Deklinacja mieszana (i formy nieregularne w odmianie rzeczowników)

Odmianę mieszaną mają:

1) rzeczowniki męskie w lp. formalnie równe żeńskim, tak samo jak one się odmieniające, w liczbie mnogiej - jak męskie os. (typ mężczyzna, poeta, starosta);

2) rzeczowniki męskie o odmianie przymiotnikowo-rzeczownikowej typu sędzia, hrabia (w lp. formy D. C. B. - przymiotnikowe: sędziego, sędziemu, hrabiego, hrabiemu, w M. N. Msc. i W. lp. - rzecz., w lmn. - rzeczownikowe mos.);

3) rzeczowniki męskie - nazwiska na -o typu Sanguszko, Kościuszko (w lp. odmiana - jak rzecz. żeńskie, w lmn. - jak męskie os.);

4) rzeczowniki męskie typu księża, bracia (w lp. odmiana regularna, w lmn. - odmiana nietypowa - dawne formy rzeczownika zbiorowego);

5) rzeczowniki męskie typu chorąży, podkomorzy (w lp. - odmiana przymiotnikowa, w lmn. - częściowo odmiana rzeczownikowa męska os.: M. W. chorążowie, w innych - przmiotnikowa);

6) rzeczownik męski książę (w lp. brak rozszerzenia tematu, w lmn. - odmiana jak rzecz. nijakie);

7) rzeczowniki nijakie typu liceum, muzeum (w lp. tzw. nieodmienność, czyli formy tożsame z M., w lmn. - odmiana nijaka z pominięciem cząstki -um., D. -ów - jak rzecz. męskie).

Można też typy nr 4, 6-7 traktować jako nieregularności w odmianie.

Ad. 1)

Niektóre rzecz. rodzaju męskiego typu wojewoda, mężczyzna, starosta pierwotnie odmieniały się jak wiele rzecz. rodz. żeńskiego, typu kobieta, owca. W okresie stp. także w l.m. zachowywały odziedziczone końcówki, np. wojewody, mężczyzny, sędzie. Narzucały one swój rodzaj (męski) wyrazom tworzącym z nimi związek zgody, np.: ci wojewody przyszli, dzielni mężczyźny walczyli itp. Od XVI wieku dawne końcówki w M. l.m. zaczęły się wycofywać, od XVII wieku w M. i B. l.m. upowszechniły się ostatecznie innowacyjne końcówki, typowe dla rzecz. rodz. mos. (np. M. l.m. sędziowie, wojewodowie, B. i D. l.m. sędziów, wojewodów).

Ostatecznie odmianą mieszana rzeczowników typu mężczyzna, wojewoda ukształtowała się następująco:

• w liczbie pojedynczej zachowały one odmianę żeńską (M. mężczyzn-a, D. mężczyzn-y, C. mężczyźni-e, B. mężczyzn-ę);

• w liczbie mnogiej od XVII zyskały odmianę mos. (M. mężczyźn-i, M. wojewod-owie, D. i B. mężczyzn-<0>, wojewod-ów)

Ad. 2.

Odmiana niektórych rzecz. rodzaju męskiego typu sędzia, hrabia

Rzecz. typu sędzia, hrabia także w l.p. zmieniły swoją odmianę. Już od XV stulecia zaczęły odmieniać się jak przymiotniki: D. sędziego, C. sędziemu, B. sędziego itd. We współczesnej polszczyźnie zachowały się obydwa typy odmiany w l.p.

Ad. 3.

Nieregularną odmianę mają również rzecz. rodz. m. zakończone w M. l.p. na [o]. W l.p. przyjmują końcówki deklinacji typowej dla rzecz. r. ż., natomiast w l.m. - końcówki typowe dla rzecz. rodz. męskiego osobowego, np.:

M. l.p Sanguszk-o, D. l.p. Sanguszk-i, C. lp. Sanguszc-e itd.

M. l.m. Sanguszk-owie, D. l. m. Sanguszk-ów itd.

Do XVII wieku rzecz. te odmieniały się jak rzecz. rodz. m., np. M. lp. Jagiełło, Fredro, D. lp. Jagiełła, Fredra. Współczesna ich odmiana to innowacja fleksyjna. Dawna, archaiczna odmiana tych rzecz., sporadycznie jeszcze w tekstach XIX-wiecznych.

Ad.4.

Nieregularną odmianę w l.m. mają również dawne rzeczowniki zbiorowe, typu bracia, księża, występowały one w l.p., ale znaczeniowo odnosiły się do `zbiorowości, ogółu', tak jak dziś rzecz. brać, szlachta. Rzeczowniki te pierwotnie odmieniały się następująco:

odmiana stp. odmiana współczesna

M. bracia, księża M., W. bracia, księża

D. , C., Msc. braci, księży (-ej) D. braci, księży

B. , N. bracią, księżą C. braciom, księżom

W. bracio, księżo (lub =M.) B. braci księży

N. braćmi, księżmi

Msc. braciach, księżach

W literaturze staropolskiej - m.in. w „Lamencie świętokrzyskim” (Posłuchajcie bracia miła) - potwierdzenie postaci W. = M. Ponieważ formy te określały zbiorowość, miały znaczenie „mnogie”, zaczęły narzucać przymiotnikom, zaimkom i formom czasu przeszłego liczbę mnogą. Była to pierwsza innowacja, która zapoczątkowała dalsze przeobrażenia odmiany tych rzeczowników.

XVI w. - poświadczenie nowszej odmiany, np. Naprzód o księżą, iż kontrybucyje dawają, zwalają, a nie wiemy, kędy się podziewają (1534 r.). Ostatecznie formy bracia i księża uznano za formy liczby mnogiej rzecz. brat, ksiądz. Stąd przekształcenia łączliwości składniowej ta bracia, księża ->| ci bracia, księża oraz zmiany w odmianie.

Ad. 5.

Nietypowa odmiana - rzeczowniki, które zmieniły rodzaj z nijakiego na męski, typu chorąże, podkomorze, podczasze, podłowcze, podstole.

Były rzeczownikami rodz. nij. i do XVI wieku miały regularną dla tego typu odmianę. Ze względu na swoje znaczenie (rodzaj naturalny) łączyły się z przymiotnikami, zaimkami i formami czasu przeszłego w rodz. m., np.: podkomorza byli (XV w). W związku z powstaniem samogłosek ścieśnionych od XVI wieku zmieniła się też ich postać fonetyczna; M. l.p. chorąż-e ->| chorąż-y. Upodobniły się przez to do nazw urzędów, typu woźny, wojski, łowczy będących przymiotnikami. Podobieństwo fonetyczne M. l.p. oraz znaczeniowe (wszystkie były nazwami urzędów) spowodowały, że rzeczowniki chorąży, podkomorzy itp. zaczęły w l.p. odmieniać się jak przymiotniki. W M. i W. l.m. przyjęły końcówki typowe dla rzecz. mos. -owie (podchorążowie, podczaszowie), w pozostałych przypadkach odmieniają się jak przymiotniki. Odmianę tych rzeczowników w l.m. ilustrują przykłady:

końc. dekl. rzeczownikowej końc. dekl. przymiotnikowej

M. i W. podchorążowie, podczaszowie woźni

D. podchorążych, podczaszych woźnych

C. podchorążym, podczaszym woźnym

B. podchorążych, podczaszych woźnych

N. podchorążymi, podczaszymi woźnymi

Msc. podchorążych, podczaszych woźnych

Ad. 6.

Odmiana rzecz. książę rzeczownik rodz. m., ale odmienia się jak rzeczowniki rodz. nijakiego, typu cielę, jagnię, dziewczę, oznaczające istoty niedorosłe (współcześnie bez rozszerzenia tematu w lp.).

Pierwotnie wyraz książę był rzecz. rodz. nij. i należał do tej samej grupy deklinacyjnej, co wspomniane rzeczowniki. W ich odmianie w przypadkach zależnych l.p. (oprócz M., B., W.) i w l.m. temat był rozszerzony o cząstkę -ęt (-ęć). Rzeczownik książę łączył się z zaimkiem wskazującym (to), tak jak to cielę, to dziewczę.

Geneza wyrazu książę (stąd odmiana jak rzecz. rodz. nij. oznaczający istoty niedorosłe.

Przykłady zachowania pierwotnego rodzaju gramatycznego: Zygmunt, z Bożej miłości Krol Polski, Wielkie Książę Litewskie, Ruskie, Pruskie, Mazowieckie..., Karzeł Sudermański Wielkie Książę Kurlandskie, mazowieckie książę umarło itp.

Przyczyna zmian fleksyjnych - ewolucja znaczenia wyrazów ksiądz, księżyc, książę, Konflikt między znaczeniem rzecz. książę a jego formą gram. doprowadził ostatecznie do zmiany rodzaju gramatycznego tego rzeczownika, a potem przekształcenia w jego odmianie.

M., W. l.p. książę M., W. l. m. książęta

D. l.p. księcia / przest. książęcia D. l.m. książąt

C. l.p. księciu / przest. książęciu C. l.m. książętom

B. l.p. księcia/przest. książęcia B. l.m. książęta/książąt

N. l.p. księciem // przest. książęciem N. l.m. książętami

Msc. l.p. księciu // przest. książęciu Msc. l.m. książętach

Formy nieregularne wynikające z zachowania form liczby podwójnej:

oczy, uszy

oczyma, uszyma

ręce, rękoma

w przysłowiach (Trzy gęsi, dwie niewieście, uczynił jarmark w mieście).

5

---