PUBLIKACJA I
Rola dzieci z rodzin alkoholicznych
Doświadczenia i przeżycia dzieci w domu rodzinnym mają decydujące znaczenie dla całego późniejszego rozwoju osobowości człowieka. Sytuacja wychowawcza panująca w rodzinach nadużywających alkoholu jest szczególnie niepomyślna. Dzieci z tych rodzin żyją w atmosferze zagrożenia, nieustannych konfliktów między rodzicami, awantur wywoływanych przez stopniowe zmiany psychiczne - zaburzenia osobowości.
Z nadużywaniem alkoholu przez rodziców wiąże się bardzo często zanikanie więzi uczuciowych w rodzinie, co powoduje u dzieci frustrację, czują się zagrożone, wzmaga się u nich ogólna nerwowość. Najbardziej niekorzystna sytuacja wychowawcza istnieje wówczas, gdy obydwoje rodzica nadużywają alkoholu, bowiem dziecko nie znajduje w nikim obrony ani oparcia. Rodzice tacy doprowadzają do deprawacji uczuciowej dziecka, zaburzeń neurotycznych oraz obniżenia jego zdolności intelektualnych.
Alkoholizm rodziców zaburza normalny rozwój dziecka. Dziecko z takiej rodziny wzrasta w atmosferze kłamstwa, awantur, bijatyk, braku szacunku dla nauki i pracy. Obserwuje ono łatwą rezygnację z obowiązków na rzecz beztroski, braku szacunku dla wszystkich norm. W domu rodzinnym brak jest czynników niezbędnych do prawidłowego rozwoju dziecka tj. poczucie bezpieczeństwa, troskliwa opieka nad dzieckiem, konsekwencja i ujednolicenie metod wychowawczych, które w rodzinach alkoholowych gorzej się rozwijają psychicznie i fizycznie, osiągają niskie wyniki w nauce. W zachowaniu dzieci alkoholików występują różnorodne manifestacje świadczące o nie respektowaniu norm moralnych i społecznych.
Wymienia się następujące patologiczne wzory przystosowania się dzieci w rodzinach alkoholicznych:
BOHATER RODZINY - to dziecko (lub dorosły) pełne wyrzeczeń i poświęceń dla rodziny. Kształci innych jednocześnie rezygnując ze swoich możliwości, żyje intensywnie życiem innych członków rodziny. „Bohater rodzinny” ma trudności z powiedzeniem STOP, ma małą świadomość własnych pragnień i potrzeb. Ludzie ci często zapadają na schorzenia somatyczne np. zawały serca, wrzody żołądka.
WSPOMAGACZ - dziecko najbliższe wzorca współuzależnienia tzw. „dziecko rodzic”, które wobec psychicznej nieobecności rodzica pijącego, podejmuje kierowanie życiem rodziny, chroni alkoholika przed konsekwencjami jego picia, usprawiedliwia go - nieświadomie wspomagając chorobę.
WYRZUTEK - zwany również „kozłem ofiarnym”, to dziecko oscylujące w stronę marginesu społecznego, z powodu zagubienia, braku uwagi rodziców, w agresywnym odwecie przeciw upokorzeniu, które go spotyka, to dziecko sprawujące trudności wychowawcze, wagarujące, uciekające z domu, tzw. „zły uczeń”, czasem samo sięga po alkohol, jest to kandydat do przedłużenia alkoholizmu w rodzinie.
DZIECKO ZAGUBIONE - zwane również „dzieckiem we mgle”, „aniołkiem”, „niewidzialnym dzieckiem”. Izoluje się z życia rodzinnego, a czasem z życia w ogóle. Oddala się w świat fantazji, książki, muzyki czy innego rodzaju aktywności odbywanej samotnie (może to być np. nieustające oglądanie telewizji). Identyfikuje się z bohaterami książek, filmów, rozmawia z wyimaginowanymi osobami częściej niż z osobami rzeczywistymi, boi się świata realnego i nie umie się w nim poruszać.
MASKOTKA - inaczej „błazen”. Jest to dziecko specjalizujące się w rozładowywaniu rodzinnych napięć, mistrz wygłupów i rozśmieszania, mówi się także o jego zdolnościach aktorskich (np. kochana córeczka tatusia ona jedna potrafi go rozweselić i zatrzymać go żeby nie pił). O tym, że jest to patologiczny wzór przystosowania decyduje fakt niespójności zachowań i wewnętrznego nastroju (tzn. błazen rozśmiesza innych przeżywając rozpacz zatrzymuje tatę w domu drżąc przed nim ze strachu).
Być dzieckiem alkoholików tzn. mieć doświadczenia, które przerastają możliwości sprostania im, zdarzenia, których dziecko nie rozumie. Dziecko jest świadkiem zdarzeń, którym nie potrafi się ani przeciwstawić, ani ich zaakceptować. Ważnym czynnikiem w rodzinach alkoholowych jest obecność lęku, wstydu i poczucia krzywdy.
Lęk związany jest z zagubieniem tych dzieci i jest on stale obecny w rodzinach alkoholików, a życie w warunkach długotrwałego stresu psychicznego doprowadza do destrukcyjnych wzorów zachowań.
Wymienia się trzy sądy poznawcze:
Nie można opierać się na dorosłych - czyli dorośli niepewni jako źródło oparcia, niedotrzymywanie obietnic, za to samo zachowanie dziecko może być raz nagradzane, a drugim razem karane, niekonsekwencja wychowawcza, zmiana postaw dorosłych wobec siebie, zagubienie samych dorosłych.
Najlepiej nic nie mówić - wstyd i lęk skłaniają do milczenia, dziecko nie może mówić o sprawach, które go bolą, o sprawach najważniejszych.
Nie wolno odczuwać - odczuwanie jest bolesne i przerażające, nienawiść, lęk, gniew - lepiej nic nie czuć. Pod wpływem takiego lęku i strachu następuje zamrożenie uczuć, co może być często powodem narkotyzowania się.
Bardzo ważną rolę w kompensowaniu niekorzystnej sytuacji dzieci z rodzin alkoholika pełni pedagogizacja rodziców - rozmowy indywidualne z rodzicami, zapraszanie ich na różne uroczystości organizowane przez placówkę.
Aby zapobiec destrukcyjnemu wpływowi alkoholizmu rodziców na dzieci, należy zwalczać przyczyny alkoholizmu, ale również i skutki - niedostosowanie społeczne dzieci i młodzieży. Podstawowym zadaniem w tym zakresie jest wszechstronne poznanie dziecka i jego środowiska rodzinnego. Gdy dziecko pochodzi z rodziny patologicznej należy w miarę możliwości ograniczyć wpływy środowiskowe. Równocześnie w postępowaniu wychowawczym powinno wystąpić dążenie do wytworzenia w pewnym stopniu środowiska zastępczego. Dzieci z rodzin alkoholowych powinny brać udział w zajęciach zawierających treści przeciwalkoholowe. Należy na nich występować przeciw piciu alkoholu, a nie przeciw pijącemu. Chodzi tu o wytworzenie właściwej postawy wobec alkoholizmowi jako choroby i do alkoholika jako człowieka chorego. Dzieci te powinny być objęte opieką psychologiczną, która miałaby na celu m.in.:
podnieść u tych dzieci poczucie własnej wartości,
podwyższyć poziom własnych aspiracji i motywacji,
nauczyć ich racy nad sobą,
wpoić, a następnie utrwalić obwiązujące normy społeczne i moralne.
To ostatnie zadanie jest bardzo ważne, ponieważ dzieci z rodzin alkoholicznych w dorosłym życiu często popadają w ten nałóg.
Dzieci z rodzin alkoholicznych powinny podlegać szczególnej uwadze wychowawców. Jednak zrozumienie i życzliwość nie mogą być równoznaczne z pobłażliwością ani współczuciem, czy litością. Powinno się podkreślać każde osiągnięcie dziecka, W pracy z nimi powinno się dążyć do urzeczywistnienia jednej z fundamentalnych zasad pedagogiki M. Grzegorzewskiej: „Trzeba w każdym dziecku umieć dojrzeć jego punkt, który trzeba leczyć i jednocześnie trzeba umieć dostrzec jego punkt archimedesowy - ten punkt oparcia, dzięki któremu można wydobyć z dziecka nieznane, a wielkie siły”.
Opracował
Eryk D. Fugazi