodzin alkoholowych wśród rówieśników.

Wykres 5. Role pełnione przez dzieci z rodzin alkoholowych w grupie rówieśniczej

Rolę kozła ofiarnego w grupie rówieśniczej pełni 46% ankietowanych . Dzieci te są wyśmiewane i dręczone przez rówieśników. Ich funkcjonowanie na tym poziomie jest poważnie zaburzone. Często są odbiorcami agresji fizycznej i słownej. Nie posiadają przyjaciół, a ponadto sprawiają znaczące trudności wychowawcze. Przerażający jest fakt, że największa liczba respondentów uznała, że w grupie rówieśniczej pełni rolę wyrzutka. Następnie respondenci wskazywali na rolę maskotki, która braki wyniesione z domu rekompensuje sobie śmiechem i żartem. Ostatecznie w środowisku rówieśniczym nie jest traktowana poważnie, a komiczność jej osoby przesycona jest nutą fałszu i smutku. Natomiast, 21% przebadanych dzieci izoluje się od rówieśników

pełniąc przy tym role dziecka niewidzialnego. Najmniejszy odsetek ankietowanych uważa, że rówieśnicy traktują ich jak bohaterów rodzinnych.

Oprócz stosunku uczniów z rodzin zdrowych do dzieci z rodzin alkoholowych, warto również przeanalizować sytuację analogiczną.

Wykres 6. Stosunek dzieci z rodzin alkoholowych do dzieci z rodzin zdrowych

Jak wykazały wcześniejsze zestawienia dzieci z rodzin alkoholowych bardzo często wchodzą w konflikty i spory z rówieśnikami. Niespełniona potrzeba miłości i brak poczucia akceptacji negatywnie rzutuje na sytuacje społeczną dzieci alkoholików. Wśród przebadanych osób 36% przyznaje, że używa wulgaryzmów językowych w stosunku do koleżanek i kolegów. 13% bierze udział w bójkach, 15% przyjmuje postawę izolująca. Tylko 8% respondentów wyraża uczucia empatyczne i podejmuje próby zaprzyjaźnienia się z rówieśnikami.

Podejmując próbę zbadania funkcjonowania dzieci ze środowisk dewiacyjnych w grupach rówieśniczych, nie można zapomnieć o tak istotnej zależności jaką są formy spędzania wolnego czasu przez uczniów wychowywanych w rodzinie alkoholowej. Ulubione zajęcia pozalekcyjne przedstawia wykres 7.

Wykres 7. Formy spędzania czasu pozalekcyjnego przez uczniów wywodzących się z rodzin alkoholowych

Wyniki badań jednoznacznie wskazują, że dzieci z rodzina alkoholowych najczęściej się nudzą. Spowodowane jest to, brakiem zajęć pozalekcyjnych oraz złą organizacją czasu. Rodzice takich dzieci nie sprawują należycie nad nimi opieki dlatego też, czas pozalekcyjny spędzają oni na bezczynności, poczuciu apatii i beznadziei. Tylko 30% respondentów w czasie wolnym odrabia lekcje, 23% chętnie spotyka się ze znajomymi, natomiast 8% przebadanych osób przyznaje, że zażywa substancje psychoaktywne, w tym alkohol.

3.8 Wnioski z badań

Powyższe badania jednoznacznie wskazały, że relacje dzieci wychowywanych w rodzinie z problemem alkoholowych z rówieśnikami są poważnie zaburzone. Jednocześnie jest to potwierdzenie hipotezy badawczej głównej. W kontaktach tych dominuje konflikt, niechęć agresja i wycofanie. Negatywne emocje są obustronne. Zarówno dzieci z rodzin patologicznych jak i dzieci z rodzin zdrowych traktują się nieprzychylnie. Zdecydowanie jednak na gorszej pozycji plasują się uczniowie ze środowiska dewiacyjnego. Wobec rówieśników najczęściej zachowują się wrogo i izolacyjnie. Stanowi to potwierdzenie jednej z postawionych wcześniej hipotez szczegółowych. Badania wykazały także, że postawę agresywną przyjmują osoby pełniące w grupie rolę wyrzutka i kozła ofiarnego. Konfliktowe nastawienie spowodowane jest napięta sytuacją w klasie oraz całkowitym brakiem akceptacji ze strony otoczenia. Agresja stanowi odpowiedź na upokorzenia doznane na tle rodzinnym i szkolnym. Postawę izolacyjną natomiast, najczęściej przyjmują tzw. dzieci niewidzialne. Całkowite wycofanie się z życia szkolnego daje im względne poczucie bezpieczeństwa i spokoju. Aspektem, na który warto zwrócić uwagę jest to, że dzieci z rodzin alkoholowych często wchodzą w konflikty z normami prawnymi i obyczajowymi. Stanowią grupę podwyższonego ryzyka, gdyż część z nich podjęła już zachowania ryzykowne i paraprzestępcze sięgając po środki psychoaktywne, biorąc udział w bójkach czy nadużywając wulgaryzmów językowych. Przed wykonaniem badań postawiono także przypuszczenie, że dzieci z rodzin alkoholowych mają znacznie mniej przyjaciół i znajomych niż dzieci ze środowiska niepatologicznego. Hipoteza w toku badań potwierdziła się.

Postawione hipotezy są zbieżne z wynikami badań oraz z teoretycznym ujęciem problemu. Rodzina alkoholowa stanowi zagrożenie dla kompetencji społecznych dziecka w zakresie: prawidłowego funkcjonowania, nawiązywania kontaktów interpersonalnych, rozładowania napięcia w pozytywny sposób i konstruktywnego spędzania czasu wolnego. Wyniki badań udowadniają, że bardzo istotne jest podejmowanie pracy profilaktycznej, kierowanej na rodzinę i samo dziecko. Tylko pomoc z systemu pozarodzinnego może zapobiec dalszym dysfunkcją.

ZAKOŃCZENIE

Opierając się na faktach opisanych w literaturze oraz wynikach badań własnych bez wątpliwości można stwierdzić, że alkoholizm jest najbardziej destruktywną chorobą społeczną. Oprócz istotnych i znaczących negatywnych zmian zachodzących w ciele i psychice alkoholika zaobserwować można także niszczący wpływ jego choroby na najbliższe otoczenie. Rodzina alkoholowa jest świadkiem upadku moralnego swojego członka, a ponadto doświadcza przemocy i krzywdy, w tym aktywnie uczestniczy w procesie współuzależnienia.

Wśród powikłań związanych z nadużywaniem alkoholu wymienić można przede wszystkim uszkodzenia wątroby, błony śluzowej żołądka oraz charakterystyczne zmiany skórne. Komórki mózgowe alkoholika zostają trwale uszkodzone co w konsekwencji prowadzi do zaburzeń psychicznych w postaci psychoz i uszkodzeń hipokampu. Alkoholizm podstępnie i powoli rujnuje zdrowie człowieka. Sprawia także, że zmienia się światopogląd i postrzeganie rzeczywistości. Motorem napędowym ludzkich działań staje się zdobycie choć kropelki alkoholu. Zapomina się przy tym o zaspokojeniu potrzeb najbliższych.

Rodzina dysfunkcyjna nie spełnia nałożonych nań przez społeczeństwo zadań. Przy czym warto zauważyć, że postawa obywatelska polskiego narodu nie jest intratna. Zjawisko tzw. znieczulicy doprowadza do sytuacji, że dzieci wychowywane w rodzinie alkoholowej nie otrzymują należytej opieki i ochrony. Celem niniejszej pracy było ukazanie jak bardzo dzieci alkoholików potrzebują naszej pomocy, której notabene nie chcemy lub nie potrafimy udzielić. Udawanie, że nie dostrzega się problemu lub ignorowanie takich incydentów sprawia, iż dziecko odczuwa niechęć do własnej osoby i obwinia siebie o alkoholizm rodziców. Sprzyja to wyuczeniu bezradności życiowej i znacznemu upośledzeniu różnorodnych umiejętności społecznych. Dane statystyczne podają, że osoby, które wychowywały się w rodzinie dysfunkcyjnej, najprawdopodobniej w przyszłości założą rodzinę o zbliżonych dewiacyjnych cechach.

Dziecko dojrzewające w rodzinie dysfunkcyjnej jest krzywdzone przez rodzinę jak i najbliższe otoczenie. Jak wykazały badania ankietowe dzieci z rodzin alkoholowych często są bardzo samotne i zagubione. Dlatego też, istotne jest wdrożenie specjalnych programów pomocy, które dadzą takiemu dziecku szansę na lepsze życie i zrekompensują braki doznane w środowisku rodzinnym. Ważną rolę odgrywa tutaj szkoła jako środowisko wychowawcze i oświatowe. Dobra znajomość sytuacji rodzinnej dziecka w znaczący sposób może wpłynąć na wyrównanie dysfunkcji. Kolokwialnie o dzieciach z rodzin alkoholowych mówi się, że los nakładł im kamieni do plecaka zwanego życiem. W rodzinie nie funkcjonują one prawidłowo, a sytuacja ta przenosi się także na płaszczyznę rówieśniczą i szkolną. Izolacja, odrzucenie nieustające poczucie wstydu i strachu to zjawiska, które stanowią chleb powszedni dla dzieci z rodzin alkoholowych. Najbardziej bolesna jest jednak obojętność innych ludzi na krzywdy, których doświadczają dzieci alkoholików.

BIBLIOGRAFIA

1. Apel Zespołu Apostolstwa Trzeźwości przy Komisji Episkopatu Polski na sierpień 2009 z dnia 10 czerwca 2009

2. Barczyński M, Bogusz J. [red.], Medyczny Słownik Encyklopedyczny, Oficyna Wydawnicza „Fogra”, Kraków 1993

3. Bradshaw J. Zrozumieć rodzinę, IPZIT PTP, Warszawa 1994

4. Czownicka E., Uwarunkowania izolacji społecznej w klasie, Kwartalnik Pedagogiczny 1979 nr 1

5. Dutkiewicz, Podstawy metodologii badań do pracy magisterskiej i licencjackiej z pedagogiki, Wydawnictwo Stachurski, Kielce 2001,

6. Dzieci alkoholików. Indywidualne plany pomocy, Wydawnictwo Edukacyjne PARPA, Warszawa 2006

7. Gaś Z. , Młodzieżowe programy wsparcia rówieśniczego, Wyd. Śląsk, Katowice 1999

8. Gumułka W. Rewerski W., Encyklopedia Zdrowia tom I, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1992

9. Hołyst B., Wiktymologia, Wyd. Lexis-Nexis , Warszawa 1999

10. Izdebska J., Rodzina, dziecko, telewizja, Wyd. Uniwersyteckie Trans Humana, Białystok 1996

11. Izdebska J., Dziecko w rodzinie i środowisku rówieśniczym, Wyd. Uniwersyteckie Trans Humana, Białystok 2003

12. Jarosz E. : Specyfika rodziny z chorobą alkoholową Serwis internetowy: www.szkolnictwo.pl/03/06/2010/ godz. 18.55

13. Kawula S., Człowiek w relacjach socjopedagogicznych, Wyd. Edukacyjne Akapit, Toruń 2003

14. Kinney J., Leaton G., Zrozumieć alkohol, Wyd. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych Warszawa 1996,

15. Kucińska M., Gdy rodzic pije [w:] Charaktery nr 9/2002

16. Legowicz J., Zarys historii filozofii. Elementy doskografii, Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1983

17. Lyman M.D., Potter G.W, Drugs in Society

18. Łobocki M., Metody i techniki badań pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2008

19. Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów. IX rewizja. Rozdział V Zaburzenia psychiczne. "Biuletyn Instytutu Psychoneurologicznego" 1-2, 1983

20. Nowak, S.: Metodologia badań socjologicznych. Wyd. PWN. Warszawa 1970

21. Ochmański M., Alkoholizm ojców a sytuacja rodzinna i szkolna dzieci, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1997

22. Pilch, T. Bauman, T. Zasady badań pedagogicznych, Wyd. Akademickie „Żak” Warszawa 2001

23. Pilkiewicz M., „Socjometryczna Skala Akceptacji jako technika badania pozycji jednostki w nieformalnej strukturze grupy”, Psychologia wychowawcza 1969 nr1

24. Sikorska-Michalak A., [red.], Słownik współczesnego języka polskiego, Wydawnictwo Wilga, Warszawa 1998

25. Skorny, Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, Warszawa 1984

26. Skrzypczyk W., Dzieci alkoholików - zdarzenia traumatyczne. Wydawnictwo Fundacja Wspierania Rozwoju Pełnego Zdrowia Łódź 2000

27. Szczepański J. Elementarne pojęcia socjologii, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1970

28. Sztander W., Pułapka współuzależnienia, Wyd. Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 2006

29. Sztander W., Problem alkoholowy, a rodzina [w:] Służba Zdrowia, nr 51-56 z 4. VII. 2002

30. Wojciechowska-Charlak, Środowiska opiekuńczo-wychowawcze, Wydawnictwo Wszechnica Świętokrzyska, Kielce 2002

31. Woronowicz B., Bez tajemnic. O uzależnieniach i ich leczeniu., Wydawnictwo Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2001

32. Woronowicz B. Alkoholizm jak chorobą. Wydawnictwo Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 1998,

33. Znaniecki F., Socjologia wychowania, Tom I, Wyd. PWN, Warszawa 2001

34. Zaczyński W., Praca badawcza nauczyciela, Wyd. Państwowy Zakład Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1968

SPIS WYKRESÓW

Wykres 1. Określenie rodzaju środowiska rodzinnego w opinii ankietowanych………...............................................................................................31

Wykres 2. Stosunek zachowań agresywnych do zachowań przyjaznych…………………………………………………………………………33

Wykres 3. Postać agresora w opinii ankietowanych……………………………….35

Wykres 4. Związki przyjacielskie ankietowanych…………………………………35

Wykres 5. Role pełnione przez dzieci z rodzin alkoholowych w grupie rówieśniczej………………………………………………………………………...35

Wykres 6. Stosunek dzieci z rodzin alkoholowych do dzieci z rodzin zdrowych…………………………………………………………………………...37

Wykres 7. Formy spędzania czasu pozalekcyjnego przez uczniów wywodzących się z rodzin alkoholowych……………………………………………………………..38

SPIS TABEL

Tabela 1. Relacje między rówieśnicze w badanej populacji……………………………………………………………………………32

Tabela 2. Postawy ankietowanych wobec rówieśników………………………….....................................................................32

Tabela 3. Rodzaje przemocy doświadczane przez przebadane dzieci……………..34

ANEKS

Kwestionariusz ankiety

Ankieta badawcza

Szanowni uczniowie!

Zwracam się do Was z uprzejmą prośbą o wzięcie udziału w prowadzonych przeze mnie badaniach dotyczących funkcjonowania dzieci z rodzin alkoholowych w grupie rówieśniczej. Proszę o uważne przeczytanie pytań oraz szczere odpowiedzi. Jeśli nie rozumiesz jakiegoś pytania lub masz wątpliwości poproś o wyjaśnienie. Odpowiedzi udziela się poprzez podkreślenie właściwej odpowiedzi. Ankieta ma charakter anonimowy, a podane opinie i informacje zostaną wykorzystane tylko do pracy badawczej. Dziękuję za udział w badaniu.

Wiek: (napisz ile masz lat)

…………………………………..

Płeć:

a)żeńska

b)męska

1.Do której klasy uczęszczasz?

a)czwartej

b)piątej

c)szóstej

2. Czy ktoś z Twojej rodziny nadużywa alkoholu?

a)nie

b)tak (kto? matka/ojciec podkreśl wybraną przez Ciebie odpowiedź)

3. Czy masz przyjaciół, do których możesz się zwrócić o pomoc w trudnych sytuacjach?

a)tak

b)nie

4. Jaką postawę przyjmujesz w swojej grupie rówieśniczej wobec kolegów?

a)postawa izolacyjna

b)postawa agresywna

c) postawa neutralna

d)postawa przyjazna

e)postawa wroga

5. Czy jesteś lubiana/lubiany przez rówieśników?

a)tak

b)nie

6. Czy zapraszasz swoich kolegów do domu?

a)tak, często

b)tak, czasami

c)tak, rzadko

d)nie, nigdy

7. Czy często wchodzisz w konflikty z rówieśnikami?

a)tak

b)nie

8.Czy chętnie spędzasz czas w gronie koleżanek i kolegów?

a) tak

b )nie

9. Co robisz w wolnym czasie po lekcjach?

a)uczę się

b)oglądam telewizję

c)spotykam się kolegami\ koleżankami

d)uprawiam różne sporty

e)słucham muzyki

f)pomagam w domu

g)nudzę się

h)zażywam środki psychoaktywne (alkohol, papierosy, narkotyki)

i)imprezuję

j)rozmawiam z różnymi ludźmi

k)spędzam czas w barze, klubie, dyskotece

l)biorę udział w spotkaniach różnych organizacji i stowarzyszeń

10. Czy z powodu swojego zachowania sprawiasz jakieś kłopoty w szkole?

a)tak

b)nie

11. Jeżeli tak to z powodu jakiego zachowania miałeś\ miałaś kłopoty w szkole?

a)udział w bójkach z rówieśnikami

b)wagary

c)kłótnie z rówieśnikami

d)używanie wulgaryzmów

e)nadużywanie substancji psychoaktywnych(alkoholu, papierosów, narkotyków)

12. Czy spędzasz wolny czas pijąc alkohol z rówieśnikami?.

a)tak

b)nie

13. Pod wpływem wypitego alkoholu zdarzyło Ci się?

a)Pokłócić z rówieśnikami

b)Wywołać bójkę

c)Wziąć udział w toczącej się bójce

14. Czy lubisz przebywać wśród swoich rówieśników?

a)tak

b)nie

15. Czy wstydzisz się swoich rodziców przed rówieśnikami?

a)tak

b)nie

16. Jak czujesz się przebywając wśród swoich rówieśników?

a)dobrze

b)źle

17. Gdybyś miała/miał określić jak oceniają Cię rówieśnicy i jaką rolę pełnisz w ich oczach to wybrałabyś/wybrałbyś?

a)Rówieśnicy podziwiają mnie, dużo pomagam w domu, wszystko robię dobrze

b)Rówieśnicy mi dokuczają i przezywają mnie

c)Rówieśnicy się ze mnie śmieją bo często się wygłupiam, mam opinię błazna, wesołka

d)Nie rozmawiam z rówieśnikami, wolę ich unikać i nie sprawiać kłopotów

e)Żadna z wyżej wymienionych

18.Czy zdarza Ci się udawać kogoś innego niż naprawdę jesteś przed rówieśnikami?

a)tak

b)nie

19. Czy zdarzyło Ci się żeby twoi rówieśnicy śmiali się z Ciebie z powodu nadużywania alkoholu przez twoich najbliższych?

a)tak

b)nie

20. Czy łatwo nawiązujesz nowe znajomości?

a)tak

b)nie

21. Czy lubisz nawiązywać nowe znajomości?

a)tak

b)nie

22. Czy kiedykolwiek doświadczyłaś/doświadczyłeś zachowań agresywnych? (jeżeli nie to przejdź do pytania 27)

a)tak

b)nie

25. Jeżeli tak to w jaki sposób?

a)zostałem pobity\ zostałam pobita

b)byłem\ byłam przezywany(-a), wyzywany(-a), obrażany(-a), wyśmiewany(-a)

c)byłem\ byłam popychany(-a), szarpany(-a), przewracany(-a)

e)wymuszano ode mnie pieniądze

f)upokarzano mnie słownie

g) stosowano wobec mnie przemoc seksualną

26. Kto był wobec Ciebie agresywny?

a)mama

b)tata

c)rówieśnik

d)inna osoba(wpisz kto)...................................

27. Jakie są twoje relacje z rówieśnikami?

a)bardzo złe

b)złe

c)średnie

d)dobre

e)bardzo dobre

f)brak odpowiedzi

Apel Zespołu Apostolstwa Trzeźwości przy Komisji Episkopatu Polski na sierpień 2009 z dnia 10

czerwca 2009

Medyczny Słownik Encyklopedyczny, pod red. M. Barczyńskiego i J. Bogusza, Oficyna Wydawnicza

„Fogra” Kraków 1993 s. 17

Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów. IX rewizja. Rozdział V Zaburzenia

psychiczne. "Biuletyn Instytutu Psychoneurologicznego" 1-2, 1983 s.34

Woronowicz B., Bez tajemnic. O uzależnieniach i ich leczeniu., Wyd. Instytut Psychiatrii i Neurologii,

Warszawa 2001 s. 66

Woronowicz B. Alkoholizm jak chorobą. Wyd. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów

Alkoholowych, Warszawa 1998, s. 52

Woronowicz B. Bez tajemnic .….op. cit. s. 29

Hołyst B., Wiktymologia, Wyd. Lexis-Nexis , Warszawa 1999, s. 160

M.D.Lyman, G.W.Potter, "Drugs in Society", s. 23-24

Tamże s. 25

Gumułka W. i Rewerski W., Encyklopedia Zdrowia tom I, Warszawa 1992, s. 458.

Medyczny Słownik….op. cit. s. 16-17

J. Kinney i G. Leaton, Zrozumieć alkohol, Wyd. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów

Alkoholowych Warszawa 1996, s. 213.

Medyczny Słownik…..op. cit. s. 17

J. Kinney i G. Leaton, Zrozumieć….. op. cit. s. 221

Medyczny Słownik…..op. cit. s. 349

Izdebska J., Dziecko w rodzinie i środowisku rówieśniczym, Wyd. Uniwersyteckie Trans Humana,

Białystok 2003 s. 63

Szczepański J. Elementarne pojęcia socjologii, Wyd. PWN, Warszawa 1970 s. 148-149

Izdebska J., Rodzina, dziecko, telewizja, Wyd. Uniwersyteckie Trans Humana, Białystok 1996 s. 56-57

Sztander W., Pułapka współuzależnienia, Wyd. Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 2006 s. 12

Sztander W., Problem alkoholowy, a rodzina [w:] Służba Zdrowia, nr 51-56 z 4. VII. 2002

Tamże s. 14

Bradshaw J., Zrozumieć rodzinę, IPZIT PTP, Warszawa 1994, s. 81.

Legowicz J., Zarys historii filozofii. Elementy doskografii, Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1983

s.84

Szczepański J. Elementarne pojecia….op. cit. s. 125

Pilkiewicz M., „Socjometryczna Skala Akceptacji jako technika badania pozycji jednostki w

nieformalnej strukturze grupy”, Psychologia wychowawcza 1969 nr 1, s. 20

Gaś Z. , Młodzieżowe programy wsparcia rówieśniczego, Wyd. Śląsk, Katowice 1999 s. 64

Kawula S., Człowiek w relacjach socjopedagogicznych, Wyd. Edukacyjne Akapit, Toruń 2003 s. 63

Słownik współczesnego języka polskiego, pod. red. Sikorska- Michalak A., Wyd. Wilga, Warszawa

1998 s. 34

Kawula S., Człowiek w…, op. cit. s. 63

Szczepański J.: Elementarne pojęcia…, op. cit., s. 148

Znaniecki F., Socjologia wychowania, Wyd. PWN, Warszawa 2001 s. 148

E. Czownicka, Uwarunkowania izolacji społecznej w klasie, Kwartalnik Pedagogiczny 1979 nr 1, s. 93

M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Wyd. Oficyna Wydawnicza „Inmpuls” Kraków

2008 s. 30

Dzieci alkoholików. Indywidualne plany pomocy, Wydawnictwo Edukacyjne PARPA,

Warszawa 2006, s. 5.

B. Wojciechowska-Charlak, Środowiska opiekuńczo-wychowawcze, wyd. Wszechnica Świętokrzyska,

Kielce 2002, s. 40.

M. Kucińska, Gdy rodzic pije [w:] Charaktery nr 9/2002 s. 39

W. Skrzypczyk, Dzieci alkoholików - zdarzenia traumatyczne. Wyd. Fundacja Wspierania Rozwoju

Pełnego Zdrowia Łódź 2000 s. 76

Artykuł E. Jarosz: Specyfika rodziny z chorobą alkoholową Serwis internetowy:

www.szkolnictwo.pl/03/06/2010/ godz. 18.55

Pilch, T. Bauman, T. Zasady badań pedagogicznych. Warszawa 2001. s. 2

W. Dutkiewicz, Podstawy metodologii badań do pracy magisterskiej i licencjackiej z pedagogiki,

Wydawnictwo Stachurski, Kielce 2001, s. 50

³⁹ Z. Skorny, Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, Warszawa 1984 s. 107

Zaczyński, W., Praca badawcza nauczyciela. Warszawa 1968. s. 21.

Nowak, S.: Metodologia badań socjologicznych. Wyd. PWN. Warszawa 1970. s. 214

Pilch, T. Bauman, T.: op. cit., s. 43.

M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Wyd. Oficyna Wydawnicza „impuls”, Kraków

2008 s. 26

Z. Skorny, Prace….op. cit. s. 48

Tamże s. 33

M. Łobocki, Metody…op. cit. s. 27

Nowak S. Metodologia…op.cit. s. 22

M. Łobocki, Metody…op. cit. s. 29-30

T. Pilch, Bauman, T.: op. cit s. 96

Tamże s. 194

26

---