Akademia Morska
Wydział Przedsiębiorstwa i Towaroznawstwa
Zarządzanie Projektami Unii Europejskiej
Rachunkowość i Finanse Przedsiębiorstw
Marek Breza
Daniel Kaczyński
Beata Kepka
Alicja Lewińska
Prawo dewizowe
Prawo bankowe
Unii Europejskiej
Małgorzata Stvol
Prawo dewizowe
Prawo dewizowe stanowi integralną, ważną dziedzinę prawa finansowego. Jest też bardzo ściśle powiązane z innymi gałęziami prawa: administracyjnym, karno-skarbowym, cywilnym.
Prawo dewizowe jest to zespół przepisów prawnych regulujących zasady posiadania i posługiwania się w obrocie obcą walutą i innymi wartościami uważanymi za wartości dewizowe.
Wartości dewizowe to zagraniczne środki płatnicze:
waluty obce - są nimi pieniądze nie będące w Polsce prawnym środkiem płatniczym;
dewizy - pełnią funkcję płatnicze (weksle, czeki, czeki podróżnicze, akredytywa, polecenia wypłaty, przekazy płatne w walutach obcych);
złoto dewizowe i platyna dewizowa.
Złoto i platyna w stanie nieprzerobionym oraz w postaci sztab, monet bitych po 1850 r., a także półfabrykatów, z wyjątkiem stosowanych w technice dentystycznej; złotem dewizowym i platyną dewizową są również przedmioty ze złota i platyny zazwyczaj niewytwarzane z tych kruszców.
Prawo dewizowe, wraz z regulacjami dewizowymi, jest dziedziną prawa, które ogranicza swobodę zawierania umów. Ograniczenia te są w pewnym stopniu niezbędne ze względu na różnorodne powiązania i umowy gospodarcze oraz polityczne między poszczególnymi państwami, mają one gwarantować jednolitość rozwiązań prawnych w ramach Unii Europejskiej i Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD).
Organem właściwym w sprawach dewizowych jest minister właściwy do spraw finansów. Sprawuje on ogólny nadzór w sprawach dewizowych i w ramach tego nadzoru zapewnia jednolite stosowanie przepisów ustawy Prawo Dewizowe.
Obrót dewizowy
Obrót dewizowy to czynność prawna lub zdarzenie powodujące powstanie płatności środkami stanowiącymi wartości dewizowe, przeniesienie własności wartości dewizowych, przeniesienie prawa majątkowego oraz przejęcie lub przystąpienie do długu, których przedmiotem świadczenia są wartości dewizowe.
Poprzez obrót dewizowy należy rozumieć także płatności krajowymi środkami płatniczymi, przeniesienie własności takich środków, przeniesienie prawa majątkowego oraz przejęcie lub przystąpienie do długu, których przedmiotem świadczenia są krajowe środki płatnicze, o ile zdarzenia te mają miejsce w stosunkach miedzy rezydentem i nierezydentem.
Jeżeli obrót dokonywany jest między rezydentem a nierezydentem, jest to obrót dokonywany za granicą.
Obrotem dewizowym jest także transfer wartości dewizowych lub krajowych środków płatniczych. Poprzez transfer rozumiemy wywóz, przewóz, wysyłanie, przesyłanie, sprowadzanie oraz wszelkie inne sposoby przemieszczenia wartości dewizowych lub krajowych środków płatniczych przez granicę Polski.
Rodzaje obrotów
Prawo dewizowe wyróżnia kilka rodzajów obrotów dewizowych, dopuszczalnych w Polsce. Są nimi:
obrót bieżący - obrót dewizowy z zagranicą, którego przedmiotem są:
umowy o nabywaniu towarów;
oświadczenie usług;
roszczenie odszkodowawcze i odszkodowania;
emerytury, renty, alimenty.
obrót kapitałowy - w ramach niego wyróżniamy:
inwestycje bezpośrednie np. nabywanie przedsiębiorstwa, tworzenie i prowadzenie przedsiębiorstwa oraz dokonywanie nakładów na rozszerzenie prowadzonego przedsiębiorstwa, nabywanie własności i innych praw na nieruchomości w związku z prowadzonym przedsiębiorstwem;
inwestycje portfelowe - obrót kapitałowy w zakresie papierów wartościowych np. emitowanie, nabywanie, obejmowanie i zbywanie pap. wart. na uznanym rynku (giełda lub inny rynek, gdzie obrót pap. wart. odbywa się zgodnie z regułami określonymi przez przepisy kraju, w którym funkcjonuje ten rynek);
obrót kredytowy - przedmiotem są pożyczki i kredyty;
obrót gwarancyjny - przedmiotem są osobiste (poręczenie) i rzeczowe (hipoteka, zastaw) zabezpieczenia wierzytelności;
obrót depozytowy - przedmiotem są czynności w zakresie rachunków prowadzonych przez banki;
obrót pozagospodarczy - inny niż inwestycje portfelowe, obrót kredytowy, gwarancyjny, depozytowy dokonywany przez osoby fizyczne nie pozostające w związku z prowadzoną przez nie działalnością gosp. lub wykonywanym wolnym zawodem, którego wielkość nie przekracza jednorazowo równowartości 10 tys. EURO.
działalność kantorowa - polega na kupnie i sprzedaży walut obcych, złota dewizowego lub platyny dewizowej, a także na pośrednictwie w kupnie i sprzedaży tych walut.
Podmioty obrotu dewizowego
Prawo Dewizowe wyróżnia dwie kategorie podmiotów biorących udział w obrocie dewizowym. Są to: rezydenci i nierezydenci, w tym nierezydenci z krajów trzecich. Podział ten jest dychotomiczny, co oznacza, że nie można być jednocześnie rezydentem i nierezydentem. Pojęcia te zastąpiły, obowiązujące w starym prawie dewizowym, pojęcia osoby krajowej i zagranicznej.
Według Prawa Dewizowego za rezydentów uważane są:
osoby fizyczne mające miejsce zamieszkania w kraju oraz osoby prawne mające siedzibę w kraju, a także inne podmioty mające siedzibę w kraju, posiadające zdolność zaciągania zobowiązań i nabywania praw we własnym imieniu; rezydentami są również znajdujące się w kraju oddziały, przedstawicielstwa i przedsiębiorstwa utworzone przez nierezydentów,
polskie przedstawicielstwa dyplomatyczne, urzędy konsularne i inne polskie przedstawicielstwa oraz misje specjalne, korzystające z immunitetów i przywilejów dyplomatycznych lub konsularnych.
Nierezydentami są:
osoby fizyczne mające miejsce zamieszkania za granicą oraz osoby prawne mające siedzibę za granicą, a także inne podmioty mające siedzibę za granicą, posiadające zdolność zaciągania zobowiązań i nabywania praw we własnym imieniu; nierezydentami są również znajdujące się za granicą oddziały, przedstawicielstwa i przedsiębiorstwa utworzone przez rezydentów,
obce przedstawicielstwa dyplomatyczne, urzędy konsularne i inne obce przedstawicielstwa oraz misje specjalne i organizacje międzynarodowe, korzystające z immunitetów i przywilejów dyplomatycznych lub konsularnych.
Nierezydenci z kraju trzeciego to osoby fizyczne, osoby prawne oraz inne podmioty, posiadające zdolność zaciągania zobowiązań i nabywania praw we własnym imieniu, mający miejsce zamieszkania lub siedzibę w krajach trzecich, czyli nie będących członkami Unii Europejskiej; nierezydentami z krajów trzecich są również znajdujące się w tych krajach oddziały, przedstawicielstwa i przedsiębiorstwa utworzone przez rezydentów lub nierezydentów z innych krajów.
Należy zaznaczyć przy tym, że nie ma tutaj znaczenia obywatelstwo, decyduje miejsce zamieszkania bądź siedziba osoby prawnej.
Zezwolenie dewizowe
Dla ważności dokonania czynności obrotu dewizowego (obrotu kapitałowego z zagranicą) wymagane jest uzyskanie zezwolenia dewizowego. Czynności obrotu dewizowego dokonane bez takiego zezwolenia nie mogą rodzić skutków prawnych właściwych dla czynności dokonanej z zachowaniem warunków wymagalnych dla jej ważności.
Czynność taka dotknięta jest nieważnością, co nie przesądza o innych skutkach takich czynności, np. roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, odszkodowanie dla kontrahenta wynikające z niewykonania zlecenia, a ponadto osoba dokonująca czynności bez zezwolenia dewizowego może jednocześnie popełnić czyn stanowiący przestępstwo lub wykroczenie dewizowe określone w kodeksie karnym skarbowym.
Ustawa wyróżnia dwa rodzaje zezwoleń:
Indywidualne - są udzielone w formie decyzji wydawanej przez prezesa NBP, ewentualnie upoważnionego przez prezesa NBP dyrektora departamentu lub oddziału tego banku. Jest to decyzja administracyjna i jako taka podlega wymaganiom kodeksu postępowania administracyjnego. Powinna więc być uzasadniona, a prawomocna decyzja może być zaskarżona do NSA. Ze względu na ochronę równowagi bilansu płatniczego, organ wydający ma prawo nie udzielić zezwolenia.
System zwolnień z ograniczeń i obowiązków dewizowych - wprowadzono w miejsce istniejących wcześniej zezwoleń ogólnych. Zwolnienie to ma formę rozporządzenia wydawanego przez ministra właściwego do spraw finansów. Zwolnienie może być udzielone dla wszystkich lub wskazanych kręgów rezydentów i nierezydentów. Konstrukcja tych zwolnień może być bezwarunkowa lub też skorzystanie ze zwolnienia wymaga dodatkowo spełnienia wskazanych w samym zwolnieniu warunków.
Decyzja o odmowie wydanie zezwolenia może zostać wydana, gdy istnieje zagrożenie dla interesu publicznego oraz zagrożenie dla międzynarodowych zobowiązań wiążących Polskę.
Kontrola dewizowa
Wraz za wydanie zezwolenia dewizowego, musi iść nadzór i kontrola poprawności jego wykonywania. Uprawnienia takie, o czym było wspominane wcześniej, posiada minister właściwy do spraw finansów oraz organy kontrolne, przeprowadzające działania w trybie i na zasadach kontroli skarbowej oraz na podstawie odrębnych przepisów:
urząd kontroli skarbowej;
organy kontroli celnej i straży granicznej (w zakresie kontroli granicznej dewizowej i kontroli dewizowej przesyłek pocztowych);
organy administracji pocztowej (w zakresie nadawanie przesyłek pocztowych za granicę);
Narodowy Bank Polski (w zakresie czynności objętych indywidualnymi zezwoleniami dewizowymi i upoważnień udzielonych bankom);
inne banki i biura maklerskie (w zakresie obrotu dewizowego dokonywanego za ich pośrednictwem).
Ponadto ustawa przewiduje dokonywanie kontroli specjalnej, którą wykonują organy kontroli określone przez Prezesa Rady Ministrów, ministra właściwego do spraw obrony narodowej oraz ministra właściwego do spraw wewnętrznych i administracji.
Kontrolę dzielimy na przedmiotową i podmiotową.
Zakres przedmiotowy kontroli dewizowej, zgłaszanie mienia oraz podejmowanie czynności nie stanowiących w prawdzie obrotu dewizowego, ale wymagające zezwolenia dewizowego, np. ustanowienie innych niż ustawowe terminów płatności należności pieniężnych w stosunkach z zagranicą, co opóźnia transfer środków płatniczych do kraju.
Zakres podmiotowy kontroli dewizowej dotyczy zarówno rezydentów jak i nierezydentów. W ramach tej kontroli wymienione podmioty podlegają obowiązkom dewizowym o charakterze kontrolnym, czyli obowiązkowi udzielania informacji, przedstawienia określonych dokumentów, okazywania wartości dewizowych będących przedmiotem transferu.
Ograniczenie dewizowe
Mówiąc o wydawaniu zezwolenia dewizowego, trzeba również wspomnieć o ograniczeniach, które mogą lec u podstaw nie wydania takie zezwolenia przez właściwy organ.
Reglamentowane czynności dotyczą przede wszystkim inwestycji portfelowych, inwestycji bezpośrednich, obrotu kredytowego, obrotu depozytowego, obrotu gwarancyjnego i innych obrotów kapitałowych. Ograniczenia zależne są również od podmiotu dokonującego obrotu dewizowego (rezydent, nierezydent) oraz kwalifikacji obrotu dewizowego (obrót dewizowy z zagranicą, obrót kapitałowy, obrót bieżący).
Ograniczenie i zezwolenia dewizowe nie dotyczą jednak
Narodowego Banku Polskiego;
Skarbu Państwa, gdy jest on reprezentowany przez ministra właściwego do spraw finansów lub ministra właściwego do spraw skarbu państwa;
banków w zakresie przyznanych im uprawnień do dokonywania obrotu dewizowego na podstawie Prawa bankowego;
zakładów ubezpieczeń;
innych podmiotów, takich jak, np. biura maklerskie.
Zezwolenia takie nie dotyczą również osób fizycznych podczas ich pobytu za granicą.
Przesłanką wydania ograniczenia szczegółowego jest konieczność zapewnienia równowagi bilansu płatniczego. Przesłanka taka wypływa również z decyzji organów międzynarodowych, których Polska jest członkiem.
Przepisy definiują również ograniczenia zwykłe, takie jak:
wywóz, wysyłanie oraz przekazywanie przez rezydentów do krajów trzecich, krajowych lub zagranicznych środków płatniczych, z przeznaczeniem na podjęcie lub rozszerzenie w tych krajach działalności gospodarczej;
otwieranie przez rezydentów, zarówno bezpośrednio, jak i za pośrednictwem innych podmiotów, rachunków w bankach i oddziałach banków, mających siedzibę w krajach trzecich;
ograniczenie w nabywaniu nieruchomości, zakazany jest transfer środków na nabycie nieruchomości do krajów trzecich pod warunkiem że nieruchomość przeznaczona jest na cele inwestycyjne.
Nakazy i obowiązki podmiotów
Ograniczenia dewizowe wiążą się również z obowiązkami i nakazami skierowanymi przede wszystkim do rezydentów.
Wyróżniamy następujące nakazy:
nakaz niezwłocznego transferu do kraju posiadanej za granicą wartości dewizowej i krajowych środków płatniczych;
nakaz korzystania z pośrednictwa banków przy dokonywaniu obrotu dewizowego w postaci realizowania płatności i transferu;
nakaz korzystania z biur maklerskich przy dokonywaniu inwestycji portfelowych.
Ponadto wszyscy uczestnicy obrotu dewizowego są zobowiązani dokonywać płatności w obrocie dewizowym z zagranicą w walucie polskiej lub w walutach wymienialnych
Do wszystkich podmiotów są też adresowane obowiązki o charakterze informacyjno-kontrolnym.
Taki charakter ma nakaz przedstawienia bankom odpowiednich dokumentów dotyczących rodzaju i podstawy prawnej obrotu dewizowego z zagranicą (obrót z zagranicą przekraczający 20 tys. EURO). Rezydenci są zobowiązani do przechowywania przez 5 lat wszelkich dokumentów związanych z obrotem dewizowym.
Wszyscy uczestnicy obrotu dewizowego są również zobowiązani przekazywać do Narodowego Banku Polskiego dane niezbędne do sporządzenia bilansu płatniczego oraz bilansu należności i zobowiązań zagranicznych państwa.
Literatura
Bączyk M., Fojcik-Mastalska E., Góral L., Ofiarski Z., Pisuliński J., Pyzioł W., Prawo Bankowe. Komentarz, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2002
Chojna-Duch E., Polskie prawo finansowe. Finanse publiczne, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2006
Ustawa z 29 sierpnia 1997 roku Prawo bankowe (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. nr 72, poz. 665)
2