1. WIADOMOŚCI OGÓLNE

111 Definicja choroby zawodowej i podstawy rozpoznania

Chorobami zawodowymi w pojęciu lekarskim można nazwać wszelkie zaburzenia stanu zdrowia swoiście związane ze stano­wiskiem pracy zawodowej lub sposobami jej wykonywania.

Prawodawstwo większości krajów przewiduje świadczenia pie­niężne dla osób dotkniętych chorobami zawodowymi i wprowadza obowiązek zgłaszania i rejestracji tych chorób. Stąd choroby zawodowe stają się pojęciem lekarsKo - prawnym, a informacje o ich rodzaju i częstości występowania są zależne od obowią­zujących w danym kraju przepisów. Przepisy prawne obowiązujące w Polsce warunkują rozpoznanie choroby zawodowej umieszczeniem jej w obowiązującym wykazie chorób zawodowych.

Wykaz chorób zawodowych

1. Zatrucia ostre i przewlekłe substancjami chemicznymi oraz następstwa tych zatruć.

2. Pylica płuc.

3. Przewlekłe choroby oskrzeli wywołane działaniem substancji powodujących napadowe stany spaśtyczne oskrzeli i choroby płuc przebiegające z odczynami zapalno-wytwórczymi w płu­cach np. dychawica oskrzelowa, byssinoza, beryloza.

4. Przewlekłe zapalenie oskrzeli wywołane działaniem substan­cji toksycznych, aerozoli drażniących — w razie stwierdze­nia niewydolności narządu oddechowego.

5. Rozedma płuc u dmuchaczy szkła i muzyków orkiestr dętych w razie stwierdzenia niewydolności narządu oddechowego.

6. Przewlekłe zanikowe, przerostowe i alergiczne nieżyty błon śluzowych nosa, gardła, krtani i tchawicy, wywołane dzia­łaniem substancji o silnym działaniu drażniącym lub uczu­lającym.

7. Przewlekłe choroby narządu głosu związane z nadmiernym wy­siłkiem głosowym (guzki śpiewacze, niedowłady strun głoso­wych, zmiany przerostowe).

8. Choroby wywołane promieniowaniem jonizującym łącznie z nowotworami złośliwymi.

9. Nowotwory złośliwe powstałe w następstwie działania czyn­ników rakotwórczych występujących w środowisku pracy, z wyjątkiem wymienionych w poz. 8.

10. Choroby skóry.

11. Choroby zakaźne i inwazyjne.

12. Przewlekłe choroby narządu ruchu wywołane sposobem wykony­wania pracy, nadmiernym przeciążeniem; zapalenie pochewek ścięgnistych i kaletek maziowych, uszkodzenie łękotki, mięśni i przyczepów ścięgnistych, martwica kości nadgarst­ka, zapalenie nadkłykci kości ramieniowej, zmęczeniowe złamanie kości.

13. Przewlekłe choroby obwodowego układu nerwowego wywołane uciskiem na pnie nerwów.

14. Choroby układu wzrokowego wywołane zawodowymi czynnikami fizycznymi lub chemicznymi (zmiany wywołane działaniem promieniowania jonizującego należy kwalifikować wg poz,8).

15. Uszkodzenie słuchu wywołane działaniem hałasu.

16. Zespół wibracyjny.

17. Choroby wywołane pracą w podwyższonym lub obniżonym ciśnieniu atmosferycznym.

18. Choroby wywołane działaniem przeciążeń grawitacyjnych (przyspieszeń).

19. Choroby centralnego układu nerwowego, układu bodźco-twór-czego i przewodzącegoserca oraz gonad wywołane działaniem pól elektromagnetycznych.

20. Ostry zespół przegrzania i jego następstwa.

Według aktualnie obowiązującej definicji "za choroby zawodo­we uważa się choroby określone w wykazie chorób zawodowych, jeżeli zostały spowodowane działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia, występujących w środowisku pracy".

Dla rozpoznania choroby zawodowej konieczne jest zatem spełnienie dwóch warunków:

1) choroba musi być wymieniona w wykazie chorób zawodowych;

2) konieczna jest możliwość obiektywnego wykazania, że choroba została spowodowana przez warunki pracy, względnie udział czynnika zawodowego można przyjąć z przeważającym prawdopodobieństwem.

Można więc uważać za zawodowe jedynie choroby, które speł­niają następujące warunki:

— wykazują charakterystyczny obraz kliniczny i mogą być wywołane wyłącznie przez określony czynnik szkodliwy występujący w środowisku pracy;

- występują również w populacji ogólnej i uwarunkowane są różnymi przyczynami, jednak częstość ich wystę­powania przy narażeniu na określony czynnik szko­dliwy jest znacznie większa i warunki pracy wpłynęły w sposób dominujący na ich powstanie.

Nie mogą być uważane za zawodowe choroby, występujące z dużą częstością w populacji ogólnej (np. tzw. choroby cywiliza­cyjne), których przebieg może być niekiedy modyfikowany przez warunki pracy, lecz wpływ tych warunków na ich powstanie jest niewielki lub zgoła hipotetyczny, a czynnikami dominującymi są przyczyny pozazawodowe.

Rozpoznanie choroby zawodowej musi być poprzedzone dokładnym wywiadem o narażeniu zawodowym. Oprócz informacji uzyskanych od pacjenta konieczne jest zapoznanie się z charakterystyką stanowiska pracy, którą prowadzą lekarze zakładowi oraz z wynikami pomiarów stężenia i natężenia czynników szkodliwych. Dopuszczalne wartości tych czynników określają specjalne przepisy. Za najwyższe dopuszczalne stężenie czynnika szkodli­wego (NDS) uważa się takie stężenie, które działając w czasie całej dniówki roboczej i w ciągu całego okresu pracy zawodowej nie wywiera ujemnego wpływu na stan zdrowia pracownika. Przestrzeganie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych na stanowiskach pracy powinno w zasadzie całkowicie zabezpieczyć pracowników przed zachorowaniem na choroby zawodowe. Biorąc jednak pod uwagę różną wrażliwość osobniczą na działanie czynników szkodliwych można w uzasa­dnionych rzadkich przypadkach rozpoznać chorobę zawodową, mimo braku informacji o przekroczeniu normatywów higienicznych, o ile obraz kliniczny w pełni uzasadnia takie rozpoznanie.

2 Epidemiologia chorób zawodowych w Polsce

Zachorowalność na choroby zawodowe uwarunkowana jest sze­regiem złożonych czynników natury medyczno-higienicznej, a ponadto współdziałaniem wielu czynników dodatkowych, takich jak:

• organizacja i sprawność diagnostyki,

• intensywność badań okresowych i celowanych,

• zmiana wykazu chorób zawodowych,

• pojawienie się przepisów prawnych o dodatkowych świadczeniach z tytułu chorób zawodowych,

- prowadzenie przekrojowych badań epidemiologicznych dla celów naukowych.

W związku z tym oficjalne statystyki chorób zawodowych tylko w przybliżeniu odzwierciedlają rzeczywistą sytuację epidemio­logiczną w tym zakresie. Informują one o liczbie stwierdzonych w danym okresie sprawozdawczym przypadków chorób zawodowych, co nie odpowiada ściśle rzeczywistej zachorowalności.

W Polsce, w ostatnich kilku latach liczba stwierdzonych rocznie chorób zawodowych waha się od 8 000 - 10 000. Od wielu lat w strukturze zachorowalności czołowe miejsce zajmowało sześć jednostek chorobowych:

1. zawodowe uszkodzenie słuchu

2. choroby zakaźne i inwazyjne

3. zatrucia ostre i przewlekłe

4. pylice płuc

5) choroby skóry i błon śluzowych

6) choroba wibracyjna

Stanowiły one około 90% ogólnej zachorowalności na choroby zawodowe i w różnych latach zmieniała się jedynie kolejność pozycji poszczególnych chorób.

W ostatnich kilku latach wzrosła znacznie częstość przewlek­łych chorób narządu głosu, związanych z nadmiernym wysiłkiem głosowym (stwierdzanych głównie u nauczycieli). Choroby te zajęły ostatnio trzecią pozycję w strukturze zachorowalności.

1.3 Podział szkodliwości zawBIaowych

Szkodliwości zawodowe można podzielić na następujące rodzaje:

1. Substancje o działaniu toksycznym, drażniącym, alergizu-

jącym lub wykazującym aktywność biologiczną.

2. Czynniki fizyczne.

3. Uciążliwości związane ze sposobem wykonywania pracy.

4. Czynniki zakaźne i pasożytnicze.

Do pierwszej grupy szkodliwości należą pyły, mgły, dymy i gazy ujawniające działanie chorobotwórcze zwykle po długo­trwałym narażeniu. Działając w dużych stężeniach, mogą być przyczyną ostrych zatruć. Działanie alergizujące lub rako­twórcze niektórych szkodliwości może ujawnić się mimo nie-przekroczenia normatywów higienicznych.

Wśród czynników fizycznych najbardziej rozpowszechnione są hałas i wibracja. Do tej grupy szkodliwości należy również promieniowanie elektromagnetyczne, niska i wysoka temperatura, zmiany ciśnienia barometrycznego.

Stosunkowo mało poznane i trudne do oceny są zmiany choro­bowe wywołane sposobem wykonywania pracy. Są to różnego rodzaju zmiany w tkankach okołostawowych i nerwach obwodowych, wynikające z przeciążenia lub wymuszonej pozycji przy pracy.

Niektóre choroby zakaźne i pasożytnicze mogą być uznane za zawodowe, jeżeli ryzyko zachorowania wyraźnie wzrasta w związ­ku z wykonywaną pracą zawodową.

Warunki pracy istniejące we współczesnym przemyśle spra­wiają, że pracownicy narażeni są często na kilka szkodliwości równocześnie. W wyniku tego dochodzi do różnego rodzaju interakcji czynników szkodliwych, o charakterze synergistycznym lub antagonistycznym, co znacznie utrudnia właściwą ocenę narażenia, gdyż normatywy higieniczne odnoszą się do pojedynczych szkodliwości.

---